İslamda yəhudi və xristianlara münasibət

Bu müqavilə sənədi beş əsas məsələni özündə ehtiva edir:

1. Yəhudilər İslam dövlətinin vətəndaşlarıdırlar, dini müstəqilliyə sahibdirlər və dövlət onları himayə və müdafiə edir;

2. Təcavüzün dəf edilməsi üçün yəhudilər İslam dövlətinə kömək etməlidirlər;

3. Yəhudilər İslam dövləti ilə xoş münasibət qurmalı, ona qarşı sui-qəsd qurmamalı və başqalarının dövlətə qarşı məkrli planlarından xəbərdar olduqları zaman bunu gizlətməməlidirlər;

4. Yəhudilər icbari olaraq ölkədə yaşamalı, İslam dövlətinin icazəsi olmadan ölkəni tərk etməməlidirlər;

5. İslam dövlətinin hökmranlığı; (bu hökmranlıq müsəlmanlar və yəhudilər arasındakı ədavətin aradan qaldırılmasına əsaslanır)

Hər nə qədər bu anlaşma ümumi olaraq Mədinədəki müsəlman, müşrik və yəhudi və az sayda xristian öz inancına və inanclarının şərtlərinə görə yaşamasına və tərəflərin bir- birlərinin hüququna və yaşam tərzinə qarışmamasına imkan tanısa da, məzmunu və yuxarıda ifadə etdiyimiz əsas imzalanmış məqsədi nəzərə alındıqda bu anlaşmanın təməldə plüralist bir mühit meydana gətirib bu mühitdə müsəlmanların rahat yaşaması və İslamın rahat təbliğ edilməsinə zəmin hazırlamaq üçün edildiyi söyləmək mümkündür. Xüsusilə də belə bir məqsəd üçün edilən bir anlaşmanın günümüzdə başa düşüldüyü şəkliylə tamamilə bir dinlərarası dialoq əlaqəsi olaraq dəyərləndirilməyəcəyi şübhəsizdir. Bununla birlikdə, müdafiə edildiyi üzrə Mədinə Sənədi, bir dinlərarası dialoq nümunəsi olaraq qəbul ediləcəksə, onun təşkilati dialoq fəaliyyəti məzmununda deyil, fərdi dialoqçuların nəzərdə tutduğu cəmiyyətdə sülh və ədaləti təmin etmək, insan haqlarını qorumaq və müxtəliflik içərisində birlikdə sülh içində yaşamaq prinsipi çərçivəsində dəyərləndirilməsi doğru olacaqdır.

Hüdeybiyyə sülh müqaviləsi

Müsəlmanlara Məkkədə təzyiq və zülm edən məkkəli müşriklər müsəlmanları Mədinədə də rahat buraxmamış, onları tarix səhnəsindən silmək üçün Mədinəyə qarşı bir çox səfərlər təşkil etmişdirlər. Müşrik təhlükəsinin yanında Mədinədən sürgün edilən yəhudilər də özlərinə iştirakı ilə və zəngin əkinçilik ərazilərdən əldə etdikləri gəlirlərlə Xeybər vadisində yaşayan yəhudilər də müsəlmanlara qarşı potensial bir təhlükə meydana gətirməyə başlamışdır. Peyğəmbərimiz (s.ə.s) bu təhlükənin fərqində idi. Muhamməd Hamidullah belə yazır: “Müsəlmanların vəziyyəti də o qədər də qənaətbəxş deyildi. Belə ki, cənubda mütəmadi olaraq pisniyyətli Məkkə İslam dövlətinin və yeni İslam dininin sükünətini təhdid edirdi. Şimalda isə sırf işğal və qarətlə məşğul olan Qatafan və Fərazə qəbilələrinin ilkin xəyanət planları Xəndək müharibəsində puça çıxarılmışdı, lakin Mədinənin gələcəyi baxımından heç etimad edilməyən xeybərli yəhudilərin güclərini bir az daha artırmışdılar” . Ancaq xeybərlilərə qarşı müharibə etmək onlarla anlaşma imzalamış məkkəli müşrikləri də qarşısında görmək anlamında gəlirdi. Bunun üçün də Xeybərə qarşı bir əməliyyatdan öncə məkkəliləri sıradan çıxarılması gərəkirdi.

Hz. Peyğəmbər h. 6-cı ilin Zülqadə ayında ümrə həccini ifa etmək üçün təqribən 1500 nəfərlik səhabə ilə Məkkəyə tərəf yola düşmüşdü. Təbii ki, Peyğəmbərimiz (s.ə.s) müharibə istəmirdi. Məkkəyə çatdıqlarında məkkəli müşriklər göndərdikləri elçilərlə müsəlmanların ümrə etmələrinə icazə vermədiklərini bildirdilər. Bunun üzərinə uzun müddət müzakirə, münaqişə və qarşılıqlı elçi göndərmələr davam etmiş və nəticədə sülh müqaviləsinin imzalanmasına qərar verilmişdir.

Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) imzalanan anlaşmanın başına bəsmələ və anlaşmanın Müsəlman tərəfindən olaraq adını Mühəmməd Rəsulullah deyə yazdırmaq istəmiş, ancaq müşriklərin etirazı üzərinə bəsləməyi yazmaqdan imtina etmiş, adını da Mühəmməd b. Abdullah deyə yazdırmışdır. Yenə müsəlmanlardan Məkkəyə üz tutanların müsəlmanlara geri qaytarılmayacağı, bunun müqabilində məkkəlilərdən müsəlmanlara pənah aparanlar Məkkəyə geri qaytarılacağı maddəsi də anlaşmaya daxil edilmişdir . Eyni sülh anlaşma üçüncü şəxslə ediləcək müharibələrdə hərə iki tərəfin də tərəfsiz qalacaqları hökmə bağlanmışdır.

Beləliklə, imzalanan bu anlaşma günümüzdə bir dinlərarası dialoq səyi olaraq qələmə verilir. Ancaq Hüdeybiyyə sülh anlaşması ilə əlaqəli yuxarıda verdiyimiz məlumatlar bu anlaşmanın günümüzdə başadüşülən bir dialoq fəaliyyəti olaraq qələmə verilməsini çətinləşdirir. Müqavilədə məkkəli müşriklərlə bir sülh mühitinin təmin edilməsi üçün Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) öz şərtlərində israr etmədən müşriklərin şərtlərini qəbul etdiyi və bir çox güzəşt etdiyi bilinməkdədir. Halbuki dialoq müddətinin xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən ifadə etdiyimiz üzrə bir güzəşt əldə etmək və güzəştə getmək fəlaiyyəti deyildir. Yenə dialoqda tərəf müqabilin öhdəsindən gəlmə və onu təsirsiz hala salmaq kimi bir düşüncə məqsədi güdülmür.

Bu xüsuslar nəzərə alındığında Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) bu fəaliyyətinin bir dinlərarası dialoq fəaliyyəti məzmununda dəyələndirilməsinin nə qədər doğru olduğu müzakirəyə açıqdır. Əgər iddia üzrə Peyğəmbərin (s.ə.s) tək məqsədi müşriklərlə sülh əldə etmək və uzlaşmaq olsaydı, bunu Məkkədə olanda həyata keçirər, Mədinəyə hicrət etməzdi. Necə ki, məkkəli müşriklər təbliğin ilk illərində öz ilahları haqqında mənfi danışmaması şərtiylə Hz. Peyğəmbərə (s.ə.s) uzlaşma təklif etmişdirlər. Ancaq Allah Rəsulu (s.ə.s) bu təklifi rədd etmişdir. Ən zəif və gücsüz olduğu dövrdə belə müşriklərə qarşı heç bir güzəştə getməyən və onların güzəştə getmə istiqamətindəki heç bir təklifi qəbul etməyən Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) sadəcə bir sülh mühiti təmin etmək üçün Hüdeybiyyə öz şərtlərini bir kənara buraxıb müşriklərin şərtlərini qəbul etdiyi söyləmək məcbur etmə bir yorumdan başqa şey olmaması gərəkir. Bu səbəblə Peyğəmbərin (s.ə.s) bir dövlət başçısı olduğu xüsusunu da xatırlataraq bu sülh anlaşmasının düşməni təsirsiz hala gətirmə anlamında siyasi bir manevr olaraq qəbul edilməsi daha doğru olduğu düşünməkdəyik.

Nəcran xristianlarıyla münasibət

Əvvəlcə bunu da xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Peyğəmbər (s.ə.s) və müsəlmanlar xristianlarla da dialoq aparmışlar. Bu dialoqların ən əhəmiyyətlisi Peyğəmbərin Nəcrandan gəlmiş xristian heyətlə dialoqudur.

H. 8-ci ildə Məkkənin fəthindən sonra İslamın və müsəlmanların ən böyük düşməni olan müşriklərin müqavimət etmə gücü qırılınca bir çox Ərəb qəbiləsi İslamı qəbul etmiş və İslam dövlətinə bağlılığını elan etmək üzrə Mədinəyə axın etmişdir. Bundan ötrü h. 9-cü ilə “heyət ili” deyilmişdir. Daha öncə özləriylə bəzi hərbi hərəkət və məktub göndərmə şəklində təmaslar qurulmuş olan Nəcran Xristianları da gələn bu heyətlərdən biridir.

Nəcranlı Xristianlar Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) qane etmək və ya ən azından öz inanclarıyla Quranın etirazları arasında bir uzlaşma təmin etmək məqsədi ilə Mədinəyə gəlmişdir. Bu məzmunda Nəcranlı Xristianlar ilə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) arasında xüsusilə İsa və anası Məryəm mövzusu müstəvisində teoloji mübahisələr davam edərkən, Nəcranlı Xristianlar ibadət vaxtlarının gəldiyini söyləyərək Hz. Peyğəmbərdən (s.ə.s) özlərinə bir ibadət yeri göstərmələrini istəmişdirlər. Bunun üzərinə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) məscidində onların öz inancları çərçivəsində ibadət emtələrinə izn vermişdir.

Burada bir xüsusu da diqqətinizə çatdırmaq istəyirik ki, bunlar Mədinəyə gəlincə birbaşa Məscidi-Nəbəviyə getdilər. Üstlərində ipək paltar var idi. Məsicidin içərisində bunlar Şərq tərəfə yönəlib ibadət etdilər. Bunu xoş qarşılamayan səhabələrə Hz. Peyğəmbər (s.ə.s): “Öz hallarına buraxın!”- deyə buyurdu... İkinci gün bunlar ruhban paltarında Rəsulullahın (s.ə.s) hüzuruna gəldilər və salam verdilər. Rəsulullah da (s.ə.s) salamlarını salamla qarşıladı. Daha sonra İslama dəvət etdi.

Mübahisə davam edərkən Hz. İsanın (ə.s) şəxsiyyəti və Xristianlıqla əlaqəli bir çox məsələni içinə alan “Ali-İmran” surəsinin başından etibarən 80-dən çox ayə nazil olmuşdur. Aparılan mübahisələrin nəticəsinə gəlməyincə Nəcran heyətinə qarşı Qurandan qəti əmrlər alan Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) davasında haqlı olduğunu daha qəti olaraq göstərmək, onların doğru olduğunu iddia etdikləri yanlış inanclarını sarsıtmaq və onları İslamın inanc əsaslarına çağırmaq üçün “Ali-İmran” surəsini 61-ci ayəsinə əsasən Nəcranlıları lənətləməyə (mübahələ) dəvət etmişdir. Bu təklif qarşısında aralarında görüşmək üzrə izn istəyən Nəcran heyəti anlaşmağa razı olmuşdurlar.

Göründüyü kimi, nəcranlı xristianların Mədinəyə gəliş məqsədi günümüzdə iddia edildiyi üzrə Hz. Peyğəmbərlə (s.ə.s) bir dialoq taplantısı qurmaq deyil, İsa (ə.s) və anası Məryəm (ə.s) ilə əlaqəli öz inanclarının doğru, bu inancların yalnış olduğuna dair Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) bəyanatlarının isə doğru olmadığı mövzusunda onu razı etmək idi. Yəni bu görüşmələr dialoq üçün deyil, razı etmək üçün edilmişdir. Edilən mübahisələrdə isə nə nəcranlı xristianlar Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) razı edə bilmiş, nə də Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onları inanclarının yalnış olduğuna inandıra bilmişdir.

Ruslan Abdulov

Zaman.- 2015.- 9 dekabr.- S.13