Azərbaycanda bütün etnik qruplar
öz mədəniyyətlərini qoruyub saxlayıblar
Dünyanın
etnik xəritəsində ancaq bir Xınalıq kəndi və
yeganə xınalıq dili mövcuddur ki, bu da Azərbaycanın
Quba rayonuna məxsusdur
Coğrafi baxımdan Avropa və Asiyanın kəsişməsində
yerləşən Azərbaycan keçmişdə
günümüzə kimi öz yüksək
tolerantlığı ilə seçilən bir bölgə
kimi tarixə düşüb. Əlverişli
coğrafi şəraitdə yerləşməsi və zəngin
təbiəti qədim dövrlərdən bu ərazinin
geniş yaşayış məskəninə çevrilməsinə
səbəb olub. Azərbaycan əraziləri
Zərdüştlük dininin vətəni, Qafqazda
xristianlığın ilk beşiyi, İslam dininin geniş
yayıldığı məkan, müxtəlif etnosların
sülh içində yaşadığı ərazi, rəngarəng
mədəniyyətlərin biri-birindən bəhrələnərək
çiçəkləndiyi diyardır. Tarixi
mənbələr Azərbaycanın etnik tərkibinin daim
genişləndiyini göstərir.
Bu gün Azərbaycan etnoqrafik rəngarəngliyi ilə
seçilir. Onun ərazisində Azərbaycan türkləri ilə
bərabər dağ yəhudiləri, tatlar, talışlar,
kürdlər, molokanlar, ingiloylar, saxurlar, avarlar, ləzgilər,
xınalıqlılar, buduqlular, qrızlar kimi etnik qruplar
yaşayırlar. Qeyd olunan etnik qruplar
özünəməxsus fərqli mədəniyyətlərin
elementlərini qoruyub saxlamışdır. Bu mədəniyyət məişət həyatında,
sənətkarlıqda, mətbəxdə və müxtəlif
mərasimlərdə öz əksini tapmaqdadır.
***
Yəhudilər - Azərbaycanda yaşayan ən qədim
xalqlardan biri də yəhudilərdir. Yəhudilər
hazırda Bakı, Sumqayıt, Quba, Oğuz və
Göyçay rayonunda yaşayırlar. Quba
rayonunda yerləşən Qırmızı qəsəbə
dünyada dağ yəhudilərinin əhalisinin sayına
görə ən sıx yaşadığı ərazidir.
Yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri
ilə təmsil olunmuşdur. Moisey
Kalankatlı dağ yəhudilərinin Qafqaza gəlişini e.ə.
I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların
bu barədə fikirləri fərqlidir. Bir
fikrə görə, ən qədim yəhudi icmalarından
olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar
Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən
çıxarılmış və Midiyada məskunlaşdırılmış
İsrail oğulları nəslindəndirlər. Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş
insanlar olmuşlar. Elə Midiyada ikən
onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri
altında dağ yəhudiləri fars
dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə
qatışıq bir ləhcəsi olan tat dilində
danışırlar. Dağ yəhudiləri Azərbaycanda 3
yerli qrupa bölünür:
- qubalılar (quboi) - Azərbaycanın Quba rayonu,
əsasən Qırmızı Qəsəbə
- şirvanlılar (şirvoni) - Azərbaycanın
şimal-şərqi, Şamaxı rayonunun keçmiş
Müci kəndi, habelə Bakı
- oğuzlular - Oğuz şəhəri, Gəncə,
İsmayıllı, Şamaxı.
Talışlar - Azərbaycan Republikasının cənub-şərqində,
əsasən Lənkəran, Astara, Masallı və Lerik
rayonlarında və eləcə də İranın
şimalında yaşayan xalqdır. İran dil ailəsinə
mənsub olan talış dilində danışırlar.
Keçmiş sovet alimləri
talışları yerli əhali hesab edirdilər. Belə ki, onlar talışları Azərbaycanın
ən qədim yerli tayfalarından olan kadusilərin nəsli
hesab edirdilər. Lakin Qərb alimləri
buna şübhə ilə yanaşırlar. Onların fikrincə, talışların Azərbaycana
gəlişi (XIII əsrdə) Çingiz xanın sərkərdəsi
olan Talışın adı ilə bağlıdır. Talışların maddi və mənəvi mədəniyyətləri
azərbaycanlılardan bir o qədər də fərqlənmir.
Kürdlər
- Kürdlər hazırda Naxçıvan MR-nın Sədərək
rayonunda rayon mərkəzində, Culfa rayonunun Teyvaz kəndində
və Şərur ayonunun Dərəkənd kəndində
yaşayırlar, həmçinin erməni işğalına
qədər Laçın (Qarakeçdi, Çıraqlı və
Minkənd kəndləri), Kəlbəcər (Ağcakənd,
Zar kəndlərində tam şəkildə digər kəndlərdə
isə qarışıq şəkildə), Qubadlı
(Zilanlı kəndi) rayonlarında da kürdlər
yaşayırdılar. Kürdlər İran dil
ailəsinə məxsus kürd dilində
danışırlar.
Tatlar - Azərbaycanın əsasən Quba, Xızı və
Xaçmaz rayonlarında və bəzi Bakı kəndlərində
yaşayan azsaylı xalqdır. Bəzi tədqiqatçıların
fikrincə, Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca
Abşerondan Dərbəndədək məskunlaşmış
tatlar buraya köçürülmüş qədim
iranlıların qalıqlarıdır və onlar, heç
şübhəsiz, Şirvan ərazisinin ən qədim etnik təbəqələrindəndir.
Avarlar -
Avarlar Azərbaycan Respublikasının əsasən Zaqatala və
Balakən rayonlarında yaşayan etnik azlıqlardan biridir . Şimali Qafqaz dil ailəsinə
məxsus olan avar dilində danışırlar.
Azərbaycanlılarla sıx
qaynayıb-qarışmışlar. Hazırda kompakt şəkildə
Balakən rayonunun Qabaqçöl qəsəbəsində,
Car, Zilban, Mazıx, Beretbinə, Cincartala, Katex, Meşəşambul,
Mahamalar, Göyəmtala kəndlərində azərbaycanlılarla
birlikdə, sıx qohumluq münasibətləri şəraitində
yaşayırlar. İslam dininə etiqad edirlər.
Şahdağ
xalqları və ya Şahdağ milli etnik qrupu - Azərbaycanlıların tərkib
hissəsidir. Şahdağ milli etnik qrupuna daxil olan etnoslar Quba
rayonunun Xınalıq, Qrız, Buduq və Rutul kəndlərinin
adlarına müvafiq olaraq buduqlular xınalıqlılar,
qrızlılar, rutullar
və s. adlanır. Say etibarı ilə az olsalar da, bu kəndlərin hərəsinin əhalisi
ayrı-ayrılıqda bir etnik qrupdur.
-
Xınalıqlılar - Azərbaycanın aborigen azsaylı
xalqları içərisində özünəməxsus
etnoqrafik xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu etnos Qafqaz dil ailəsinə daxil olub, Şahdağ
ətrafında yerləşmələrinə görə
tarixi-etnoqrafik ədəbiyyatda “Şahdağ xalqları”
adlandırılır. Xınalıqlılar
Azərbaycanın ən qədim sakinlərindən
sayılır. Bu etnos dünyada yeganə
dilə və yaşayış məskəninə mənsubdur.
Yəni dünyanın etnik xəritəsində
ancaq bir Xınalıq kəndi və yeganə xınalıq
dili mövcuddur ki, bu da Azərbaycanın Quba rayonuna məxsusdur.
-
Qrızlılar - Azərbaycanın Şimal zonasında Quba və
Xaçmaz rayonlarının bəzi kəndlərində
yaşayan kiçik etnik qrupdur. Nax-Dağıstan
dil ailəsinin ləzgi dil qrupuna aid qrız dilində
danışırlar.
- Rutullar
- Azərbaycanda və Rusiyada etnik qrup. İslam
dininə etiqad edirlər. İslam dini
rutullar arasında 7-ci əsrdən etibarən, ərəblərin
Qafqaza gəlişi ilə yayılmağa
başlamışdır. Əsas dilləri
rutul dilidir. Bununla bərabər rutullar
yaşadıqları ölkələrin də dillərini
çox yaxşı səviyyədə bilirlər (müvafiq
olaraq azərbaycan və rus dillərini).
-
Buduqlular - “Şahdağ milli etnik qrupu” kimi fərqləndirilən
Azərbaycanın milli etnik nümayəndələri. Buduqlularla bağlı ilk rəsmi sənəd 1607-ci
ildə Səfəvi hökmdarı I Şah Abbas tərəfindən
verilmiş fərmandır. Buduqlular tarixən
nəsillərə, böyük və ya kiçik ailə
birliklərinə bölünüblər və indi də həmin
nəsillərin adı ilə tanınırlar. Digər dağ əhalisi kimi, buduqlular da oturaq həyat
tərzi keçirirlər.
Ləzgilər - Qafqaz xalqlardan biri, Dağıstan və
Azərbaycanda yaşayırlar. Azərbaycanda əsasən Qusar,
Quba, Xaçmaz rayonları ərazisində kompakt halda, eləcə
də Bakı, Gəncə, Sumqayıt və Mingəçevir
şəhərlərində, Qəbələ,
İsmayıllı, Oğuz, Göyçay rayonlarında
yaşayırlar. Ləzgilər Azərbaycan əhalisinin 2,2%-ni təşkil edir.
Molokanlar - Hal-hazırda Azərbaycanda molokanlar, əsasən
Bakı, Sumqayıt, Şamaxı, İsmayıllı, Gədəbəy
və Qubada yaşayırlar.
İlk molokan icmaları Azərbaycanda XVIII əsrin
ortalarında meydana gəlmişdir. Onları bura Rusiyadan,
pravoslav kilsəsinin əleyhinə çıxdıqlarına
görə sürgün etmişdilər.
Azərbaycanda məşhur olan İsmayıllı
rayonunun İvanovka kəndində vaxtilə Rusiyadan bu diyara
köçüb gəlmiş molokanların nəslinin
davamçıları yaşayır.
İngiloylar - Əsasən Azərbaycanın Qax və
Zaqatala rayonları ərazisində yaşayırlar. I Şah
Abbasın dövründə müsəlmanlığı qəbul
etmişlər. Bu qrupun nümayəndələrindən
əsasən müsəlmanlar və çox az
hissəsi xristianlar gürcü dilinin cənub dialektində
danışırlar. Böyük Qafqaz
dağlarının dağətəyi bölgəsində
yaşayan ingiloyların əsas məşğuliyyət
sferası tütünçülük,
taxılçılıq, üzümçülük, qərzəkli
meyvəçilik və heyvandarlıqdır.
Qaraçılar - Köçəri xalqlardan biri. Hind-Avropa mənşəlidirlər.
Qaraçılara bütün Avrasiya materikində
rast gəlinir.
Azərbaycanda qaraçılar Balakən ərazisinə
I Şah Abbasın köçürmə siyasəti
dövründə yerli tayfaların qiyamlarının
qarşısını almaq məqsədilə
köçürülüblər. Əsasən
Şambulbinə, Gülüzənbinə, Məlikzadə kəndlərində
yaşayırlar. Balakəndəki
qaraçılar farsdillidir. Bundan başqa,
qaraçılar Şamaxı, Yevlax rayonlarında və
Borçalıda yaşayırlar.
Qaraçılar tarixən köçəri həyat tərzi
sürmüşlər. Ənənəvi olaraq atçılıqla və
maldarlıqla yanaşı, həm də öz dədə-baba
sənətləri olan nalbəndlik, xırda məişət
avadanlıqları, kənd təsərrüfatı (torpaqda
işləmək üçün) alətləri istehsalı
ilə məşğul olmuşlar .
Assiriyalılar - Azərbaycanda yaşayan etnik qruplardan
biridir. Qədim kökləri İran və Türkiyə ərazisində
məskunlaşmış assuriyalılarla bağlıdır.
Hal-hazırda Azərbaycanın Zaqatala zonasında kiçik
bir etnik qrup kimi məskunlaşmışlar
Udilər - Azərbaycanın köklü, aborigen
azsaylı xalqlarından biridir. Bu etnos qədim Qafqaz
Albaniyasının Uti əyalətində, XIX əsrdə isə
Nuxa (indiki Şəki rayonu) bölgəsinin bir neçə
yaşayış məskənində məskunlaşmışdır.
Müasir dövrdə başlıca olaraq Qəbələ
rayonunun Nic kəndində və qismən də Oğuz rayon mərkəzində
yaşayırlar. Dünyanın etnik xəritəsində
udi adlı etnos bu gün əsasən Azərbaycan ərazisində
mövcuddur. Udilər Qavqazın qədim
sakinlərindəndir, dilləri Qafqaz dilləri ailəsinin ləzgi
yarımqrupuna məxsus olub, çoxlu qədim ünsürləri
özündə qoruyub saxlaya bilmişdir. alınmışdır.
Tarixən Günəşə, Aya sitayiş edən
udilər IV əsrin əvvəllərində
xristianlığı qəbul etmiş və bu günə
kimi dinini saxlamışlar.
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni
hazırladı: Elvin Əliyev
Zaman.-2015.-30 aprel.-S.13.