Neft, kimyəvi tullantılar və çirkab suları Xəzərin balıq təsərrüfatına milyardlarla dollar ziyan vurur ALLAHVERDI CƏFƏROV,

Xəzər dənizi özünün zəngin neft-qaz yataqları ilə məşhur olsada, onu dünyaya tanıdan başqa sərvətləri də var.

Xəzərin bioresursları karbohidrogen ehtiyatları qədər dəyərlidir. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, Xəzərin fauna ehtiyatları özündə 2 minə yaxın növ və qrupları birləşdirir. Təsdiq olunub ki, Xəzər dənizində 325 növ parazit, 415 növ onurğalı və mindədən çox onurğasız heyvan növü yaşayır. Eyni zamanda Xəzərdə 101 balıq növü mövcuddur. Bunlardan nərə, uzunburun, ağ qızılbalıq, qızıl balıq, siyənək, kilkə, çəki, dabanbalığı, şamayı, kütüm, xəşəm və digərləri qiymətli balıq növləri hesab olunur. Xüsusilə də, nərə balığı və ondan çıxarılan qara kürü Xəzərin adını bütün dünyaya tanıdıb. Məlumat üçün bildirək ki, hazırda dünyada mövcud olan nərə balığının 90%-i Xəzər dənizinin payına düşür. Eyni zamanda bu balıqdan çıxarılan və qiymətli qida məhsulu hesab olunan qara kürünün əsas istehsalçıları da Xəzər hövuzəsi ölkələri hesab olunur. Dünyada qara kürüistehsalının 95%-i bu ölkələrin payına düşür. Qeyd edək ki, hazırda dünya bazarlarında qara kürünün 1 kiloqramını 1 200-1 500 manatdan ucuz almaq mümkün deyil.

Xəzərdən ovlanan nərə balığının 8,4%-i ölkəmizin payına düşür

Xəzər dənizinin bioresurslarından istifadə hövzə ölkələrinin birgə müəyyən etdiyi kvotaya uyğun həyata keçirilir. 1992-ci ildə 4 Xəzəryanı ölkə (Azərbaycan, Rusiya, Qazaxıstan və Türkmənistan) tərəfindən təsis edilən və 2002-ci ildə İranın da qoşulduğu birgə komissiya qurulub. Komissiyanın əsas məqsədi Xəzər dənizinin bioresurslarından davamlı və səmərəli istifadə etmək, balıq ehtiyatlarının artırılması və mühafizəsi sahəsində xüsusi tədbirlər hazırlayıb həyata keçirməkdən ibarətdir. Xəzəryanı ölkələrin Su Bioresursları Komissiyasının İranda keçirilən sonuncu iclasında Xəzər dənizində nərə cinsli balıqların ovlanması və ixrac ediləcək qara kürünün kvotaları müəyyənləşib. Bu kvotaya görə, Azərbaycan Xəzərdən il ərzində 84 ton nərə balığı ovlaya və 6,36 ton qara kürünü xaricə ixrac edə bilər. Bundan başqa İrana 403,3 ton ovlaya, 38,7 ton ixrac, Qazaxıstan 171,5 ton ovlaya, 13,7 ton ixrac, Rusiya isə 268 ton ovlaya, 22,8 ton ixrac edə bilər. Azərbaycandan sonra ən az kvota Türkmənistana verilib. Türkmənistan 62,2 ton nərə ovlaya və 5,6 ton qara kürünü xaricə ixrac edə bilər. Bundan əvvəlki kvotada isə Azərbaycan üçün 90 (6,6), Qazaxıstan üçün 182,5 (13,2), İran üçün 440 (42,2), Rusiya üçün 286,5 (24,2), Türkmənistan üçün 62 (5,1) ton kvota müəyyən edilib. Məlumat üçün onu da bildirək ki, Xəzəryanı ölkələr dənizə ildə təxminən 90-100 milyon körpə balıq atır. Lakin mütəxəssislərin rəyinə görə, normal bioşəraitin yaradılması üçün bu rəqəm ildə 150 milyona çatdırılmalıdır.

Hər il milyonlarla balıq körpəsi süni və təbii yolla artırılaraq su hövzələrinə buraxılır

Son illər Xəzərdə ekoloji tarazılığın pozulması və qanunsuz ovlamalar səbəbindən nərə balıqlarının sayı sürətlə azalmaqdadır. Ötən əsrin 70-ci illərində orta hesabla Xəzərdə hər il 27 min ton nərə balığı ovlanırdısa, son illər bu rəqəm 1,2 min tona qədər azalıb. Xəzəryanı ölkələrdən Rusiya, Azərbaycan və Qazaxıstan nərə balığının ovlanmasına ciddi nəzarət həyata keçirirlər. Eyni zamanda bu ölkələr balıqartırma müəssisələrinin işini də genişləndirirlər. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyində verilən məlumatda bildirilir ki, hazırda Azərbaycan ərazisində 12 balıqartırma müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Nazirlikdən verilən məlumatda qeyd olunur ki, 2012-ci ildə bu müəssisələr tərəfindən 365,76 milyon ədəd balıq körpəsi süni və təbii yolla artırılaraq su hövzələrinə buraxılıb ki, bunlardan 3,443 milyon ədədini nərəkimilər təşkil edib. Eyni zamanda onu da qeyd edək ki, keçmiş sovetlər birliyində nərə cinsli balıqların süni artırılması üzrə ilk zavod ölkəmizdə - Neftçala rayonu ərazisində tikilib istifadəyə verilib. Məlumat üçün onu da qeyd edək ki, digər balıq növləri ilə müqayisədə son illər su hövzələrinə buraxılan nərə balıqlarının sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə aşağı düşüb. Müqayisə üçün bildirək ki, 2005-ci ildə su hövzələrinə 113 min qızıl balıq və 16,9 milyon nərə balığı körpəsi buraxıldığı halda 2012-ci ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq 185,7 min və 3,44 milyona bərabər olub.

Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən 2012-ci il ərzində 18 hüquqi və 84 nəfər fiziki şəxsə balıq ehtiyatlarından istifadə etmək üçün icazə verilib. Bu müddətdə sənaye ovu üçün 2,4 ton nərə, 851,4 ton kilkə, 208,4 ton siyənək və 673,7 ton axçalı balıq növlərinin ovlanmasına kvotalar ayrılıb. Bundan başqa nərə balıqartırma zavodlarının törədici balıqlarla təmin edilməsi məqsədilə 10 ton, elmi-tədqiqat məqsədləri üçün 2 ton nərə cinsli balıq növlərinin ovlanmasına icazə verilib.

Son 8 ildə balıq ovu 9,9 dəfə azalıb

Digər balıq növlərinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, 2012-ci ildə kvota üzrə 910 min ton balıq tutulub. Dövlət Statistika Komitəsinin açıqladığı sonuncu hesabatında göstərir ki, tutulan balığın 372 tonu kilkə, 126 tonu siyənək, 64 tonu çapaq, 80 tonu kütüm, 125 tonu kefal, 14 tonu çəki, 13 tonu şamayı və digər balıqların payına düşüb. Son 8 il ərzində kvota üzrə bəzi balıq növlərinin ovulanması azalıb, bəzi növlər üzrə isə artıb. Belə ki, 2005-ci ildə 2012-ci illə müqayisədə ümumilikdə 9,9 dəfə çox balıq ovlanıb. Bu illər ərzində ən çox azalma kilkə balığında müşahidə olunub. 2005-ci ildə kvota üzrə 8,6 min ton kilkə balığı ovlandığı halda 2012-ci ildə bundan 23 dəfə daha az kilkə tutulub. Bundan başqa çəki, durna balığı da daha az ovlanıb. Ən çox artım isə kefal balığında müşahidə olunub. Son 8 ildə kefal balığının ovlanması 8,3 dəfə artıb.

Hər il dənizə 12 milyard kubmetr çirkab suları axıdılır

Onu da qeyd edək ki, Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatları onun bioresursları üçün ciddi təhlükə təşkil edir. Belə ki, karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı və emalı zamanı zərərli kimyəvi maddələr tullantı şəkilində dənizə axıdılır. Bu da öz növbəsində Xəzər dənizinin flora və faunasına mənfi təsir edir. Neft və digər kimyəvi tullatılarla bərabər hövzə dövlətləri tərəfindən hər il dənizə 12 milyard kubmetr çirkab suları axıdılır. Araşdırmalar göstərir ki, neft, kimyəvi tullatılar və çirkab suları Xəzərdə nərə balığı təsərrüfatına il ərzində 6 milyard, kürü biznesinə isə 10 milyard dollar ziyan vurur. Xəzərin çirklənməsi nəticəsində yalnız nərə balıqlarının sayı azalmır, eyni zamanda digər qiymətli balıqlar da məhv olur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Allahverdi Cəfərov

Zaman.-2014.-23 yanvar.-S.13.