Mədəniyyətlər dialoqunun müasir problemlərinin həlli yolu qloballaşmadan keçir

Dünyada sülhün qorunması, multikulturalizm, tolerantlıq, bəşəriyyətin tərəqqisi, beynəlxalq əməkdaşlıq kimi məsələlərin milli dəyərlər sistemimizin prioritetlərinə çevrilməsi nəticəsində mədəniyyətlərarası empatiya probleminə diqqətin artması şübhə doğurmur.

Qloballaşma proseslərinin inkişaf etdiyi müasir dünyada müxtəlif dövlətlər və onların xalqları arasında qarşılıqlı münasibətlər ildən ilə genişlənir və daha da mürəkkəb vəziyyət alır. Çağdaş cəmiyyətdə sosial cəhətdən fəal həyat tərzi olan hər bir şəxs digər mədəniyyət təmsilçiləri ilə effektiv ünsiyyət qura bilmək üçün ilk növbədə, öz mədəniyyətinin əsaslarını bilməli, sonra isə qarşı tərəfin dəyərlərini öyrənməli və anlamağa çalışmalıdır. Bəs bu anlama qabiliyyəti nəyə əsaslanır?

Son illərdə aparılan tədqiqatlara görə, qarşılıqlı anlaşmanın əsasını mədəniyyətlərarası dialoq təşkil edir. Mədəniyyətlər dialoqu anlayışı tarixən inkişaf etmiş və zamanla yeni-yeni məzmunlar kəsb etmişdir.

Müxtəlif mədəniyyət təmsilçilərinin ünsiyyəti

Müasir dövrümüzün elmi paradiqmasında mədəniyyətlər dialoqu dedikdə müxtəlif mədəniyyət təmsilçilərinin ünsiyyəti və bir-birinin dəyər sisteminə nüfuz etməsi başa düşülür. Mədəniyyətlər dialoqunun müasir problemlərinin həlli yolu qloballaşmadan keçir. Məhz bunun nəticəsində qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı anlaşma mümkündür. Qloballaşma prosesində bəzən “yad” sosial-mədəni dəyərlərin rədd edilməsi, bir sıra hallarda doğma dəyərlərini yenidən qiymətləndirilməsi, hətta onlardan imtina edərək, digər insanların sosial-mədəni dəyərlərinin nümunə kimi qəbul edilməsi baş verə bilər.

İnsanı görmədən onun emosional halını tam dəqiq hiss etmək qabiliyyəti

Son illər artıq cəmiyyətdə, digər mədəniyyətləri anlamaq və hiss etmək, “yad” dünya qavrayışlarının incəliklərini öyrənmək, özünü digər mədəniyyət təmsilçilərinin yerinə qoya bilmək zərurəti yaranıb. Mütəxəssislərin fikrinə görə, yuxarıda sadaladığımız xüsusiyyətlər “empatiya” anlayışını səciyyələndirir. Lüğətdə “empatiya” (yunanca “em” daxili, “patiya” hiss, dərd, iztirab) - özünü başqa insanın və ya canlının yerində hissetmə bacarığı, başqasının dərdinə şərikolma hissidir. “Empatiya”, eyni zamanda başqa insanın emossional halını onun mimikasından və hərəkətlərindən duyma qabiliyyətini ehtiva edir. Həmçinin, insanı görmədən onun emosional halını tam dəqiq hiss etmək qabiliyyətini nəzərdə tutur. Araşdırmalara görə, yeni doğulmuş körpələrdə yüksək səviyyədə müşahidə olunan empatiya, uyğun şərtlərdə sürətlə itirilən qabiliyyətdir.

Effektiv mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsir konteksti

Qloballaşma dövründə “empatiya” termini dar psixoloji çərçivədən çıxıb və geniş mənada istifadə olunur. “Mədəni empatiya”, “etno-mədəni empatiya” və yaxud “mədəniyyətlərarası empatiya” dedikdə effektiv mədəniyyətlərarası qarşılıqlı təsir kontekstindəki empatiya başa düşülür. Müxtəlif insanların yaşadıqları mədəni mühitin nəzərə alınması, fərqli mədəniyyət nümayəndələrinə qarşı qərəzli münasibət şəklində özünü büruzə verən subyektiv qavrayışların kontrol altına alınması etno-mədəni empatiyanın xüsusiyyətlərindən sayılır.

Mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə empatik yanaşma həll edicidir

Mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə digər mədəniyyət nümayəndəsinin davranışını anlamaq üçün öz mədəniyyətinin xüsusiyyətlərinin əvəzinə, qarşı tərəfin dəyərlər sistemini nəzərə almaq lazımdır. Mədəniyyətlərarası ünsiyyətdə empatik yanaşma həll edicidir, yəni başqa bir şəxsin daxili dünyası, duyğuları, düşüncələri, gözləntiləri və istəklərinə əqli və emossional cəhətdən nüfuz etmək vacibdir.

Müxtəlif mədəniyyətlər

Empatiyanın qarşılıqlı əlaqədə olan üç ünsürü seçilir: koqnitiv (bilik), emosional (hissi) və kommunikativ (təsirli). Müxtəlif mədəniyyətlər, onların adət-ənənələri, milli xarakter xüsusiyyətləri haqqında bilik əskikliyi empatiyanın koqnitiv komponentinin təzahürünə mane olan əsas amil hesab olunur. Bu biliklərin formalaşmasında aparıcı rol ilk növbədə, orta məktəbin üzərinə düşür. Məktəblilərin təcrübəsi böyük olmasa da yeniliklərə açıq olmaları peşəkar pedaqoqlar tərəfindən düzgün məcraya yönəldilməsinə şərait yaradır. Şagirdləri mədəniyyətlərarası yönümlü faktlarla tanış etmək, bu istiqamətdə yazılmış əsər və mətnlərin təlim-tərbiyə prosesinə daxil etmək bilik üfüqlərinin genişlənməsi üçün zəruridir.

Empatiya mədəniyyətinin formalaşması

Tənqidi düşüncə tərzinə yiyələnən yeniyetmələr bənzər mənbələrin hesabına dünyada sülh problemi və digər mədəniyyətlərə tolerant münasibətin vacibliyini öyrənə biləcəklər. Ən əsası, bu bilik emossional empatiya üçün baza rolunu oynayır.

Emossional (hissi, affektiv) komponent, yəni başqasının dərdi ilə dərdlənmə, digər insanların problemlərini hiss etmə, empatiyanın özəyi sayılır. Lakin emossional və bilik komponentləri arasında sərt sərhəd çəkmək düzgün olmaz, çünki hər ikisi ümumi empatiya mədəniyyətinin formalaşmasında mühüm yerə sahibdir.

Mədəniyyətlərarası tanışlığınm ilkin mərhələsi

Mədəniyyətlərarası tanışlığın ilkin mərhələsində qavrayış birtərəfli baş verir: ya doğma dəyərlərə verilən qiymət hədsiz dərəcədə yüksəldilir, ya da digər mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə qurban verilir. Bu səbəbdən, hislərin ağır basdığı yeniyetmə və gəncləri empatiya vasitəsilə digər mədəniyyətlərə qarşı tolerant münasibətə yönləndirmək lazımdır.

Mədəniyyətlərarası ünsiyyətin xüsusiyyəti

Dialoq müqabilinin düşündükləri, qorxuları və nəzər nöqtəsini anlamaq istəyi mədəniyyətlərarası ünsiyyətin xüsusiyyətini təşkil edir. Digər mədəniyyət təmsilçisinin kommunikativ davranışını başa düşmək üçün o mədəniyyətin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq, yəni özünü onun yerinə qoymaq, bir sözlə, empatik düşünmək lazımdır. Bu prosesin nəticəsi kimi simpatiya və yardımlaşma hislərinin oyanmasını saymaq mümkündür.

Müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub insanlar arasında anlaşma və tolerantlığa dəstək verir

Empatiya ayrı-seçkilik, münaqişə hallarını azaldır, müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub insanlar arasında anlaşma və tolerantlığa dəstək verir. Fitri xüsusiyyətimiz olan empatiya təlim-tərbiyə sistemindən keçirilərək şüurlu keyfiyyətə çevrilməsi, bunun üçün isə etno-mədəni pedaqogika (tolerantlıq pedaqogikası) kimi elm sahələrinin inkişaf etdirilməsi əsrimizin ən mühüm tələblərindən sayıla bilər. Dünyada sülhün qorunması, multikulturalizm, tolerantlıq, bəşəriyyətin tərəqqisi, beynəlxalq əməkdaşlıq kimi məsələlərin milli dəyərlər sistemimizin prioritetlərinə çevrilməsi nəticəsində mədəniyyətlərarası empatiya probleminə diqqətin artması şübhə doğurmur.

Ruslan Abdulov

Zaman.-2015.- 4 avqust.- S.13.