Dini tolerantlığın demokratik kökləri və dözümlülüyün Azərbaycan nümunəsi

“Elm Yurdu” Sosial Araşdırmalar İctimai Birliyinin təsisçisi və sədri, ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Elşad Mahmudov

Respublikamıza səfər etmiş xarici qonaqlar tolerantlığa diqqət yetirərkən çox zaman belə bir fikir söyləyirlər: “Müstəqil Azərbaycan Respublikası dinc yanaşı yaşamanın ən bariz nümunəsidir”. Bu isə səbəbsiz deyil. Çünki Azərbaycanın yüksəlişini təmin edən başlıca amillərdən biri kimi bu məkanda xalqlar, azsaylı xalqlar, etnik qruplar və dini qruplar arasındakı möhkəm qarşılıqlı əlaqələrin formalaşmasıdır. Buna görə də ölkəmizdə heç zaman milli və dini yöndə münaqişələr baş verməmişdir.

Ölkə rəhbərliyi də respublikamızda toleratlığın mökəmlənməsinə hərtərəfli dəstək verir. Dövlətimizin yürütdüyü siyasət nəticəsində çoxmillətli cəmiyyətdə dinlərarası dözümlülük yüksək səviyyəyə qalxmışdır. Dini toleratlıqla bağlı son illər Azərbaycanda keçirilən beynəlxalq miqysaslı forumlarda söylənilənlər də bu fikri təsdiq edir. Xalqlar və dinlərarası sülhə xidmət edən Dünya Dinləri Liderlərinin Zirvə Görüşünün (2010-cu il), Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun (2011-ci il) və digər beynəlxalq tədbirlərin paytaxtımızda keçirilməsi bir daha sübut edir ki, müstəqil Azərbaycan dini toleratlıq, dinc yanaşı yaşamaq sahəsində həqiqətən dünyaya nümunədir. Çünki respublikamızda din və dinc yanaşı yaşama siyasəti demokratik prinsiplərə əsaslanır. Mövzu ilə bağlı həmsöhbətimiz ilahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, “Elm Yurdu” Sosial Araşdırmalar İctimai Birliyinin təsisçisi və sədri Elşad Mahmudovdur.

- Elşad müəllim, məlumdur ki, tolerantlıq geniş anlayışdır. Buna görə də istərdik ki, əvvəlcə oxucularımıza tolerantlığın nəzəri məsələləri barədə məlumat verəsiniz.

- Tolerantlıq dedikdə, əlbəttə, bütün dünyada ilk olaraq, bu və ya digər sahədə insanlararası münasibətlərdə dözümlülük, qarşılıqlı hörmət başa düşülür. Bu dözümlülük və hörmət istər gender məsələsində, istərsə dini inanc, əqidə, milli-etnik mənsubiyyət, fikir, düşüncə, mövqe, adət-ənənə və digər xüsuslarda qarşı tərəfə olan və göstərilən dözümlülük və hörmətdir. Dözümlülüyün aspekti irqi-dini zəmində baş verən məsələlərdən əxlaqi-etik məsələlərədək olduqca genişdir. Tolerantlıq anlayışı insan hüquqları və vicdanı ilə bağlı olub, irqçilik, ksenofobiya, dini dözümsüzlük, dəyərlərin təhqir olunması, terror, ekstremizmın qəbul edilməməsi ilə səciyyələnir. Beynəlxalq hüquqda tolerantlıq bir şəxsin xoşlamadığı və ya əxlaqi cəhətdən yanlış saydığı hərəkətə icazə verməsi və ya bu hərəkətin qarşısını almamağıdır. Bu, tolerant şəxsin və ya qurumun hadisə və ya fakta müdaxilə etmə gücünün olması, yalnız onun bu gücdən istifadədən imtinası ilə şərtlənir. Fəlsəfi baxımdan isə tolerantlıq xoşlanılmayan və ya bəyənilməyən hər hansı bir şeyin mövcudluğunda təmkinlik göstərmə siyasəti və özgə fikrə, mövqeyə dözümlük nümayiş etdirməsidir. Tolerantlığın bir digər xüsusiyyəti isə ondan ibarətdir ki, hər hansı bir məsələ, hadisə və problemlə əlaqəli öz mövqeyiniz olduğu və siz bu mövqeyi düzgün hesab etdiyiniz halda, siz bununla belə digərlərinə səhv, yanlış mövqe tutmaq hüququnu verirsiniz.

Tolerantlıq, dövrümüzdə daha qabarıq ortaya çıxan adı ilə xüsusilə dini sahədə dözümlülük insanların bir-birilərinin düşüncələrinə, inanclarına və həyat fəlsəfələrinə müdaxilə etməməsi deməkdir. Buna görə, nəinki eyni cəmiyyətin üzvü olan insanların, habelə qlobal miqyasda müxtəlif inanc və əqidə sahibi olan fərdlərin bir-biriləri ilə münasibətdə dözümlü, tolerant davranması gərəkdir. Eyni cəmiyyətdə yaşayan yüz minlərlə və ya milyonlarla insanın eyni düşüncəyə malik olduğu mümkünsüz olduğu kimi, milyardlarla fəqrli insanın yaşadığı planetimizdə də hər bir kəsin proqramlaşdırılmış robot kimi eyni düşüncəyə sahib olması qeyri-mümkündür. Fərqlilik Allah Təalanın insanın fitrətinə yerləşdirdiyi bir nemətdir. Buna görə də bəşər övladının həyatını sülh, əminamanlıq və inkişaf çərçivəsində davam etdirməsi fərqli etiqad, dini adət-ənənə, fikir və düşüncəyə sahib insanlar arasında tolerantlığın yaradılması zəruridir.

- Yəqin ki, tolerantlığın müəyyən tarixi kökləri vardır. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?

- Əlbəttə, hər bir ideya, içtimai düşüncə müəyyən bazis, köklər üzərində formalaşır. Tolerantlıq ideyası yeni deyildir. Bu gün Qərb dairələrinin ortalığa atdığı kimi görünən tolerantlığın tarixi, şəxsən mənim subyektiv fikrimə görə, insanın yaradılışı qədər qədimdir. Bəzi müasir tədqiqatçılar bu haqda ilk fikirlərin XVI-XVII əsrlərdə Avropada meydana gəldiyini iddia edirlər. 1648-ci ildə imzalanmış “Vestfal” sülh müqaviləsinin dini dözümlülüklə bağlı ilk sənəd olduğu qəbul edilir. Ancaq ardınca baş verən otuz illik müharibə və bu müharibə dövründə göstərilən dini dözümsüzlük həmin dövr üçün tolerant mühitin yetişmədiyini göstərmişdir. Ancaq şərq, ələlxüsus İslam tarixinə nəzər saldıqda, tolerantlığın sonuncu səmavi dinin gəlişi və Muhamməd Peyğəmbərə ilahi vəhyin nazil olması ilə eyni vaxtda inkişaf etdiyini görmək mümkündür. Mən İslamda bu məsələnin şəxsən ilk bəşər və peyğəmbər olan Adəmin yaradılışında baş verən hadisələr qədər çox qədim dövrlərə dayandığı fikrindəyəm. Qurani-Kərimdə əl-Bəqərə surəsinin 30 - 38-ci ayələri və bu hadisə ilə əlaqəli digər surələrdə olan ayələrə baxdığımız zaman Allah Təalanın Adəmin yaradılışı ilə əlaqəli müsbəti və ya mənfisilə bütün məsələlərdə mələkləri ona “səcdə”- hörmət etməyə çağırması fikrimcə bu məsələdə mühüm dəlillərdən biridir. Allahın əmrinə usyan edərək Adəmə “səcdə etməkdən” və ya hörmət göstərməkdən imtina edən İblis və ya şeytan isə tolerantsızlığın və dözümsüzlüyün ən böyük təmsilçisidir. Qurani-Kərimdə və hədislərdə qətiyyətlə şeytanın yolundan gedilməməsinin tövsiyyə və hətta əmr olunması bu mənada əhəmiyyətlidir.

- Bəs, islam dini dözümlülüyə necə yanaşır?

-”İslam” kəlməsi ərəb dilində “sülh”, “əmin-amanlıq” mənasına gəlir. Bu din Uca Yaradanın sonsuz mərhəmət və şəfqətini, yer üzündə əks olunan hüzur və sülh dolu bir həyatı insanlara təqdim etmək üçün endirilmişdir. İslam bir din və həyat nizamı olaraq insanların dünya və axirət səadətinə, xoşbəxtliyinə, hüzuruna, sülh və əmin-amanlığına nail ola bilmələri üçün Allah Təalanın peyğəmbərləri vasitəsilə insanlara göndərdiyi ilahi qanunlar toplusudur. Yaradan Öz kitabında insanları yer üzündə mərhəmətin, şəfqətin, tolerantlığın və sülhün yaşana biləcəyi model kimi islam düşüncəsinə və əxlaqına çağırır. Quranın “əl-Bəqərə” surəsinin 208-ci ayəsində belə buyurulur: “Ey iman gətirənlər! Hamınız bir yerdə sülhə (islama) gəlin! Şeytanın yolu ilə getməyin, çünki o sizin açıq düşməninizdir! Ayədən məlum olur ki, Allah insana küfrü, fitnə-fəsad törətməyi, asiliyi, zülmü, insanları qətlə yetirməyi və qan tökməyi qadağan edir. Onun əmrinə uymayanlar isə ayənin ifadəsi ilə “şeytanın addımlarını izləyən kəslər” kimi xarakterizə olunur.

İnsanların fikir, düşüncə və həyat azadlığını, toxunulmazlığını təmin edən və təminat altına alan, dəyərlərə hörməti ən ali prinsip kimi görən bir din kimi İslam insanlar arasında gərginliyi, anlaşmazlığı, bir-biriləri haqda mənfi rəydə, suizəndə olmağı və bədgüman düşüncələrə sahib olmağı belə qadağan edir.

Səməd İsgəndəroğlu

Zaman. - 2015. - 7 aprel. - S. 13.