“Gözlərini yum ki, gör...”, yaxud “Kipriklərin pıçıltısı”nı dinlə...

“Şeir - sonsuzluğun gözəlliyi, gözəlliyin sonsuzluğudur”.

M. Nuaymə

Dünya xalqlarının ədəbiyyatından tərcümələr bu xalqlar arasında salınan mənəvi körpülərdir. Məhz bu səbəbdəndir ki, tərcüməçiləri çox vaxt “körpüsalanlar” da adlandırırlar. Müxtəlif xalqların ədəbiyyatının kökündə müxtəlif mədəniyyətlərin dayandığını düşündükcə gözlərimiz önündə dünya mədəniyyətinin çox çeşidli, rəngarəng mənzərəsini açan tərcümə sənətinin nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini daha dərindən dərk edirik. Qədim sivilizasiyaların, çox çeşidli mədəniyyətlərin, səmavi dinlərin beşiyi olan əzəmətli Şərq öz əsrarəngiz cazibəsi ilə həmişə diqqət mərkəzində olub. Bu zəngin mədəniyyət ilə tanış olmaq, ondan bəhrələnmək üçün isə, hər şeydən öncə, onunla dil tapa bilmək lazımdır. Əgər sənət dünyasında, incəsənətdə rənglərə, musiqiyə tərcüman olmağa duyğu və düşüncələrimizin dili yetərlidirsə, ədəbiyyatda, sözsüz ki, tərcüməçilərsiz söz demək mümkün deyil. Əsrlərdir, Şərq ədəbiyyatına məxsus nadir söz incilərini, söz ustadlarının bədii sənət nümunələrini bizə ana dilimizdə ən gözəl şəkildə çatdırmaq kimi şərəfli və olduqca məsuliyyətli bir vəzifənin öhdəsindən gələnlər də məhz tərcüməçilərdir.

Bu günlərdə “Elm və təhsil” nəşriyyatında gənc şərqşünas, fil.ü.f.doktoru Mahir Həmidovun tərcüməsində livanlı şair Mixail Nuaymənin “Kipriklərin pıçıltısı” adlı şeirlər kitabı işıq üzü görüb. Qeyd edək ki, ərəb məhcər ədəbiyyatı və onun görkəmli nümayəndələrindən biri olan M. Nuaymənin yaradıcılığı ilə Azərbaycan oxucusunun ilk tanışlığı görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyevanın adı ilə bağlıdır. Bu gün bu yolda uğurla addımlayan gənc ərəbşünas M. Həmidovun qələmə aldığı “Mixail Nuaymənin ədəbi-tənqidi görüşləri və şeirləri” adlı dissertasiya işi, müxtəlif elmi məcmuələrdə dərc olunan məqalələri, beynəlxalq konfranslardakı məruzələri ilə tanışlığım onu, hər şeydən öncə, ərəb məhcər ədəbiyyatında öz sözü olan istedadlı mütəxəssis adlandırmağa əsas verir. Bu gün onun tərcüməsində böyük maraqla “dinlədiyim” “Kipriklərin pıçıltısı” M. Nuaymənin Azərbaycan oxucusuna təqdim edilən ilk şeirlər kitabıdır. Kitabdakı ilk şeir - “Gözlərini yum ki, gör...” şeiri öz fəlsəfi məna tutumu və poetik ifadə tərzi ilə seçilir.

“Bir gün mübtəla olsan bir əlacsız dərdə sən, Yum gözlərini, yum ki,

Sən o dərdin içində min bir dəva görəsən”.

Yaşadığımız dünyanın gözlə görünən zahiri tərəflərindən başqa daha önəmli olanı - gördüklərinin əsl üzünü, pərdə arxasındakı sirləri görməyə səsləyən bu şeir M. Nuaymənin “Mirdadın kitabı” əsərində “pərdə və möhür”lə bağlı düşüncələrini yada salır: “Gözlərinizin önündə bir çox pərdə var. Buna görə, siz hara baxsanız, baxdığınız şey sizə pərdə kimi görünəcək... Əşyaların həqiqi üzünü görmək istəyirsinizsə, əvvəlcə gözün özünün həqiqi üzünü görməyi öyrənin. Buna görə gözlə deyil, gözün içi ilə baxın ki, gözün arxasında olanları görə biləsiz.”

Kitabdakı şeirlərlə tanış olduqca həmin şeirlərin, sanki ətrafında gördüyü mənzərələrin, hadisələrin zahiri tərəflərinə gözlərini yuman şairin, onların daxili dünyasını dərk etmək cəhdinin, həqiqət axtarışının təzahürü kimi qələmə alındığının şahidi oluruq. Gözlərini yumaraq pərdə arxasındakı əsl həqiqətləri bəsirət gözü ilə görməyə çalışan, dərin bir təfəkkür içində sükuta dalan şairin bir-birinə qovuşan kiprikləri oxucuya əsrarəngiz bir aləmin hikmətindən soraq verir, gizli sirlər pıçıldayır. Görünür, məhz buna görə M. Nuaymənin şeir kitabını “Kipriklərin pıçıltısı” adlandırıb. Təsadüfi deyil ki, məşhur ərəb tənqidçisi M. Məndur da ərəb məhcər ədəbiyyatçılarının şeirlərini “pıçıltılı şeir” adlandırmış, bu şeirləri insanların bir-birlərinin qulağına pıçıldadıqları sirlərə bənzətmişdir. Nuaymənin şeirlərində mühacirət ədəbiyyatına xas olan vətən məhəbbəti, yurd həsrəti, qurbət duyğusu daha dərin bir anlamda qarşımıza çıxır. Bu, əsl yurduna - əbədiyyət aləmindəki vətəninə can atan qərib ruhun həsrətidir. Şairin, “Nurundan sürmə çək gözümə, Allah! Çək ki, görə bilim hər yerdə səni!” - deyə yalvaran (“Yalvarış”) poetik qəhrəmanı qurtuluş yolunun, nəhayət ki, öz mənliyini, nəfsini dərk etməkdən gəlib-keçdiyini dərk edənədək bir ömürlük yol (“Yol”) keçməli olur.

Kitabın redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, prof. Gövhər Baxşəliyevanın sözləri ilə desək, “tərcüməçinin ən başlıca uğuru şairin ruhunu dərindən duymasındadır”. Məhz elə buna görə, bu tərcümə nümunələrində Nuaymə poeziyasının ruhunu, onun əzəmətini hiss etmək, şeirlərinin musiqisini duymaq mümkündür. Bu şeirləri oxuduqca sanki, canlı təbiət lövhələrini görməklə bərabər, həm də təbiətin səsini - küləyin uğultusunu (“Küləyin nəğməsi”), donmuş, buz bağlamış çayın vüqarlı sükutunu (“Donmuş çay”), dənizin şırıltısını (“Ey dəniz!”), bir sözlə, həyatın nəğməsini (“Nəğməkar çay”) eşidirsən. “Dinlədiyin nəğmədir yaşadığın bu ömür”,- deyə, insan həyatını, yaşanan ömrü dinlədiyi nəğməyə bənzədən şair söylədiyi sözlərin, qələmə aldıqlarının o nəğmədən anladığı mənalar, hikmətlər olduğunu bildirir.

Tərcümənin dili yetərincə sadə, aydın və poetikdir:

“O bol xəzinəsindən götürüb sanıq-sandıq

Min bir barını dərdik, özümüzünkü sandıq...” (“Ey yoldaşım”)

Gənc tərcüməçinin uğuru tərcümə etdiyi dilin incəliklərinə dərindən bələd olmaqdan əlavə, eyni zamanda həmin dildə danışan xalqın - ərəb xalqının mədəniyyəti, adət-ənənələri, ədəbi dilin həyat çeşməsi olan canlı danışıq dilindən xəbərdar olmasındadır. Mahir bəy dəfələrlə ərəb ölkələrində elmi araşdırmalar aparıb, M. Nuaymənin yaradıcılığının izlərini yalnız şairin yazdığı sətirlər arasında deyil, doğma vətəni Biskintada, inzivaya çəkildiyi Sinnin dağının ətəklərində axtarıb. Şairin şeirlərinin deyil, bu şeirlərdə misra-misra döyünən qəlbinin, çırpınan ruhunun tərcümanına çevrilib.

Kitab nəfis tərtibatı ilə də diqqəti cəlb edir. Uğurlu dizayn işi, gözəl illüstrasiyalar, eləcə də tərcüməçinin Livan səfərindən fotoşəkilləri kitabın məzmunu ilə harmoniya təşkil edir. Tərcüməçinin M. Nuaymənin həyat və yaradıcılığından bəhs edən yazısı və şairin yaxın qohumu Nəcib Nuaymənin tərcümə işi barədə göndərdiyi xeyir-dua məktubu da “kipriklərin pıçıltısı” ilə həmahəng səslənir. Kitabdakı illüstrasiyalar şair-rəssam Adil Mirseyidə məxsusdur. Onun kitaba daxil edilmış “Kamil bir şeirdim mən...” adlı yazısındakı tərcümə barədə fikirlər də dəyərlidir: “Bəlkə qeybdən gələn bir səsdi şeir - bu kitabda toplanmış şeirləri oxuyanda Mixail Nuaymənin qeybdən gələn səsini eşidəcəksiniz”.

Məqalələrindən birində M. Nuaymə “şairi ruh dünyasının tərcümanı” kimi dəyərləndirir. “Ruh dünyasının tərcümanı” olan şairə tərcümanlıq edən bu istedadlı oğlumun təqdim etdiyi “Kipriklərin pıçıltısı” adlı şeirlər kitabının Nuayməni şeirsevər Azərbaycan oxucusuna daha yaxından tanıdacağına inanaraq, sizi həmin “pıçıltı”ları dinləməyə səsləyirəm.

Şəlalə Ana, şair-publisist AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

Zaman. - 2014.- 27 sentyabr.- S. 7.