Altaylar - türkün ruhu yurd yeri
(1)
Dünyada Altay qədər türklərə
əziz olan bir yurd yeri
tapmaq mümkün deyil.
Altay dünya türklərinin
anası hesab edilir desək, bəlkə də, səhv etmərik. Bunun da səbəbləri aydındır.
Belə ki, bu gün
gündoğandan günbatana
kimi səpələnmiş
bütün türk xalqlarının məhz Altaylardan çıxdığı
və Altayın türklərin ilk yurd yeri olduğu məlumdur. Təsadüfi deyil ki, qədim türklər Altayı altun, al-tan adlandırmışlar və
tədricən bu söz Altay halına düşüb. Türk xalqlarından
danışarkən onların
milli kimlikləri və dilləri məhz Altay dilləri qrupu ilə müəyyən edilir.
Altay dünya sivilizasiyasına
möhtəşəm bir
mədəniyyət bəxş
edən qədim şumerləri, kuşanları,
osmanlıları və
digərlərini verib.
Yeri gəlmişkən,
şumerlərin eramızdan
3000 il əvvəl
Mesopotamiyaya məhz Altaylardan köç etdikləri barədə kifayət qədər tarixi sübutlar var. Şumerlərin Altaylardan çıxdığını
bu yaxınlarda Ursul çayı ətrafında yerləşən
Karakol (Qaragöl) kəndində üzə çıxarılan qədim
məzarlıq da təsdiq edir. Bu məzarlıqda tapılan
qədim mədəniyyət
nümunələri eramızdan
3000-3500 il əvvəllərə aiddir
və onlar şumer mədəniyyət
nümunələri ilə
sanki əkizdir. Bundan əlavə, son arxeoloji qazıntılar zamanı üzə çıxarılan analoji
mədəniyyət nümunələri
şumer mədəniyyət nümunələrindən
daha qədimdir və bütün bunlar da şumer
sivilizasiyasının köklərini
Altaydan aldığını
göstərir və şumerlərin özləri
ilə Mesopotamiyaya böyük bir elmi, mədəni bilik xəzinəsi gətirdikləri şübhə
doğurmur. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki,
Şumer sivilizasiyası
tənəzzül dövrünə
qədəm qoyarkən,
onların böyük
hissəsinin yenidən
doğma yurda qayıtdıqları, bir hissəsinin də Çinin cənubuna köç edərək,
orada yeni bir sivilizasiyanın çiçəklənməsinə səbəb olduğu məlumdur. Sonrakı dövrlərdə də Altay türklər üçün ana yurd olaraq qalmaqda
davam edib. Təsadüfi deyil ki,
Altay dilində bütün
türk ləhcələrini
özündə ifadə
edən sözlər tapmaq mümkündür.
Türk dilinin bugünkü Altay ləhcəsi uyğur, xakas, qırğız, qaraçay-balkar ləhcələri
ilə, demək olar ki, eynidir. Günümüzdə altaylılar Altay Respublikasında, Kemerovo vilayətində,
Monqolustanda və Sintszyan-Uyğur Muxtar Respublikasında (Çin)
yaşayırlar. 1991-ci
ildə Altay iki yerə bölündü.
Bu qədim türk yurdunun bir hissəsi Altay ölkəsi
(ərazisi 267,85 min kvadratkilometr,
əhalisi 2 milyon 508
min nəfər) adlandırıldı.
Bu ərazi müstəqil
subyekt kimi Rusiyanın tərkibinə
daxil edildi. Həmin ərazidə hazırda bir nəfər də olsa Altay türkü yaşamır.
Ərazinin digər hissəsində
Altay Respublikası (ərazisi
92,902 min kvadratkilometr) təşkil
edildi. Bu ərazidə isə əhalinin 45-50 faizini ruslar, 40-45 faizini Altay türkləri, təxminən
7-10 faizini qazaxlar təşkil edirlər.
Ruslar əsasən ölkənin
şimalında, Maymin,
Turoçak, Şebalin,
Ust-Koksin rayonlarında
və Dağlıq
Altay şəhərində yaşayırlar. Altay türkləri isə daha çox Ulaqan, Ust-Kan, Onquday rayonlarında məskunlaşıblar. Qazaxlar isə
əsasən Koş-Ağac
rayonunda yaşayırlar.
Altayın yerli əhalisi
şimal və cənub qruplarına bölünür. Şimal qrupuna
Çoy, Turoçak rayonlarında yaşayan
tubular (tubu-kiji), Lebed və
Biy çayı ətrafında (Turoçak
rayonu) yaşayan çelkanlılar və kumandinlilər, şorlar
aid edilir. Cənub qrupuna
isə Altay çijiləri
(Onquday, Ust-Kan, Şebalin, Maymin rayonları), telengitlər
(Ulaqan, Koş-Ağac
rayonları, Çui və Arquta vadiləri), teleslər (Ulaqan rayonu), teleutlar (Şebalin və Mayminsk rayonları) daxildirlər.
Paytaxtı Qorno Altaysk olan Altayda 300 min nəfərə yaxın əhali yaşayır.
Ölkə faydalı yeraltı
qazıntılarla zəngindir.
Altay Respublikasında 7 mindən
artıq göl var. Ölkədə hər il “El-oyın”
milli bayramı təntənə ilə qeyd edilir. Bundan əlavə,
1988-ci ildə “Çaqa
bayram” və Yılqayak bayramları da xüsusi mərasimlə keçirilir.
Altaylıların “Biy və Katun” adlı qədim eposu var.
Altay - sirli, ecazkar və mistik ölkə
Dünyanın ən gözəl
və eyni zamanda ecazkar yerlərindən biridir
Altay. Yamyaşıl dağları,
diş göynədən
bulaqları, yazda alışıb yanan, sanki mahir bir
rəssam əli ilə çəkilən
güllü-çiçəkli çölləri, qışda
isə ağ
örtüyə bürünərək
nazlı bir gəlini xatırladan Altay
türkün ən qədim yurd yerlərindən biridir. Rusiyanın 1756-cı ildə bu gözəl diyarı işğal edərək illərlə
orada assimilyasiya siyasəti aparmasına baxmayaraq, Altay günümüzə
kimi türkün ruhunu özündə qoruyub saxlaya bilib. Altay yazda
da, yayda da, qışda da, payızda da, bir sözlə,
ilin hər fəslində gözəldir.
Ona görə də Altayı sevməmək,
onun gözəlliyinə
vurulmamaq mümkün
deyil. Görənlər bir də görmək, gələnlər
bir də gəlmək, qoynunda dincələnlər bir də dincəlmək, suyunu içənlər bir də içmək
istəyər Altayın.
Yenə də nə üçünsə Altaydan
söhbət düşəndə
hər dəfə qulaqlarıma at kişnərtiləri,
qılınc-qalxan səsləri,
türk igidlərinin dəli nərələri
gəlir. Sanki bir andaca ruhuma
min illərin arxasının
havası hopur, elə bil yenidən
türkün o şərəf
və şan dolu qəhrəmanlıq günlərinə qayıdır,
onlarla birlikdə yenidən yaşayıram
o anları. Altay türklərin
ən qədim məskənlərindən biri, türklərin
dünyaya çıxış
nöqtəsi, zəfər
yürüşü, yenə
də ən ağır anlarında ana qucağı kimi ona sığındıqları
müqəddəs bir
ocaq yeridir. Bəlkə buna görə də bu qədər
sehrli və ecazkardır bu qədim yurd yerimiz. Çünki hər daşında,
hər qayasında, torpağında qədim türklərin izləri var, Türkün qəhrəmanlığı, saflığı
hopub havasına, suyuna, türkün ruhu dolanır başının üzərində
Altayın. Ona görə
də, bəlkə, bu qədər görənlərə, gələnlərə
doğmadır ulu yurd yerimiz. Hər il Altaya
1 milyondan yuxarı turist gəlir. Onlar Altayın qızılı
dağlarındakı şəffaf
çaylara heyran olur, dillə təsəvvür edilməsi
mümkün olmayan gözəlliklərinin, mistik
aləminin sehrinə düşür, özləri
ilə buradan xoş bir xatirə
aparırlar. Altayın gəzməli,
görməli yerlərini
gəzməzdən, görməzdən
öncə gərək
onun tarixini biləsən. Bu yerin tarixini bilməsən, onu hiss edə, bu ecazkar
gözəlliyin sirrini
anlaya bilməyəcəksən.
Altay ruslar tərəfindən
işğal ediləndən
sonra beynəlxalq aləmdə Rusiyanın Tibeti kimi tanınıb. Sıldırım qayalı dağların arasında yerləşən
Altay, həqiqətən də,
özünəməxsus gözləlliyə
və təbiətə
malikdir.
Ona
görə də Altaya səyahət edən “Amerikanın səsi” radiostansiyasının
müxbiri Ceyms Bruk Altaydan hazırladığı
reportajda buranın gözəlliyindən doya
bilmədiyini xüsusi
vurğulayır. Əslən Altay türkü olan Aleksey Kaiçi Ceyms Bruka doğma vətəni olan Altayın xalq mahnılarını həzin
bir səslə ifa edir. Bu mahnıda türkün küskün ruhu aydın hiss edilir. Aleksey Kaiçi oxuduğu mahnıda doğma yurd yerini tərənnüm
edərək belə deyir: “Mən, həqiqətən də,
dağlara, dərələrə,
bulaqlara sitayiş etməyin tərəfdarıyam.
Çünki mənə hər
bir yerin öz tanrısının
olduğunu öyrədiblər”. Təbiətə aşiqlik türkün
tarix boyu ruhunda olub və
günümüzdə onu
Aleksey Kaiç oxuduğu
həzin və kövrək mahnıları
ilə yaşadır.
Qeyd etdiyimiz kimi,
Altayın tarixi qədimlərdən qədimdir.
Bu yerlərin ilk
sakinləri türklər olublar. Altay türklərə həm ana
qucağı, həm də son məkan olub. Altay bölgəsində
aparılan arxeoloji tədqiqatlar Afanasyova (e.ə. 2700-1700) və Andronova (e.ə. 1700-1200) mədəniyyətlərinin,
xüsusilə də ikincisinin nümayəndəsi
olan irq brakisefal, döyüşçü
Türk irqinin prototipi olduğunu göstərmişdir.
Əziz Mustafa
Zaman.-2015.- 7 avqust.- S. 6.