Dünyanın məşhur
müsəlman alimləri:
Kimya elminin banisi Cabir ibn Həyyan(2)
Cabir ibn Həyyanın elmi əsərlərindən
danışarkən qeyd edək ki, onun tədqiqatlarının
arxasında konkret bir elm sahəsi dayanır və bu müstəvidə
də alim özünəməxsus olan şəkildə
olduqca yüksək səviyyədə mövzunu tam şəkildə
açaraq, mükəmməl bir elmi iş ortaya çıxarır.
Əlbəttə Cabir ibn Həyyanın elmi sahədə ona
xas olan kəşflər etməsini yalnız alimin fitri
istedadında deyil, həm də onun o dövrün elmlərinə
dərindən yiyələnməsində axtarmaq
lazımdır. Çünki hər hansı bir elmi iş
boş yerdə yaranmır və o uzun illərin axtarışlarının,
məşhur alimlərin bununla bağlı
yazdıqlarının tam şəkildə
araşdırılmasından sonra ortaya çıxır. Bu baxımdan Cabir ibn Həyyanın elmi
yaradıcılığı çoxşaxəlidir və demək
olar o üz tutduğu bütün sahələrdə
özünü sübuta yetirə, bu sahənin əsl bilicisi
kimi göstərə bilib.
Elmi tədqiqat
sahələri
Tədqiqatçılar
Cabir ibn Həyyanın yaradıcılığından
danışarkən onun məşğul olduqları elm sahələrini
konkret olaraq 4 yerə ayırırlar.
Bu elm sahələrindən biri Xəlifə
Harun ər-Rəşidin vəzirlərinə ithaf olunub. Bu kateqoriyaya 112 kitab daxildir. Bu kitablar içərisində
orta əsrlərdə latın dilinə tərcümə
edilmiş (Tabula Smaragdina) və Avropa əlkimyaçılarının
masaüstü kitabına çevrilmiş “Zümrüd
lövhə” əsəri də var. “Zümrüd lövhə”
əsəri Avropada uzun yüz illər dərindən öyrənilmiş
və belə demək mümkünsə, Qərb alimlərindən
ötrü yeni elmi kəşflər üçün mənbə
rolunu oynamışdır. Sivil
günümüzdə belə Qərbin kimya sahəsi ilə
məşğul olan məşhur alimləri kimya elmi ilə
bağlı hər hansı bir konkret sahəni tədqiq edərkən
çətinə düşəndə məhz Cabir ibn Həyyanın kimya sahəsindəki elmi tədqiqat
əsərlərinə müraciət edirlər.
Cabir ibn Həyyan kimyanın geniş tətbiq sahəsi
olan kimyəvi təmizlənmə prosesi mövzusunda ilk elmi
araşdırmalarını ortaya qoydu.
O, kimyəvi proses yollarından oksidləmə,
süblinasyon, damızdırma, çökdürmə, əritmə
və kristallaşdırmaqla əlaqədar əməliyyatları,
elmi tədqiqatları tam şəkildə aça bildi. Kükürd ilə civənin
qarışdırılması nəticəsində
qırmızı bir daşın (zencefre) meydana gəldiyini
açıqladı. Sirkə ilə asetik
turşu əldə etməyi o tapdı. Cabir ibn Həyyan zəhər
və zəhərli maddələrin strukturlarını
araşdırdı. Bu mövzuda “Kitab-əssumum”
adlı əsərini yazdı. Bitkilərdən
əldə edilən bir boya ilə dərilərin necə rənglənəcəyini
və necə təmizlənəcəyini müəyyən etdi. Alim müxtəlif metal və polad
istehsal üsullarının inkişaf etdirilməsi, dəri və
bez boyalarının hazırlanması, kükürdlü
mürəkkəblərdən arsenik və antimuan, bitkilərdən
yağ əldə edilməsi, metalların
saflaşdırılması, parçanın rənglənməsi,
sukeçirməz paltarların cilalanması, manqan dioksidin
şüşə istehsalında istifadə edilməsi və
şüşənin rənglənməsi kimi kəşfləri
də reallaşdırdı. Yenə də qeyd edək ki,
17-ci əsrə qədər kimya elmləri sahəsində
onun səviyyəsinə kimsə çıxa bilməmişdir. Şərq və
Qərb elm dünyasında ona bərabər və onu aşan
bir kimyaçı yetişməmişdir. 17
və 18-ci əsrlərdə, Qərb elm çevrələrində
meydana gələn bir çox elmi görüşlərin təşəkkülündə
onun əsərlərinin böyük təsiri vardır.
Xüsusilə, bu gün kimya elmində mövcud olan bir
çox orijinal kəşf, tədbir və metodlar, az qala tamamilə ona aid və ya onun fikirlərindən
qaynaqlanmışdır.
Bəzi məlumatlara görə, kimyada elementlərin
dövrü cədvəlini kəşf edən məşhur
alim Dmitri Mendeleyev də məhz Cabir ibn Həyyanın kimya sahəsindəki
elmi əsərlərini dərindən mütaliə
etmişdir. Onun yalnız Cabir ibn Hayyanın elmi əsərlərini
tədqiq edəndən və dərindən onlara yiyələnəndən
sonra elementlərin dövri cədvəlini tapmaq
üçün elmi araşdırmalara
başladığı ehtimal edilir.
Cabir ibn Həyyanın ikinci kateqoriyaya aid olan əsərlərinə
alimin 70 elmi əsəri daxildir. Məşhur müsəlman aliminin
bu kateqoriyaya daxil olan əsərlərinin də əksəriyyəti
latın dilinə tərcümə
olunmuş və Qərb alimləri tərəfindən dərindən
öyrənilmişdir. Cabir ibn Həyyanın bu
70 əsəri astronomiya elminə həsr edilib. Bu əsərlər
arasında
“Kitab əl-Zöhrə” (Zöhrə
ulduzuna dair kitab)
mühüm yer tutur.
Əsərdə ulduzla bağlı
günümüzdə belə həsəd aparıla biləcək
bilgilər verilib. Ona görə bu əsəri
oxuyan əksər Qərb astronom alimləri məşhur alimin
bu qədər geniş elmi biliyə malik olmasına heyrət
etməkdədirlər. Çünki onun o dövrdə
Zöhrə ulduzu haqqında dedikləri və elmi
araşdırmaları nəticəsində gəldiyi nəticələr
yalnız 20-ci əsrdə elmi kəşflərin sayəsində
təsdiqini tapdı.
Bu kateqoriyaya aid olan əsərləri arasında məşhur
müsəlman alimin “Kitab əl-Əhcər” (Daşlar
haqqında kitab) əsəri var. Məşhur alim bu əsərində
daşların xarakterini, xüsusiyyətlərini, onların tərkiblərini,
hansı məqsədlə işlədilməsini olduqca dəqiqliklə
müəyyən edib. Onun bu sahəyə aid elmi tədqiqat əsərləri dağ-mədən
sahəsinin inkişaf etdirilməsinə yeni təkan verib və
sivil mədən sənayesinin inkişafında önəmli
baza rolunu oynayıb.
Məşhur alimin daşların xüsusiyyətlərini
olduqca dərindən bilməsi onun elmin bütün sahələrində
qeyri-adi zəkaya, istedada malik olmasından irəli gəlirdi. Hər halda
bütün elm sahələrində özünəməxsus
elmi kəşflər etmək dünyanın hər
tanınmış aliminə nəsib olmur. Hər halda onun elmi zəkası günümüzdə
belə müsəlman dünyası üçün qürur
və şərəf mənbəyi olara qalmaqda davam edir.
Məşhur kimyaçı alimin digər bir kateqoriyaya
daxil olan elmi əsərləri kimyəvi distilləyə dair
on kitabıdır. Məşhur müsəlman alimi bu əsərlərində
antik yunan “əlkimyaçıları” - Pifaqor, Sokrat, Platon,
Aristotel haqqında ətraflı məlumat verir. Eyni zamanda o bu əsərlərində kimyəvi
distilləyə aid yeni elmi dünyagörüşünü
ortaya qoyur. Onu kimyəvi distillə ilə bağlı gəldiyi
son nəticə çox dəqiq olub və alimin
yaradıcılığı ilə tanış
olan məşhur kimyaçıları heyrətdə qoyub.
Cabir ibn Həyyanın digər kateqoriyaya aid elmi tədqiqat
əsərləri “Tarazlığa dair kitablar”da əksini
tapıb. Bu əsərlər
arasında Cabir ibn Həyyanın ən məşhur əsəri
olan “Təbiətdə
kimyəvi tarazlıq nəzəriyyəsi” xüsusi yer tutur. “Təbiətdə kimyəvi tarazlıq nəzəriyyəsi”
əsəri Allah tərəfindən hər şeyin yüksək,
olduqca elmi dəqiqliklə yaradıldığının bir
daha təsdiqi hesab edilir. Bununla
bağlı Cabir ibn Həyyan yazır ki, Allah nəinki canlıları,
həm də bizi əhatə edən cansız təbiətdə
hər şeyi nizamlı və intizamlı yaradıb. Onun sözlərinə görə, təbiətdə
kimyəvi tarazlıq olmasaydı, burada canlı orqanizmlərin
mövcudluğu da mümkün olmaz, yer üzündə həyat
yaranmazdı.
“Atom
parçalansa, Bağdadı yox edər”
Cabir ibn Həyyanın ən böyük elmi kəşfindən
biri də, şübhəsiz ki, atomun parçalanması
haqqında dedikləridir. Modern kimyanın qurucusu olan və
İmam Sadiqdən dini və dünyəvi elmləri kamil
öyrənmiş dahi müsəlman alim olan Cabir ibn Həyyan
atomun kəşfindən min il öncə
onun parçalana biləcəyini söyləyən ilk elm
adamıdır.
Məşhur
alim atomun parçalana biləcəyi mövzusunda bunları
söyləmişdir: “Maddənin ən kiçik
parçası olan “el-cüzü la yetecezza”da sıx bir enerji
vardır. Yunan alimlərin söylədiyi kimi,
bunun parçalana bilməyəcəyi deyilə bilməz.
Atom da parçalana bilər. Parçalanınca da elə bir güc meydana gələr
ki, bir anda Bağdadın altını üstünə gətirə
bilər. Bu, Allahu-Təalanın qüdrət
nişanıdır.”
Eyni zamanda düşüncə və fikir adamı olan
Cabir siyasi düşüncələri və fəaliyyətləriylə
də məşhurlaşmış böyük bir dahidir. Onun bu günə kimi çap edilən
elmi əsərləri aşağıdakılardır
“Kitab-ül-Bəyan”, “Kitab-ül-Həcər”,
“Kitab-ün-Nur”, “Kitab-ül-İzah”,
“Kitab-ül-Istakas-is-Salis”, “Təfsir-ül-İstaka”,
“Kitab-üt- Təcrid”, “Kitab-ül-Mülk”, “Kitab-ur-Rahmə”dir.
Məşhur
alimin nəşr edilməmiş əsərləri isə
bunlardır:
”Kitab-üş-Şəms”,
“Kitab-ül-Qəmər”, “Kitab-ül-Heyvan”, “Kitab-ün-Bitki”,
“Kitab-ül-Hikmət”, “Kitab-ül-Anasır”,
“Kitab-ül-Kiman-il-Meadin”, “Kitab-ül-Xilqət”,
“Kitab-ül-Heyət”.
Yenə də qeyd edək ki, Cabir ibn Həyyanın elm
dünyasının dahisi olmasının ən böyük səbəblərindən
biri bu elmləri İmam Cəfəri Sadiq (as) həzrətlərinin
dərslərində öyrənməsidir.
Əsrlər
boyu islam aləmində Sufi, Qərbdə Geber olaraq bilinən
Cabir ibn Hayyan (721-815) başda kimya olmaq üzrə, tibb, əczaçılıq,
metallurgiya, astronomiya, fəlsəfə, fizika kimi elm sahələrindəki
kəşfləri ilə bu
gün də hörmət və
rəğbətlə anılmaqda davam edir.
Son
ƏZIZ MUSTAFA,
Zaman.-2015.- 6
avqust.- S. 6.