Dinlərarası dialoqun əhəmiyyəti

Bilindiyi kimi, dialoqun əsas xüsusiyyətlərindən biri də burada mübahisənin olmamasıdır. Mübahisədə həqiqətə çatmaq məqsədi güdülür. Tərəflər öz iddialarının doğruluğunu digərinin isə yanlış olduğunu müdafiə edir. Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) Nəcran heyəti ilə görüşmələri mübahisə tərzində gerçəkləşmişdi. Yəni Nəcran heyəti öz inanclarının doğruluğunu iddia edərkən Hz. Peyğəmbər (s.ə.s) onların inanclarının yanlışlığını vurğulamış, bu yanlış inanclarını düzəltməyə çalışmış və onları İslama dəvət etmişdir. Halbuki dialoqda tərəflərin öz inanclarını mütləqləşdirərək bir-birləri haqqında hökm vermələri kimi bir vəziyyət yaranmır.

Buradan anlaşıldığı üzrə Nəcran heyətiylə aparılan danışıqların məqsədi bir dostluq əlaqəsi və ya işbirliyi təsis etmək deyil. Vurğuladığımız üzrə Nəcran heyəti Hz. Peyğəmbəri (s.ə.s) öz inanclarıyla əlaqəli yanlış qənaətlərə sahib olduğu mövzusunda razı etmək üzrə Mədinəyə gəlmişdir. Ancaq bu danışıqlar qəlizləşincə toplantı lənətləməyə (mübahələ) kimi getmişdir. Belə bir toplantının dinlərarası dialoq toplantısı və dialoq nümunəsi olaraq irəli sürülməsi nə qədər doğru və məntiqli olduğu, həqiqətən, çox düşündürücüdür.Lakin İskəndər Oymak öz məqaləsində yazır: “Peyğəmbərin (s.ə.s) Nəcran Xristianları ilə etdiyi bu anlaşma ilk rəsmi müsəlman xristian dialoqu olub, inanc əsasları ilə başlamış və siyasi durumlar ilə əlaqəli olaraq davam etmişdir”Xristian dövlət adamlarıngöndərilən məktublarHz. Peyğəmbər (s.ə.s) Mədinədə İslam dövlətinin əsasını qoyduqdan və Mədinə xalqını bu dövlət quruluşu içində təşkilatlandırdıqdan sonra qonşu qəbilələrlə müxtəlif ələqələr qurmağı hədəfə almışdır. Qonşu qəbilələrlə etdiyi anlaşmalar və müharibələr nəticəsində İslam dövlətinin əmin-amanlığını yaxşı təmin etdikdən sonra girişdiyi əlaqələri daha da genişləndirmiş və dövrünün həmsərhəd bölgələrdəki dövlət başçılarına İslama dəvət məqsədi ilə məktublar göndərmişdir. Həbəş Kralı Nəcaşi, Bizans hökmdarı Herakl, İskəndəriyyə valisi Mukavkıs, İran Kralı Kisra və Qassanilərin rəisi Haris b. Əbu Şəmir kimi şəxslər məktub göndərilən əhəmiyyətli dövlət başçılarıdır.Məzmunlarına baxıldığında məktubların tərəfmüqabilinə görə müxtəlif üslub və möhtəvalarla yazıldığını görürük. Nəcaşi və Herakl kimi əhli-kitab əhatəsinə görə liderlərə yazılan məktublar, Quranı-Kərimin Əhli-Kitabla ən gözəl şəkildə mübahisənin lazımi tərzdə, ümumiyyətlə, yumşaq bir üslubda işlədilmişdir. Qarşı tərəfi narahat və təhqiredici ifadələrdən çəkinərək onların Hz. İsa (ə.s) və Hz. Məryəmlə əlaqəli yanlış inancları üzərində durulmuş, bu yanlış inanclar düzəldilməyə çalışılmış və Allahdan başqa heç bir tanrıya tapınmamaq və Ona heç bir şərik qoşmamaq xüsuslarında birləşmə dəvəti edilmişdir. Bunu edərkən də “Ali İmran” surəsinin 64-cü ayəsində olan müştərək inanclara vurğu edilərək, hər iki tərəfin bir-birinə olan yaxınlığına toxunulmuşdur. Digər yandan İran Kralı Kisra və qassanilərin Kralı Haris b. Əbu Şəmir kimi bütpərəst liderlərə yazılan məktublarda isə üslubun daha sərt olduğu və heç bir şərt qoşmadan inanclarını tərk edərək İslama girmələrinin istəndiyi görülür. Ayrıca əhli-kitabı dəvətdə onların yanlış inancları düzəldilib ortaq məsələlərə vurğulanarkən müşrik liderlərə göndərilən dəvət məktublarında belə bir yanaşma tərzindən söhbət gedə bilməz .Əhli-kitab olan Həbəş kralı Nəcaşiyə göndərilən məktubun mətni belədir:“Allahın elçisi Muhəmməddən Həbəşistan hökmdarı Nəcaşiyə!Ondan başqa heç bir ilah olmayan həqiqi Məlik, Qüddüs, Bağışlayan, Xilaskar olan Allaha həmd edərək sözlərimə başlayıram. Şübhəsiz, təsdiq və şəhadət edirəm ki, Məryəm oğlu İsa Allahın Ruhu və Kəlamıdır və o, iffətli Məryəmə verilmişdir. Uca Allah necə ki, Hz. Adəmi öz əlilə və nəfəsilə yaratmışdır, Məryəm də eləcə hamilə qalmış və İsa Allah tərəfindən eyni şəkildə yaradılmışdır.Səni tək olan Allaha çağırıram. Onun heç bir şəriki yoxdur. Ona itaət etməkdə yardımlaşmağa dəvət edirəm. Mənə tabe ol və mənə göndərilənə iman gətir. Çünki mən Allahın elçisiyəm. Buna görə də mən səni və sənin tabeliyində olanları Qadir olan Allaha dəvət edirəm. Təklif və tövsiyələrimi qəbul etməyinizi məsləhət görürəm. Sənə yanında bir neçə müsəlmanla birlikdə əmimin oğlu Cəfəri göndərirəm. O, sənin yanına gələndə öz qonaqpərvərliyini göstər!Salam həqiqi hidayət yoluna tabe olub, onun izində gedənlərin üzərinə olsun!”Bütpərəst Qassanilərin kralı Haris b. Əbu Şəmirə göndərilən məktubun mətni belədir:

“Rəhman və Rəhim olan Allahın adı ilə. Allahın Rəsulu Muhəmməddən Haris b. Əbu Şəmirə,

Allahın Salamı hidayət yoluna girmiş olan, Allaha inanan və bunu iqrar edənin üzərinə olsun! Buna görə sənin mülkünün (yəni ölkən və krallığın) sənin əlində qalması üçün heç bir şəriki olmayan bir və tək olan Allaha inanmağa səni dəvət edirəm”.

Ümumi olaraq məzmunları incələndiyində məktubların Hz. Peyğəmbərin (s.ə.s) bütün insanlığa elçi olaraq göndərilişinin bir nəticəsi olduğu və təbliğ etməklə mükəlləf olduğu İslamı bütün dünyaya duyurmaq əsasından qaynaqlandığı görülür. Yoxsa məktubların yazılış məqsədi günümüzdə anlaşıldığı şəkliylə, sadəcə, bir dialoq əlaqəsi qurmaq deyildir. Məktubların təbliğ məzmununda dəyərləndirilməsinin daha doğru olacağını belə bir nümunə izah etmək istəyirik.

Katolik kilsəsinin və Vatikan dövlətinin başçısı olan Papa bir müsəlman dövlət başçısına “Sizi xristianlığa dəvət edirəm. Xristianlığa girin, nicat tapın. Əslində hamımız bir Tanrıya inanırıq. Oğul və İsa Məsih bütün insanların günahlarına kəffarə olaraq ölmüşdür. İsa Məsihə iman edərsəniz, nicat taparsınız” şəklində bir məktub yazsa, bu məktubu dinlərarası dialoq məzmunundamı, yoxsa missionerlik məzmunundamı dəyərləndirərik? Əlbəttə, belə bir hadisə gerçəkləşmiş olsa, bu məktub dialoq deyil, missionerlik fəaliyyəti kimi dəyərləndiriləcəkdir. Xüsusilə də, Hz. Peyğəmbərin dövrün dövlət adamlarına göndərdiyi dəvət məktublarının da günümüzdə anlaşıldığı şəkliylə dinlərarası dialoq məzmununda deyil, İslamı təbliğ məzmununda dəyərləndirilməsinin daha doğru olduğunu düşünməkdəyik.

Ancaq bunu da qeyd edək ki, “Allah Rəsulunun (s.ə.s) xristian hökmdarlara göndərdiyi məktubları da dialoq qəbilindən” hesab edənlər də vardır.

Nəticə olaraq, Bayram Sevinçin “Dinlerarası Diyalogda Yerli Söylem İnşası” adlı məqaləsində yazdığı bu sözləri qeyd etmək istəyirəm: “Tarixi dialoq deyiminə görə, Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) “yəhudi və xristianlar ilə etdiyi siyasi, sosial, mədəni və ekonomik məzmunda görüşmələrin, anlaşmanın və məktubların hamısı ilə XXI yüzilliyin məşhur məfhumu dinlərarası dialoq olduğuna təməl zəmin yaratmağa çalışmaqdır”. Uçar bu deyimi təndiq edir və Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) tək məqsədi təbliğ olduğunu ifadə edər. Aydın da Hz. Muhammədin (s.ə.s) hərəkətlərinin bugünkü mənada dialoq olaraq deyil, təbliğ fəaliyyəti olaraq anlaşılması gərəkdiyini bildirir. Aydın, nəcranlı xristianlarla bir araya gəlməsinin də bugünkü mənada dialoq üçün deyil, qane etmək üçün olduğunu bildirir. Ayrıca heyətə məsciddə öz ibadətlərini etmələrinə izn verilməsinin də normal bir İslamın tolerantlıq (xoş rəftar) olduğunu, şişirdilmənin lazım olmadığını qeyd edir. Bir dialoq anlaşması olaraq ifadə edilən Hüdeybiyyə müqaviləsinin də günümüzdəki dialoq formasıyla əlaqənin olmadığını bildirir. Bundan əlavə, bu siyasi anlaşmanı “Hz. Peyğəmbərin bir sülh ortamı təmin etməsi üçün güzəştlər verdiyini iddia edənlərin əslində dialoq adı altında özü verdikləri güzəştləri qanuniləşdirməyə çalışdırdıqlarını rahatlıqla söyləyə bilərik” şəklində dəyərləndirən Aydın təməldə Hz. Muhəmmədin (s.ə.s) təbliğ mahiyyətli həyatının qarşı tərəfə həqiqəti anlatmaq şəklində sürdüyünü ifadə edir. Aydüz, Hüdeybiyyə Müqaviləsinin mətninə Rəsulullah sifətinin yazılmasına qarşı çıxılması üzərinə yazılmamasını qəbul edən Hz. Muhəmmədin mövqeyi, bir dialoq mövqeyinin İslam üçün lüzumu yöndən dəyərləndirir. Canan, Vakidinin Hüdeybiyyə öncəsi müharibə şəraitindən ötrü çətinliklə edilən təbliğin rahatlıqla və qarşılıqlı əmin-amanlıq ab-havasında edildiyi izahını qəbul edir və müqaviləni Hz. Muhəmmədin “dialoq imkanı əldə etmək üçün, yəni müsəlmanlarla müşrikləri bir araya gətirən, aralarında danışma, bir-birlərinə daha yaxından tanıma imkanı əldə etmək məqsədilə hər nə bahasına olursa-olsun sülh” istəməsi şəklində izah edir”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Ruslan Abdulov

Ruslan Abdulov

Zaman.- 2015.- 10 dekabr.- S.- 13