Türk elləri: Teleut türkləri (1)
ƏZIZ MUSTAFA,
Tarixin siyasi səhnəsindən silinib
getməkdə olan azsaylı xalqlardan biri də Teleut
türkləridir.
Teleutlar özlərini madar,
madar kiji, bayam-nacam, telengettər, payattar, tadarlar adlandırırlar. Qeyd edək
ki, madar sözü Azərbaycan dilində istəkli, əziz mənasında işlədilir və bunun teleutların özlərini adlandırdıqları
madar sözü ilə eyni məna
daşıması şübhə
doğurmur. 2002-ci ildə Rusiya Federasiyasında keçirilən
siyahıyaalma zamanı
teleutların sayı
2650 nəfər olub.
Onlardan 2534 nəfəri
Kemerovo ( Kəmər oba) vilayətində yaşayır. Teleut türkləri, adətən,
kənd yerlərində
yaşayırlar. Hazırda 2000 nəfər Teleut türkü Kemerovo vilayətindəki
Belovsk və Quryevsk rayonlarındakı
Bekovo, Çeluxoyevo, Verxovskaya, Şanda və Novo Baçatı kəndlərində yaşayırlar.
Bundan əlavə, Teleut türkləri Ob Basseynində yerləşən
Böyük və Kiçik Baçat çayları ətrafında,
Kemerovo vilayətinin Novokuznetsk və Altay Respublikasının
Şebalinsk rayonunda yaşayırlar.
Teleut türklərinin tarixi və dili
Teleut dili Altay türk dillərinin qırğız-qıpçak
(hakas) ailəsinə aiddir. Dilçilərin bir hissəsi
Teleut dilini Cənubi Altay (Altay) dillərinin
dialektlərindən biri
hesab edirlər. İş orasındadır
ki, Teleut dili yalnız Kemerova vilayətində deyil, həm də Altay Respublikasında
( Şebalinsk rayonu, Katun çayı
və onun qolu olan Sema
çayı boyunca),
Altay ölkəsində və
Novosibirsk vilayətində geniş
yayılıb.
Teleutların tarixi eramızdan bir neçə min il əvvəllərə
gedib çıxır.
Müasir Teleut türklərinin
əcdadları olan qədim türk tayfası Tele eramızdan
min illər bundan əvvəl Mərkəzi
Asiyada yaşayırdılar.
Onlar tarix boyu türklərin
etnik, dil cəhətdən formalaşmasında
mühüm rol oynayıblar və azadlıqsevər xalq kimi tanınırlar.
Bununla belə, eramızın
391-ci ilində teleutlar
tabqaçların, 403-cü ildə isə jujanların əsarəti
altına düşdülər.
Lakin teleutlar tezliklə əsarətdən
xilas ola
bildilər. 480-cı ildə teleutlar Qaoçanı ələ
keçirdilər və
orada Çinlə müttəfiq olan Qaoqyuy dövlətini qurdular. Sonrakı əsrdə teleutlar eftalitlərin (ağ
hunlar) hücumuna məruz qaldılar və onların əsarəti altına düşdülər. 6-cı əsrin əvvəllərində
Teleut türkləri knyaz Mivotunun rəhbərliyi altında
jujanları məğlub
edərək, onların
xanını öldürdülər.
Amma sonra onlar digər
türk etnosu olan türkütlərin hücumuna məruz qalaraq müstəqilliklərini
itirdilər. 14-cü əsrdə Teleut türkləri Oyrot ittifaqının yaradılmasında
iştirak etdilər.
17-ci əsrin yazılı
mənbələrində (1601-ci il) Teleut
türkləri ağ kalmıklar adı ilə xatırlanıb. 17-ci əsrdə isə
Teleut türklərinin
yaşadıqları ərazilər
Rusiya tərəfindən
işğal edildi.
Bundan sonra teleutların bir hissəsi Tomsk və onun ətrafına
köç etdilər.
Həmin
dövrdə teleutların
bir hissəsi isə Cunqariya ətrafında köçəri
halda yaşamaqda davam edirdi. Amma Çin ilə Cunqariya arasında başlanan müharibə Teleut türklərinin daha da parçalanmasına
gətirib çıxardı.
Nəticədə Teleut türklərinin
uluslardan təşkil
edilən birləşmələri
dağıldı. Bu da onların Volqa çayından başlamış Baykal gölünə
qədər uzanan böyük bir əraziyə səpələnməsinə
səbəb oldu. Nəticədə Teleut türklərinin
bir hissəsi özlərinə qohum olan xalqlarla qaynayıb-qarışdılar və
ya yeni bir
etnik qrupun formalaşmasında iştirak
etdilər. L. P. Potapovun fikrincə, teleutlar Altayda yaşayan bütün xalqların, o cümlədən
şimal və cənub altaylılarının
etnogenezisinin formalaşmasında
iştirak ediblər.
19-cu əsrdə və
20-ci əsrin əvvəllərində
teleutlar Baçatsk,
Tomsk, Çumışsk və
Altay etno-ərazi qruplarına
bölündülər. Onların hamısını
ayrı-ayrılıqda birləşdirən
yaxın qohumluq əlaqələri və bir də eyni
dialektdə danışmaları
idi. İnkişaf səviyyəsinə görə də adıçəkilən Teleut
türklərinin müxtəlif
qrupları arasında
fərqlər var idi. Bu baxımdan
teleutların Baçatsk
etnik qrupu digərlərindən daha
çox inkişaf və tərəqqi etmişdi.
Teleut türklərinin dili (ləhcə) digər türk etnoslarının dillərindən (ləhcələrindən)
yalnız ləhcə
fərqi ilə fərqlənir deyən
Altay dillərinin öyrənilməsi
üzrə məşhur
tədqiqatçı alim
N. A. Baskakov yazır:
“Linqvistik əlamətlərinə
görə Teleut dili türk dillərinin Şərq budağının qırğız-qıpçak
qrupuna aiddir”.
Qeyd edək ki, Rusiya
tərəfindən 18-ci əsrdə
bölgəyə göndərilən
ilk ekspedisiya qrupunda olan D. Q Messerlmidt, İ. Fişer, Q. Miller, P. Pallas və
Q. Qmelin Teleut dillərinə dair material
topladılar.
Teleutların dili əsasında 1869-cu ildə “Qrammatike Altayskoqo yazıka” (Altay dilinin qrammatikası) kitabı nəşr edildi. Teleut türklərinin dillərinin öyrənilməsində
ən böyük xidməti məşhur türkoloq alim V. V Radlov göstərdi.
O, 1863-1871-ci illərdə Altaya
səfər etdi və topladığı materialları 1866-cı ildə
dərc etdirdi. Radlov bu materiallar əsasında 1882-1883-cü illərdə
“Fonetika” və “Slovare Tyurkskix yazıkov” (Türk dilləri lüğəti)
nəşr etdirdi.
Bundan əvvəl hələ
1828-ci ildə Altaya göndərilən ruhani missiyası Teleut türklərinin dili əsasında ilk əlifba
hazırladı. Bu missiyanın tərkibində
məşhur tədqiqatçılar
V. M Verbitski, S. Landışev,
M. Qluxaryev-Nevski də
vardı.
Teleut türklərinin dilində ilk əlifbanı
da onlar hazırladılar. İlk Altay dili
qrammatikası bölgədəki
türk xalqlarının
ən uğurlu nümunəsi hesab edilir və günümüzdə belə
əhəmiyyətini itirməyib.
1884-cü ildə isə
V. M. Verbitski “Slovar Altayskoqo i aladaqskoe
nareçie tyurkskoqo yazıka”( “Türk
dillərinin Altay və
Aladağ ləhcələri
lüğəti”) adlı
kitabını çap
etdirdi. İlk Teleut dili əlifbası kirill əlifbası əsasında
yaradılmışdı. Amma ona kiril əlifbasında
olmayan və Teleut dilinə xas olan bəzi
fonemlər əlavə
edilmişdi. Bu əlifba ona cüzi əlavələr
edilməklə günümüzdə
belə işlədilməkdədir.
1931-ci ildə bu əlifba latın
əlifbası ilə
əvəz edildi. Lakin 1938-ci ildə yenidən kirill əlifbasına qayıdıldı.
Bölgədə sonillərdə müəyyən
dəyişikliklərin baş
verməsinə baxmayaraq,
günümüzdə rus
dili Teleutların dilini sıxışdırmaqda
davam edir. Teleutlar da daxil
olmaqla, bölgədə
yaşayan əhalinin
65,1 faizi 1989-cu ildə rus dilində
sərbəst danışdıqlarını
bildiriblər. Yalnız
1,9 faiz öz
ana dilində sərbəst danışdıqlarını
bəyan ediblər.
Buna baxmayaraq, teleutların
84,3 faizi ana dıllərinin Altay (teleut ) dili olduğunu
bildiriblər. Əlbəttə,
bölgədə ruslar
tərəfindən azsaylı
xalqların yeni assimilyasiyası siyasətinin
həyata keçirilməsinin
qarşısını almaq
çox çətindir
və hazırda bu proses sürətlə
davam etməkdədir.
Belə vəziyyətdə ümid
yerli Teleut türkləri arasından
çıxan ziyalıların
ana dillərinin qorunub saxlanılması üçün həyata
keçirə biləcəyi
tədbirlərdən asılı
olacaq. Əks halda yaxın
30-40 ildən sonra bölgədə Teleut türkləri rusların içində əriyib gedəcəklər.
Teleut türklərinin təsərrüfatı
Teleutlarda
iki tip təsərrüfat
növü, köçəri
maldarlıq (dağ-çöl
zonalarında) və tayqa-çöl ovçuluğu
inkişaf edib. Bundan əlavə, 17-18-ci əsrlərdə
teleutların bir hissəsi oturaq həyata keçməyə
və əkinçiliklə
məşğul olmağa
başladılar. Onlar əsasən
arpa, buğda və darı əkməklə məşğul
olurdular. 19-cu əsrdən başlayaraq,
Altayın şimalında
yaşayan teleutlar ilxı sürüləri
və iribuynuzlu mal-qara saxlamağa üstünlük verdilər.
Atla dovşan və tülkü, kirşələrlə
isə ayı, maral, canavar, vəhşi keçi ovuna çıxmaq teleutların ən sevimli peşələrindən
biri idi. Teleutlar arasında arı saxlamaq da geniş
yayılmışdı. Teleutlar həmçinin kustar şəkildə ağac,
metal emalı, həmçinin
toxuculuqla da məşğul olurdular.
Əziz Mustafa
Zaman.-2015.-23 aprel.-S.6.