Modernizm yoxsa, faşizm?

Günümüzdəki intellektual insanların üzərində fikir mübadiləsi apardıqları ortaq bir meydan var: modernizm. Özü-özlüyündə geniş dəyərləri birləşdirən bu qavram bir az da acı bir tale yaşayır. Modernizm daim təhlil və tənqid edilir. Bununla bağlı yazılan yazıların təsiri altında məsələyə münasibətdə bəzən biz də müasirliyə müxalif oluruq.

Amma bu anlayışı ittiham edərkən diqqətdən qaçırdığımız bir şey də var. İstəsək də, istəməsək də, bəyənsək də, bəyənməsək də Nyuton və Kopernikin kəşfləri ilə, Dekart və Kantın yazdıqları ilə maarifçilik fəlsəfəsi - modernizm meydana çıxdı. Modernizm hazırda bəşəriyyəti uçuruma aparmaqda ittiham edilsə də, meydana çıxdığı ilk dövrlərdə olduqca mütərəqqi idi. Çünki o, özünə görə əxlaqi zəminlərə əsaslanaraq, ictimai təkliflə çıxış edirdi.

Modernizm daxili ziddiyyətlərlə doludur

Modernizm dilə gəlsə, özü belə düşdüyü vəziyyətə çaşbaş qalacaq və nəyə məruz qaldığını izah edə bilməyəcək. Çünki modernizm həyatımıza daxil olarkən, onun fəlsəfi və mədəni bir təməli vardı. Amma indi yaşadığı proseslər onun fundamental fəlsəfəsini darmadağın etməkdədir. Modernizm anlamadığı, dərk edə bilmədiyi bir mərhələ yaşayır. Bir tərəfdən, davamlı olaraq mutasiyaya məruz qalan maarifləndirmə düşüncəsi, digər tərəfdən, ona qarşı cəmiyyətdə artmaqda olan müxalifət, intellektual insanların haqlı olaraq modernizmi tənqid etmələri bu qavramın təməllərini sarsıtmaqdadır. Necə deyərlər, modernizm insanların ixtiyarından çıxmaqda və nəzarətsiz şəkildə yoluna davam etməkdədir.

Bir vaxtlar modernizm həyəcanlı bir inkişaf yoluna qədəm qoydu, ancaq indi özü öz sürətinə nəzarət edə bilmir. Artıq çağımızın ən dahi insanları belə, onunla ayaqlaşa və onun sağlam təhlilini belə apara bilmirlər. Modernizmin çatlaqları dərinləşməkdə davam edir, bir vaxtlar özünün irəli sürdüyü fəlsəfəni belə alt-üst etməkdədir.

Bəli, tarix özünəməxsus şəkildə inkişaf edir. Modernizmin maarifçilik düşüncəsi qlobal iddialarla ortaya çıxmışdı. Amma, düzü, bu iddialar özünü doğrultmadı. Bunun səbəbi isə maarifçiliyə söykənən modernizmin yaşadığı problemlərdir.

Bəzi adamlar müasirləşməyə haqq qazandırmağa çalışsalar da, buna nail ola bilmədilər. Bir zamanlar modernizmi müdafiə edənlər də onu yarı yolda qoydular. Günahkar ya onun özü idi, ya da insanlar. Ancaq bu bir gerçək idi ki, hər dəfə modernizmin öhdəsindən gələ bilmədiyi yeni məsələlər ortaya çıxırdı. Bu problemlərin ən böyüyü isə I Dünya müharibəsindən sonra ortaya çıxaraq sürətlə inkişaf edən faşizm idi.

Laurens E. Kahon “Modernizm dalanı” adlı əsərində müasirləşmənin həm bəslədiyi, həm də onun özünə maneçilik törədən faşizmi ittiham edərək belə bir sual ortaya qoyurdu: “Avropalılar necə oldu ki, min cür əziyyətlə əldə etdikləri azadlıqlarını öz əlləri ilə yox edirlər? Necə olmuşdu ki, faşizm mülki, demokratik, iqtisadi və elmi yöndən inkişaf etmiş Avstriyada və Almaniyanın Avstriya ilə qonşu olan bölgələrində meydana çıxmışdı?”

Bu suala cavab hələ də tapılmayıb. əksinə, modernizmdə meydana çıxan çatlar sürətlə böyüməkdə davam edir.

Qərbə nə oldu?

Müasir dövrün ziyalıları yüz illər boyunca “Modern Qərbə nə oldu?” sualına cavab tapmağa çalışdılar. Modernizmin çox çeşidli problemlərinin olmasına baxmayaraq, bu sualı ortaya çıxaran əsas səbəb onun ən üzdəki yarası olan faşizmdir. Alman faşizmindən İtaliya, İspaniya Xorvatiya və Yunanıstanadək dərinlərə sirayət edən və hələ də gündəmdə olan faşizm müasirləşmənin öhdəsindən gələ bilmədiyi ən böyük problemlərdəndir. O, fürsət düşdükcə buynuzunu göstərməkdədir. Faşizm hələ də dinamizmini qorumaqda davam edir. Bu, 2008-ci ildə Avstriyada keçirilən seçkilərdə bir daha özünü göstərdi.

Avstriyada sosialistyönlü bir partiya və xristian demokratyönlü partiyanın qurduğu koalisiyanın seçkidə iştirak etmələrindən sonra tükürpərdici bir nəticə meydana çıxdı. Səsvermədə sosialistlər 29,4 faiz səslə qalib gəlsələr də, irqçi olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyan Yorq Hayderin partiyası və ondan ayrılaraq yeni partiya quran Heynz Kristian Straşenin partiyası birlikdə 28,5 faiz səs toplamışdılar. Hayder və Straşe bu ölkəyə köç edən xaricilərə qarşı çıxırdılar. Straşenin partiyasının ən çox siyasi şüar halına gətirdiyi məqam isə ölkədə türklərin varlığı idi. Hətta Straşe Türkiyənin o dövrkü Baş Naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın “persona-non-qrata” elan edilməsini tələb etmişdi. O, Ərdoğanın söylədiyi sözlərə istinad edərək, məscid və minarə rəsmlərinin fonunda hazırladığı broşüralarda “Vyana İstanbul olmayacaq” şüarları yazaraq səs toplayırdı.

Avstriya seçkilərində də göründüyü kimi, irqçilik, xaricilərə, xüsusən də türklərə olan düşmənçilik Avropa gəncləri arasında geniş yayılıb. Türklərin hədəfə götürülmələrinin arxasında onların İslam dininə mənsub olmaları dayanır.

Səbəblərindən asılı olmayaraq, inkaredilməz faktdır ki, faşizm Avropanın dərinliklərinə qədər işləməkdədir. Və faşizm modernizmin ən ciddi problemi olmaqla yanaşı, həm də onun özünün bəslədiyi, yetişdirdiyi bir problemdir.

Faşizmin qaynağı nədir?

Əcnəbi düşmənçiliyinin kökündə siyasi səbəblərlə yanaşı, daha dərində dayanan və fərqli səbəblər də var. Məsələn, Almaniyada neofaşistlər sürətlə təşkilatlanmaqdadırlar. Siyasətçilər faşizmin leqallaşmasına və məşhurlaşmasına imkan verməmək üçün bu problemi ört-basdır etməyə çalışsalar da, müsəlmanları, xüsusilə türkləri öldürmək, məscidləri yandırmaq kimi cinayət hadisələrinin irqçilikdən qaynaqlandığı sirr deyil. Belə bir vəziyyətdə böyüməkdə olan irqçi qruplar artıq polisin nəzarət edə bilmədiyi düşərgələr qurur, özəl otellər satın alır və burada faşizmi nəzəri və praktiki baxımdan təbliğ etməkdə davam edirlər.

Əslində ziyalılar bundan narahat olurlar, ancaq bunun səbəblərini izah etməkdə çətinlik çəkirlər: maariflənmənin, sənaye inqilabının bütün müsbət imkanlarından istifadə edən Almaniya, Avstriya və İtaliya kimi ölkələrin bağrında faşizm niyə bu qədər inkişaf edə bilir? Məsələ solçuların dediyi “bu, kişilərin öz kişiliklərini sübut etmək cəhdindən qaynaqlanır” kimi dayaz izahlarla başa düşülə bilərmi? Doğrudanmı, müstəqil, demokrat, sosialist görünən müasir cəmiyyət faşizm toxumları əkməkdədir?

Bu məsələ ciddi bir problem kimi modernizmin qarşısında dayanmaqdadır. Baş verənləri müşahidə etdikdə vəziyyəti tənqid edənlərə haqq verməmək mümkün deyil. Belə ki, mənəvi dəyərlərə düşmən mövqedə dayanaraq, bəşəriyyəti xilas etmək iddiası ilə ortaya çıxan modernizm daha böyük cəhalətə, zorakılığa və faşizmə səbəb olub. Həm daxildən, həm də xaricdən bizi müntəzəm olaraq təhdid edən bu məsələ üzərində çox baş sındırmalı olacağıq. Təbii ki, əgər buna çözüm tapılacaqsa. Əlbəttə, biz bilirik ki, problemin həll yolu tamamilə başqa ünvandadır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Xəyalə Sadıqova

Zaman.-2015.-19 avqust.-S.13.