Ailə münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsi

Ailə münasibətlərində ər-arvadın əmlak xarakterli hüquq və vəzifələrini müəyyən edən saziş digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarına toxunmamalı, ələlxüsus bu müqavilədə uşağın mənafeyinə xələl gətirəcək hər hansı bir maddə olmamlıdır.

Əks halda həmin maddə mübahisələndirilib etibarsız hala gətirilə bilər. Azərbaycan Respublikası Mülki Qanunvericiliyində müqavilə azadlığı prinsipi dövlət və ictimai təhlükəsizliyin və digər şəxslərin müdafiəsi üçün məhdudlaşdırıla bilir. Məhz bu konteksdən də ailə münasibətləri çərçivəsində bağlanan saziş digər şəxslərin və uşaqların haqlı mənafeləri üçün məhdudlaşdırıla bilər. Bundan əlavə, valideynlər uşaqların maddi təminatını təmin etməyə borcludurlar.

Nikah müqaviləsi mülki müqavilənin bir növü kimi təzahür edir. Bu müqavilə bağlanarkən sazişin qanuniliyinə xələl gətirə biləcək amillər - tərəflərin fəaliyyət qabiliyyətsizliyi, onların azad iradə ifadəsini məhdudlaşdıran hallar, ər-arvaddan birini çox əlverişsiz vəziyyətə salan və ailə qanunvericiliyinin əsaslarına zidd olan müddəalar yoxlanılmalı və nikah müqaviləsinin bağlanma qaydasına ciddi riayət olunmalıdır. Nikah müqaviləsinin mülki qanunvericilikdə təsbit olunmuş əsaslar və qaydalar üzrə bağlanması ilə yanaşı, onun dəyişdirilməsi və xitamı məsələləri də Mülki Məcəllədə müəyyən edilmiş qaydalara uyğun şəkildə həll olunur. Bununla belə nikah müqaviləsi Ailə Məcəlləsində öz əksini tapmış mülki müqavilələrdən fərqli olan müəyyən spesifik əlamətlərə malikdir. Bu müqavilənin səciyyəvi xüsusiyyəti onun subyekt tərkibi, bağlanma tarixi, müqavilənin predmeti və məzmunu ilə bağlıdır.

Bu məqamda xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, ailə münasibətlərində ər-arvadın əmlak xarakterli hüquq və vəzifələrini müəyyən edən saziş digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarına toxunmamalı, ələlxüsus bu müqavilədə uşağın mənafeyinə xələl gətirəcək hər hansı bir maddə olmamlıdır. Əks halda həmin maddə mübahisələndirilib etibarsız hala gətirilə bilər. Azərbaycan Respublikası Mülki Qanunvericiliyində müqavilə azadlığı prinsipi dövlət və ictimai təhlükəsizliyin və digər şəxslərin müdafiəsi üçün məhdudlaşdırıla bilir. Məhz bu konteksdən də ailə münasibətləri çərçivəsində bağlanan saziş digər şəxslərin və uşaqların haqlı mənafeləri üçün məhdudlaşdırıla bilər.

Bundan əlavə, valideynlər uşaqların maddi təminatını təmin etməyə borcludurlar. Ər-arvadın bu öhdəliyi beynəlxalq və daxili qanunvericiliklə uşaqların mənafelərinin üstün mühafizəsindən irəli gəlir. Bu vəzifələrin həyata keçirilməməsi dövlət tərəfindən uşağın hüquqlarının müdafiəsininin inhisara alınması ilə nəticələnə bilər. Bu zaman isə valideynlər üzərinə qarşılıqlı olaraq öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi vəzifəsi məcburən qoyula bilər. Həmçinin qeyd olunmalıdır ki, darda olan ər-arvad qarşı tərəfdən maddi yardım almağa hüququ vardır. Bu hüquqlar nikah münasibətlərinə xitam verildikdən sonra da səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə saxlanıla bilər”.

Qeyri-əmlak münasibətləri

Bildiyimiz kimi, ailə könüllülük və sevgi əsasında yaranan ittifaqdır. Ailə münasibətlərinin hüquqi tənzimi qadınla kişinin nikahının könüllülüyü, ər-arvadın hüquq bərabərliyi, ailədaxili məsələlərin qarşılıqlı razılıq əsasında həll olunması, uşaqların ailə tərbiyəsinin üstünlüyü, onların rifahına və inkişafına qayğı, ailənin yetkinlik yaşına çatmayan və əmək qabiliyyəti olmayan üzvlərinin hüquq və mənafelərinin müdafiəsinin təmin olunması prinsiplərinə uyğun həyata keçirilir.

Ailə münasibətlərinin qanuni tənzimetmə mexanizminin əsas vəzifələri isə aşağıdakılardır:

- ailənin ümumbəşəri prinsiplər əsasında qurulması;

- ailə münasibətlərinin qadın və kişinin könüllü nikah ittifaqı, bütün ailə üzvlərinin maddi mülahizələrdən azad olan qarşılıqlı məhəbbəti, dostluğu və hörmət hissləri əsasında qurulması;

- ailədə uşaqların ictimai tərbiyə ilə əlaqədar şəkildə vətənə sədaqət ruhunda tərbiyə edilməsi;

- ana və uşaqların mənafeyinin hərtərəfli müdafiəsi və hər bir uşağın xoşbəxt həyatının təmin edilməsi;

- ailə münasibətlərində zərərli adətlərin aradan qaldırılması;

- uşaqlarda ailə və cəmiyyət qarşısında məsuliyyət hissinin tərbiyə edilməsi.

Yuxarıda qeyd olunan prinsipləri təfsir etməli olsaq, bu bir məqaləyə yerləşəcək qədər qısa mövzu deyil. Məhz buna görə də ər-arvadın ailə daxili qarşılıqlı öhdəliklərinə geniş şəkildə nəzərə yetirmədən bu günümüz üçün aktual olan və ailə münasibətlərinin xitamına səbəb olan ailənin qeyri-maddi öhdəlik - hüquq sferasına daxil olan bəzi prinsiplərə toxunmaqda fayda vardır. Vəkil kimi müşahidələrimdə və praktikamda daha çox ailə münasibətlərinə xitam məhz ər-arvadın qeyri-maddi öhdəliklərinin yerinə yetirilməməsi səbəbindən baş verməsi halı ilə rastlaşıram. Bəlkə də maddi öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi ilə əlaqədar dağılan ailələr sayılacaq qədər azdır. Daha çox ailələr ər-arvad diqqətsizliyi, sevgi və qayğının olmaması, cinsi ehtiyacların qarşılanmaması, valideynlik hüquqlarının həyata keçirilməməsi, uşaqlara və ailəyə biganə qalması, ər-arvadın zərərli vərdişlərininn olması, ailə daxili xoşbəxliyin olmaması, qeyri-etik davranışlar, ünsiyyətin çətin olması, dünya görüşləri arasındakı fərqlilik, şiddətə məruz qalma, hədsiz qısqanclıq, dedi-qodu, ər-arvadın valideynlərinin ailə məsələlərinə mütəmadi müdaxiləsi, sosial-mədəni sahədə olan fəqrliliklər, tərəflərin bir-birinin azadlığına müdaxiləsi və sair kimi faktorlar səbəbindən dağılır.

Dövlət şəxslərin ailə qurmasını öz islahatları ilə təşviq etməli, ər-arvadın ailə münasibətləri çərçivəsində hüquq və vəzifələrinin həyata keçirməsinə nəzarət etməli, zərurət olduqda isə yardım və hüquqlara məhdudlardılma yönündə adekvat və proporsional müdaxilə etməlidir. Dövlətin bu ali hüquq və vəzifələri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından irəli gəlir. Belə ki, cəmiyyətin əsas özəyi kimi ailə dövlətin xüsusi himayəsindədir. Uşaqların qayğısına qalmaq və onları tərbiyə etmək valideynlərin borcudur. Bu borcun yerinə yetirilməsinə dövlət nəzarət edir. Valideynləri və ya qəyyumları olmayan, valideyn qayğısından məhrum olan uşaqlar dövlətin himayəsindədir (17-ci maddə). Həmçinin Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 38-ci maddəsinə əsasən ailə ehtiyaclarını qarşılamaq öncə ailə üzvlərinin borcudur. Əgər ailə üzvləri maddi öhdəliklərini yerinə yetirmək iqtidarında deyilsə, dövlət öz sosial yardımı ilə ailəyə yardım edir”.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ailələrin davamlılığına mənfi təsir edən halların əksəriyyəti qeyri-maddi faktorlarla əlaqəlidir. Bu isə özünü ər-arvadın qeyri-maddi öhdəliklərinin yerinə yetirməməsində və qarşı tərəfi bu hüquqdan məhrum etməsində göstərir.

Əvvəli ötən sayımızda...

Nicat İntiqam

Zaman. - 2014.- 13 sentyabr.- S. 13.