Dini tolerantlıq qloballaşan dünyada stabilliyin əsas şərtlərindəndir

Dünyada baş verən terror hadisələrinin, düşmənçilik siyasətinin kökündə duran əsas amillərdən biri dini tolerantlığın olmamasıdır.

Dünyada baş verən bir çox hadisələrdən nümunə gətirərək bu fikri daha geniş izah etmək olar. Qısa olaraq onu demək yerinə düşər ki, ötən günlərdə baş verən Paris hadisələri dünyamızın tolerantlığa nə qədər ehtiyacı olduğunu bir daha sübüt etdi. Fransanın “Charlie Hebdo” satirik jurnalının Peyğəmbərimiz Həzrəti Məhəmmədin (s. ə. s) karikaturasını çəkməsi, müsəlmanları terroristlər kimi tanıtmağa cəhd göstərməsi bir başa dini azadlığa, insanların dini inancına qarşı edilən hörmətsizlikdir. Çünki müsəlmanlar peyğəmbərinin kinoda, şəkildə üzünü göstərmirlər axı. Buna baxmayaraq “Charlie Hebdo” jurnalının vəkili bildirdi ki, jurnalın növbəti sayında da Həzrəti Məhəmmədin (s. ə. s) karikaturaları dərc olunacaq. Adıçəkilən jurnalın bu addımını da, terrorçuların əməlini də həmin cəmiyyətdə tolerantlığın olmamasının, insanların bunun mahiyyətini kifayət qədər anlamamasının nəticəsi kimi xarakterizə etmək mümkündür.

”Charlie Hebdo” satirik jurnalının əməkdaşlarının qətlə yetirilməsi, şübhəsiz ki, terror hadisəsidir. Terrordan əziyyət çəkən xalq olaraq bunu qınayırıq. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, həmkarına başsağlığı verərək, terrorizmə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparılmasına hər cür dəstək verdiyini ifadə etdi. Erməni terrorundan əziyyət çəkən bir xalq olaraq, demokratiyanın, tolerantlığın carçısı kimi çıxış edən dövlətlərin əksəriyyətindən hər nə qədər lazımi dəstək görməsək də, dövlət rəhbərliyi səviyyəsində də vurğulandığı kimi terrorizmə qarşı mübarizə Azərbaycan siyasətinin tərkib hissələrindəndir.

Tolerantlığın tarixinə qısa nəzər

Tolerantlıq uzun illərdir ki, insanları düşündürən məsələdir. Dözümlülük ideyası heç də yeni deyildir. Bu haqda ilk fikirlər XVI- XVII əsrlərdə Avropada peyda olub. O vaxt dözümlülük yalnız din və vicdan ilə əlaqələndirilirdi. 1648- ci ildə imzalanmış Vestfal sülhü dini dözümlülüklə bağlı ilk sənəd kimi qəbul edilir. Ancaq Vestfal sülhünün ardınca gələn 30-illik müharibə və bu müharibə zamanı göstərilən dini dözümsüzlük həmin dövr üçün dini tolerantlığın yetişmədiyini sübut etdi.

Müxtəlif qaynaqlarda tolerantlığın bəzi əsas izahları diskusiya üçün yaxşı başlanğıc nöqtə sayıla bilər. Məsələn, Etnik Ensiklopediyada Susan Mendus göstərib ki, “Dözümlülük beynəlxalq səviyyədə bir şəxsin xoşlamadığı və ya əxlaqi cəhətdən yanlış saydığı hərəkətə icazə verməsi və ya bu hərəkətin qarşısını almamağıdır”, buna əlavə olaraq o qeyd edir ki, “Dözümlülük tolerant şəxsin müdaxilə etmə gücü olmasını, yalnız onun bu gücdən istifadə etməkdən imtinasını tələb edir”. Digər bir qaynaqda, Fəlsəfə Ensiklopediyasında Maurise Kranston qeyd edir ki: “Dözümlülük xoşlanılmayan və ya bəyənilməyən hər hansı bir şeyin mövcudluğunda təmkinlik göstərmə siyasətidir”.

Məşhur siyasi xadim Mahatma Qandi isə belə deyib: “Günümüzün ehtiyacı yalnız bir din deyil, müxtəlif dinlərin tərəfdarlarına qarşı qarşılıqlı hörmət və dözümlülükdür”. Həqiqətən də dinlər arasında dialoqun yaradılması, qarşılıqlı hörmət göstərilməsi müasir cəmiyyətdə demokratik stabilliyin yaradılması üçün çox vacibdir.

Tolerantlıq fikirlərinin yaranmasının əsasını 1948-ci il İnsan Hüqularına dair Ümumi Bəyannamənin qəbulu təşkil edib. Bu bəyannamədə göstərilirdi ki, “insan ailəsinin bütün üzvlərinə məxsus ləyaqətin etirafı və onların bərabər, ayrılmaz hüquqları azadlıq, ədalət və ümumi dünyanın əsasını təşkil edir”, “insan hüquqlarına qarşı etinasızlıq və nifrət insanın vicdanını hiddətləndirən vəhşi aktlara gətirib çıxarır”. İnsan hüquqlarına dair bəyannamənin qəbul edilməsindən sonra dözümlülük barəsində bir çox aktlar və bəyannamələr qəbul edilib. 1993-cü il 8-9 Oktyabr tarixində Vyanada keçirilmiş Avropa Şurasının üzv Dövlətlərinin Dövlət və Hökumət Başçılarının Zirvə Toplantısında irqçiliyin yüksəlişi, xaricilərə qarşı qərəzli münasibət və antisemitizm, dözümsüzlük mühitinin inkişafı, əsasən, mühacirlərə və mühacir mənşəli insanlara qarşı zorakılıq aktlarının artması, aqressiv millətçilik və etnomərkəzçilik formasında xaricilərə qarşı yeni qərəzli münasibətin inkişafı ilə bağlı həyəcan təbili səslənmiş və bunun nəticəsi olaraq irqçilik, xaricilərə qarşı qərəzli münasibət, antisemitizm və dözümsüzlüyə qarşı mübarizə üçün Fəaliyyət Planı qəbul olunub. Bu Fəaliyyət Planı cəmiyyətin səfərbərliyi və belə halların mübarizəsinə yönəlmiş təminat və siyasətlərin təkmilləşdirilməsi və səmərəli icrası üçün lazım olan geniş sayda görüləcək tədbirləri özündə əks etdirirdi.

1995-ci il noyabrın 16-da keçirilmiş UNESKO Baş Konfransının 28-ci sessiyasında Tolerantlıq prinsiplərinə dair bəyannamə qəbul olunub. Bu bəyannamədə vurğulanır ki, “dözümlülük, ilk növbədə insan azadlıqları və universal hüquqların etirafı əsasında formalaşan fəal münasibətdir”, bununla yanaşı “dözümlülük, insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquq aktlarında müəyyən olunmuş normaları iddia edən, həqiqətin mütləqləşdirilməsindən və ehkamçılıqdan imtina edən bir anlayışdır”. Baxmayaraq ki, beynəlxalq hüququn əsasını hüquq bərabərliyinin pozulmaması prinsipi təşkil edir, dərinin rəngi, irq, cins, dil, din, siyasi və digər əqidələr, milli, sosial və digər mənşəli əlamətlərə dair diskriminasiya demək olar ki, dünyanın hər bir ölkəsində mövcuddur. İnsan Haqlarının BMT komissiyasının irqçililiyin müasir formaları məsələlərinə dair xüsusi məruzəçisinin məlumatlarında müxtəlif dövlətlərdə qaradərililər, ərəblər, çinlilər, müsəlmanlar, yəhudilər, qaraçılar, mühacirlərə qarşı dözümsüzlük halları təhlil edilir.

Tolerantlıq liberal cəmiyyətin nail olmaq istədiyi məqsəddir

Tolerantlıq hər cəmiyyətdə yüksək qiymətləndirilir. Amma əksər hallarda tam dərk edilmir. Bununda əsas səbəbi qeyri sabit və müvəffəqiyyətsiz azadlıq təcrübəsidir. Təcrübə elə bir təsis edilmiş nümunədir ki, o, özündə formal və qeyri formal qaydaları, davranış tərzini, qarşılıqlı münasibəti ehtiva edir. Dözümlülüyün formal qaydaları hüquqi və konstitusional, qeyri formal qaydaları isə sosial normalardır. Bütün bunlar göstərir ki, dözümlü davranış tərzi liberal cəmiyyətin nail olmaq istədiyi əsas nailliyyətdir və dözümlülük münasibəti də onun açarıdır.

Davamı növbəti sayımızda

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Elvin Əliyev

Zaman.-2015.-31 yanvar.-S.13.