Müasir dünyada tolerantlıq və dialoq anlayışı

İnsanların ünsiyyətində və qarşılıqlı münasibətlərində anlayışların rolu inkaredilməzdir. Lakin onların məna çərçivəsi dəqiq müəyyən edilməlidir. Bu gün eyni dünyagörüşünə malik insanların dinlərarası dialoq ətrafında apardığı mübahisələrin bir səbəbi də ortaq anlayışın formalaşdırılmamasıdır. Əks halda, saysız ortaq dəyərlərə malik insanların iman birliyinə baxmayaraq, vahid düşüncə və fəaliyyət birliyi qura bilməməsinin başqa izahı ola bilməz.

Bəziləri öz narahatçılığını dini təəssübkeşlik hissi ilə ortaya qoyurlar və qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələ sürətlə qloballaşan dünyada zəruri yer tutur. Məhz bu səbəbdən dialoq fəaliyyətinə mənfi, yaxud müsbət yanaşan şəxslərlə anlayışlar ətrafında ortaq məxrəcə gəlmək üçün Qurani-Kərimin bir ayəsinə əsaslanaraq bəzi məsələlərə aydınlıq gətirmək istədik. İstədik ki, ictimaiyyətimiz insanın üzərinə dünyəvi və üxrəvi (axirətə aid) ağır məsuliyyətlər qoyan “kafir”, “xristian”, “münafiq”, “din düşməni” kimi ağır sözlər dedirdən etirazların əsaslarını, kökünü bilsin. Etirazların nə qədər zəruri olub-olmamasına qısaca toxunaraq, eyni zamanda İslami hökumətlərə əsaslanaraq dialoq baxımından maraqlı olduğumuz dəyərlərin günümüzdə əks olunması və təhlilləri haqda məlumat əldə etməyə çalışdıq.

Dialoq nə deməkdir?

”Dialoq” lüğətdə “iki insan arasında danışıq”, “anlaşma”, və ya “razılaşma niyyəti ilə şəxs və qrupların fikir mübadiləsi” mənasına gəlir. Terminoloji mənada dialoq- iki və daha çox şəxsin danışması, fərqli inanc və dünyagörüşünə malik, müxtəlif irq və mədəniyyətlərə mənsub, müxtəlif siyasi düşüncəli insanların bir araya gələrək mədəni ölçülər daxilində bir-biriləri ilə ünsiyyət qurması metodudur.

Dini sahədə dialoq isə həm hər hansı bir dinə mənsub müxtəlif qrupların, həm də fərqli dinlərə mənsub insanların inanc və qrupların bir-birlərinə məcburən və ya qeyri-etik yolla qəbul etdirməyə çalışmadan ortaq məsələlər ətrafında tolerant şəraitdə danışa, müzakirə edə və əməkdaşlıq qura bilməsidir.

Bu təriflər prizmasından baxıldıqda dialoq insanların və qrupların bir-birilərini anlama, tanıma, bilmə və ortaq problemlərinə həll axtarma cəhdlərindən ibarətdir. Bu cəhdlər müxtəliflik daxilində birgə yaşama mühitinin formalaşması üçün əlverişli olacaqdır. Başqa sözlə, dialoq fəaliyyətləri bütün fərqliliklərə baxmayaraq, əvvəlcə zehinlərdə, sonra isə cəmiyyətdə birgə yaşama mədəniyyətini meydana gətirəcəkdir.

Dinlərarası dialoq nədir?

Məfhum baxımından “dinlərarası dialoq” ifadəsi əvəzinə “din mənsubları arasında dialoq” desək, daha doğru olar. Bununla yanaşı, nəzərdə tutulan məna, şübhəsiz, din mənsubları arasında dialoqdur. Biz də yazımızda “dinlərarası dialoq” terminindən istifadə edəcəyik. Dinlərarası dialoq fərqli dinlərə mənsub insanların inanc və düşüncələrini bir-birilərinə məcburi qəbul etdirmə yolunu seçmədən qarşılıqlı müzakirə, əməkdaşlıq edə, birgə yaşaya və uzlaşa bilmələrini təmin edən bir qarşılaşmadır. Bu fəaliyyət qarşısındakını öyrənmək, tanımaq, bilmək, dinləmək və başa düşmək məqsədini daşıyır. Bunun üçün fəaliyyətin doğruluq, səmimiyyət, qarşılıqlı güzəşt, sevgi, hörmət və xoşməramlılıq çərçivəsində aparılması çox önəmlidir.

Bu gün əxlaqi deformasiya, ekoloji çirklənmə, iqtisadi gəlirlərin bölgüsündəki bərabərsizlik, QİÇS, HİV kimi xəstəliklər, yoxsulluq, abort, eynicinslilərin evlilikləri, boşanma səviyyəsinin yüksəlməsi kimi ailə dəyərlərinin tənəzzülü, irq, din və milliyyətçilik uğrunda həyata keçirilən təəssübkeşlik, terror, müharibə, müstəmləkəçilik kimi dünya sülhünü təhlükəyə atan qlobal problemlərimiz var. Bu problemlərin həllində, əlbəttə ki, dinlərin və din mənsublarının rolu olmalıdır. Dinlərarası dialoq fəaliyyətləri ortaq problemlərə ortaq həll axtarmaq, sülh və əmin-amanlıq şəraitində bəşəriyyətin ortaq gələcəyini təmin etmək, qanlı səhnələrlə dolu qanlı keçmişi təkrar yaşamamaq və yaşatmamaq cəhdləridir.

Dinlərarası dialoq nələri ehtiva etmir?

Dinlərarası dialoq insanın öz dinindən imtima etməsi demək deyildir. Dialoq əsnasında hər kəs öz inandığı dəyərlərə sonsuz hörmət bəsləyir, ibadətlərinə davam edir, bütün dini, əxlaqi, hüquqi və mənəvi dəyərlərini həyatında tətbiq etməkdən çəkinmir. Əksinə, ortaq dəyərlərin kəşfinə, onların ön plana çəkilməsinə və bəşəri həqiqətlərin insan həyatına hakim olmasına çalışılır. Lakin qarşılıqlı ünsiyyət özü ilə yanaşı, əsirə düşmə və başqalaşmanı da gətirə bilər. Bəşəriyyət tarixi boyunca din dəyişdirməyin kökündə dayanan əsl həqiqət də budur: təsirə düşmə və başqalaşma. Ancaq bu qarşılıqlı ünsiyyətdən deyil, dini dəyərlərə olan imanın dərəcəsindən və bunların insanı qane edib-etməməsindən qaynaqlanır. Belə bir prizmadan dünənə və bu günə baxılarsa, öz iradəsi ilə İslamdan imtina edib başqa dini seçən insanların sayı, digər dinlərdən İslama keçənlərdən müqayisəedilməz dərəcədə azdır. Bu da bizlərə inanc və əməldə məsul olduğumuz İslami dəyərlərin mahiyyəti haqqında bir fikir verir, bir qənaət hasil edir.

Dinlərarası dialoq- dinləri birləşdirmək, və ya öz dinini başqalarına təbliğ etmək, onun üstünlüyünü göstərmək və qarşıdakı insanın dinini dəyişdirmək əhdi deyil. Başqa sözlə desək, bu, İslami baxımdan “təbliğ”, xristianlıq nöqtəsindən “missionerlik” fəaliyyəti də deyildir. Belə demək mümkünsə, hər kəsi öz mövqeyində qəbul edərək bir-birimizi tanıma və ortaq problemlərimizə ortaq həll yolu axtarmaqdır.

Bəzi dirələrdə bu fikrin, ifadə baxımından mübahisəli, problem doğuran bir fikir kimi başa düşülməsi mümkündür. Ancaq bizim buradakı məqsədimiz məsələnin ifadə xüsusiyyətlərini müzakirə etmək deyil. Əsas məqsəd din azadlığı məsələsinin sosial və mədəni tərəflərini aydınlaşdırmaqdır. Din azadlığı insanın hər hansı bir dinə inanması, inandığı dini dəyərləri yaşaması, onları başqasına deməsi və eyni inancı paylaşdığı şəxslərlə birlikdə ola bilmə, təşkilat qura bilmə ünsürlərini ehtiva edir. Başqa sözlə, din azadlığı bu dörd ünsürün bir kompleks təşkil etməsi ilə meydana gəlir. Bu ünsürlərdən birinin olmaması müvafiq ölkədə din azadlığının yoxluğu deməkdir. Hər bir dinə və inanca bu ölçüdə azadlığın verilməsi bəçər övladının qarşısında duran vacib məsələ və hədəfdir.

Öz dinini açıq şəkildə təbliğ etmək istəyən şəxs və qurumlar din azadlığının müəssisələşməsi ilə istəklərini reallaşdıra bilməlidir. Hazırda, dünyanın bir çox ölkəsində din azadlığı göstərdiyimiz 4 ünsürü ilə birlikdə yaşanır. Bunun təbii nəticəsi olaraq da azlıq olmalarına baxmayaraq, müsəlman, xristian, yəhudi, buddist və başqa din mənsubları öz dini, milli və mənəvi dəyərlərini yaşayır, öyrədir və təşkilatlana bilirlər.

Dinlərarası dialoq fəaliyyətlərinin fərqli məqsədlər üçün istifadəsi düşünülə

bilməzmi?

”Dinlərarası dialoq nədir və nə deyildir” suallarına cavabı bizim hadisəyə baxış tərzimizi göstərir. Amma bu, hər kəsin bizimlə həmfikir olduğu anlamına gəlmir. Proses davam etdikcə dialoq tərəfdarlarının hərəkət və davranışları bu sualın doğru cavabını verəcəkdir.

Katolik kilsəsi II Vatikan Qurultayının sonunda nəşr etdiyi “Lümen Centium” adlı dinlərarası dialoq bəyannaməsində “Yüz illər boyu xristianlarla müsəlmanlar arasında bir çox ixtilaf və düşmənçiliyin ortaya çıxmasına baxmayaraq, bu qurultay keçmişi unutmağa, qarşılıqlı anlayış üçün səmimi səy göstərməyə və bütün insanlar üçün sosial ədaləti, əxlaqi dəyərləri, sülh və azadlığı hər zaman birlikdə qoruyub yüksək səviyyədə saxlamağa dəvət edir” cümlələri ilə qapılarını açmışdır. Amma 1990-cı ildə II İohann Pavel imzasını daşıyan Papalıq nizamnaməsində dinlərarası dialoqun xristianlığın yayılması istiqamətində istifadə edilə biləcəyi açıq aşkar bildirilmişdir: “Dinlərarası dialoq İncilin bəyanını yayma funksiyasının bir hissəsidir. Qarşılıqlı tanışlıq və zənginləşmə metodu və vasitəsi kimi qəbul etdikdə, bu, nəinki “İncilin bəyanını qeyri-xristianlara təbliğ etməyə qarşı deyil, əksinə həmin təbliğatın bir təzahürüdür”. Bu dinlərarası dialoq fəaliyyətlərin (katolik kilsəsinin təşəbbüsü ilə) xristianlaşdırma missiyasının bir aləti olduğunu açıq-aşkar bəyan edir.

1962-1965-ci keçirilən II Vatikan Qurultayında “Dinlərarası dialoq” anlayışının xüsusi önəm daşıması müsəlman dünyasında şübhəli yanaşmaların əsasını qoymuşdur. Həmin baxışları, yanaşmaları müsbət, mənfi, və ehtiyatlı olmaqla üç qrupa ayırmaq olar. Birincilər dinlərarası dialoqu sorğu-sualsız qəbul etdikləri halda, ikincilər müxtəlif şübhələrə və tarixi təcrübələrə əsaslanaraq qəbul etmirlər. Bunların fikrincə, “Dinlərarası dialoq” həll deyil, problem ocağıdır. Ehtiyatla yanaşanlar isə məsələlərin gedişata və ortaya çıxan nəticələrə görə dəyərləndirilməsi mövqeyindədirlər.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifə ni hazırladı: Xəyalə Sadıqova

Zaman.-2015.-25 aprel.-S.13.