Konstitusiya siyasi sistemin nəzarətçisidir

Konstitusiya latın sözü olub, mənası “qurmaq, yaratmaq, əsasını qoymaq” deməkdir.

Mahiyyət etibarı ilə dövlətin ali qanunudur və ali hüquqi qüvvəyə malikdir. Bununla yanaşı, həmin dövlətin siyasi, hüquqi və iqtisadi sistemlərinin əsaslarını müəyyən edir, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edir. Konstitusiya dövlətin qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının funksiyalarını əks etdirən, cəmiyyətlə dövlət arasındakı münasibətləri müəyyənləşdirən hüquqi bir sənəddir. Bu sənəd iki əsas növə əsaslanır. Yazılı və tarixdən irəli gələn şifahi hüquqi qaydalar. Yazılı konstitusiya dedikdə, vahid normativ akt nəzərdə tutulur. Bu bir neçə konstitusiya qanunlarının məcmusu da ola bilər. İsveç, İspaniya və Finlandiya dövlətlərinin konstitusiyaları məhz yazılı qanunlar əsasında formalaşıb.

Yazılmamış konstitusiyaların normaları çoxsaylı aktlar və həmin ölkənin adətləri əsasında formalaşır. Bu Böyük Britaniya Konstitusiyası üçün səciyyəvidir. Dünyada konstitusiyanın vətəni İngiltərə sayılır. İlk konstitusiya 1215-ci ildə “Azadlıqların Böyük Toplusu” (”Magna Carta”) məhz İngiltərədə qəbul olunub. 1789-cu ildə qəbul edilmiş ABŞ Konstitusiyası isə ilk yazılı konstitusiya hesab olunur. Maddələrində xeyli sayda dəyişiklik aparılsa da, hələ də qüvvədədir. Avropada ilk yazılı konstitusiyalar 1791-ci il Polşa və Fransa Konstitusiyaları hesab olunur.

Azərbaycanda Konstitusiyanın tarixi keçmişi

Ölkəmizdə ilk hüquqi sənəd 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətində qəbul edilən Konstitusiya aktı statusuna malik olan İstiqlaliyyət Bəyannaməsi idi. Misaqi-Milli adlanan hüquqi və siyasi sənəddə müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı elan olunmuş, sərhədləri müəyyənləşdirilmiş, eyni zamanda dövlətin əsas fəaliyyət prinsipləri ifadə olunmuşdur.

Bəyannamədə hakimiyyətin xalqa məxsus olması, vətəndaşların hüquqlarının təmin edilməsi, milli, dini, sinfi və cinsi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin inkişafı üçün şəraitinin yaradılması və hakimiyyət bölgüsü prinsipləri ifadə olunmuşdu. Burada eyni zamanda, suveren, demokratik, hüquqi dövlətin yaradılması istəyi və dövlətə aid atributlar öz əksini tapmışdı.

İstiqlal Bəyannaməsinin əsas mahiyyəti ölkədə milli dövlətin siyasi əsaslarını, demokratik idarə və parlamentli respublika rejimini möhkəmləndirməkdən ibarət idi. Eyni zamanda, hökumətin qanunverici orqan qarşısında məsuliyyət daşımasını və ümumilikdə parlamentçiliyin formalaşdırılmasını, daxili və xarici, eyni zamanda milli siyasətin əsaslarını, vətəndaşların hüquqi statusunun əsaslarını bərqərar etdi. Lakin bu sənəd Konstitusiyanı tam əvəz edə bilmədiyi üçün Müəssisələr Məclisi, yəni parlament tərəfindən Azərbaycan Cümhuriyyətinin Konstitusiyasının qəbul edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bu məqsədlə 1918-ci ildə Azərbaycan hökuməti qanunvecilik funksiyasını öz üzərinə götürərək, hakimiyyət strukturlarının yaradılması istiqamətində öz işinə başlayır. İlk növbədə dövlətin daxili və xarici siyasətini təmin edən qanunların hazırlanması və qəbulu istiqamətində işlər görülür. Bunlardan ən önəmlisi 9 sentyabr 1918-ci ildə dövlət bayrağı haqda qanunun qəbul edilməsi olur. Daha sonra dövlət dili, orduya çağırış, məktəblərin milliləşdirilməsi, gömrüyün təsis edilməsi haqda qanunlar qəbul edilir. Qeyd edək ki, Müvəqqəti hökumət üçün ən mühüm işlərdən biri məhz konstitusiyanın qəbul olunması idi.

Nəhayət, 1921-ci il mayın 6-da çağırılan qurultayda Azərbaycanın Konstitusiya layihəsi müzakirə edilir və mayın 19-da keçirilən iclasda yekdilliklə qəbul olunur. Azərbaycanda sovet quruluşunun yarandığı, əməkçilərin mənafeləri və hüquqlarının qorunduğu Konstitusiya ilə təsdiqlənir. 5 bölmə, 15 fəsil və 104 maddədən ibarət olan Konstitusiyada ali hakimiyyətin öz əməyi ilə yaşayanların hər birinə aid olduğu bildirilir. Konstitusiyada hüquq və azadlıqların verilməsi və onların təminatı ilə yanaşı, vətəndaşların üzərinə müəyyən vəzifələr də qoyulmuşdu. Bunlardan biri də əməklə məşğul olmaq məcburiyyəti idi. Lakin burada hüquq bərabərliyi nəzərdə tutulsa da, bəzi təbəqədən olan şəxslər seçki hüququndan kənarda qalırdı.

Dövlətimiz müstəqillik dövrünə qədəm qoyduqdan sonra 1995-ci ildə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə yeni Konstitusiya layihəsi hazırlanır. Elə həmin il noyabrın 12-də layihə xalqın səsverməsinə çıxarılır. 1995-ci il noyabrın 27-dən Konstitusiya qüvvəyə minir. Yeni Konstitusiyada Azərbaycan respublika idarəetmə formasına malik, unitar, demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət kimi təsbit olunur. Qeyd edək ki, bu müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyasıdır.

Konstitusiyanın əsas funksiyaları...

Qanunvericilik üçün mühüm rol oynayan konstitusiya digər hüquqi normativlərə nisbətən müəyyən stabilliyə malikdir və onda hər hansı bir dəyişiklik həyata keçirmək üçün xüsusi qaydalar mövcuddur.

Konstitusiyanın funksiyaları hüquqi, sosial, siyasi və tərbiyəvi olaraq dörd əsas hissəyə bölünür. Hüquqi funksiya bütün hüquq sisteminə xas olan tənzimləmə funksiyasını yerinə yetirir. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün qanunlar və dövlət orqanlarının digər aktları onun əsasında və ona uyğun olaraq qəbul edilir. Konstitusiyaya ciddi və dəqiq riayət etmək bütün dövlət orqanları, ictimai birliklər və eyni zamanda, vətəndaşların başlıca vəzifəsidir. Konstitusiya müxtəlif sosial hadisələrlə əlaqədar olsa da, o, hüquq normaları sistemidir və hüquq sisteminə xas olan tənzimləmə və qoruma vəzifələrini yerinə yetirir. Eyni zamanda, qanunvericilik sistemində digər normaların keyfiyyət və xarakterinin müəyyən edilməsi üçün başqa heç bir hüquqi aktın malik olmadığı funksiyanı - hüquq normalarının hüquqauyğunluğunun qiymətləndirilməsi, müəyyənləşdirilməsi funksiyasını icra edir.

Konstitusiyanın ikinci vəzifəsi isə onun sosial funksiyasıdır. Konstitusiya ölkədəki sosial təbəqələrin ortaq mənafe və maraqlarını aşkara çıxarır. O, sosial sistemin başlıca ünsürlərini bir-birilə əlaqələndirir və onlara hüquq çərçivəsində davranış imkanı verir, onları təşkilatlandırır. Ailə, din eyni zamanda, atalıq, analıq kimi sosial dəyərlərə təsir göstərərək, sosial sistemdə mövcud olan bütün münasibətlərə təsir edir və yeni dəyərlərin formalaşması üçün zəmin yaradır. Konstitusiya cəmiyyətin sabitliyini təmin edir, onun inkişafının ümumi əsaslarını müəyyənləşdirir. Konstitusiya təhsil, elm kimi sosial sistemin yaşamasına təsir göstərən faktorlara nüfuz edərək bu sistemin maraqlarının müdafiəsini məsuliyyəti altına alır.

Üçüncü vəzifə ölkənin siyasi sistemi ilə bağlı olan siyasi funksiyadır. Konstitusiyanın bu funksiyası hakimiyyətin təşkili və dövlətin əsasları ilə birbaşa bağlıdır. Konstitusiya fərdlərin siyasi sistem və vəziyyətdə davranış qaydalarını müəyyən edir, siyasi qüvvələrin hakimiyyəti əldə etməsinin sivil forma və üsullarını müəyyənləşdirir və nəhayət, siyasi partiyaların təşkili və fəaliyyətinin hüquqi əsasını formalaşdırır. Belə demək mümkünsə, konstitusiya birbaşa siyasi sistemin nəzarətçisidir. Siyasətin əsas qaydaları burada müəyyənləşdirilir. Konstitusiya bütün siyasi qüvvələr üçün ümumi davranış qaydalar müəyyən edir və onların hər kəs tərəfindən icra olunmasına nəzarət edir. Buna Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən siyasi partiyaların fəaliyyətinin qiymətləndirilməsini misal göstərmək olar.

Konstitusiyanın dördüncü vəzifəsi tərbiyəvi funksiyadır. Bu funksiya, ilk növbədə hər bir insanda konstitusiyaya, qanunlara, insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına və dövlətə hörmət prinsipini tənzimləyir. Tərbiyəvi funksiya isə insan - cəmiyyət - dövlət münasibətlərinin qarşılıqlı əlaqəsini və onların məsuliyyətini müəyyən etməkdə aparıcı rol oynayır.

Xəyalə Sadıqova

Zaman. - 2014.- 27 sentyabr.- S. 13.