Bəşər övladını monoloqa yox, dialoqa dəvət edirik!

Əvvəli ötən sayımızda

- Belə çıxır ki, bizim dialoq anlayışımızla Avropanın dialoq anlayışı fərqlidir.

- Avropada mədəniyyətlərarası dialoq (beynəlxalq termin kimi tolerantlıq) deyəndə, “Dəymə mənə, dəyməyim sənə!” fəlsəfəsi önə çıxır. Bunu tərsinə çevirəndə isə belə bir məntiq formalaşır: “Mənə dəysən, atanı yandıraram.” Hətta “Mənə dəyəcəyindən şübhələnsəm, yenə atanı yandıracağam”. Odur ki, bu gün bundan istifadə edərək “Mənə elə gəlir ki, əlinə fürsət düşsə, mənə dəyəcəksən. Odur ki, mən əvvəlcədən sənə dəyim ki, sənin mənə dəymək ehtimalın arada qalxmış olsun” məntiqi ilə hərəkət edilir. Bilirsiniz, bu halda dialoqdan danışmaq gülünc olur, çünki hər kəs, əslində, öz monoloqunu söyləyir. Həm də “Hamlet”in qəhrəmanının məşhur monoloqunu: “Olum, ya ölüm? Budur məsələ!”

Bir məsələyə diqqətinizi cəlb etmək istəyirəm. Baxın, bu gün dünyanın bəzi güclü dövlətlərində erməni qətliamı barədə dövlət səviyyəsində qərarlar qəbul edilmiş, 1915-ci ildə türklər erməniləri qırmışlar deyə qanunlar çıxarmışlar. Hətta elə bir qanun ki, bu yalanı dilə gətirsən, həbsə məruz qalırsan. Təsəvvür edirsinizmi, bu qanunu çıxaranlar fikir, söz azadlığından, demokratiyadan bəhs edirlər. “Mən bir yalana qanun donu geyindirəcəyəm, amma sən buna yalan desən, səni həbsə atacağam.” Budurmu demokratiya? Adsamdan bir sifətli olmağı tələb etdiyimiz kimi, dövlətdən də bir sifətli olmağı tələb etmək qədər təbii olan başqa bir şey ola bilərmi? İndi de görüm, bu sifət sahibi ilə dialoqdan danışmaq mümkündürmü?

Keçmiş və yaxın tarixdə, hətta bu gün belə Afrikada, Asiyada qan tökülür, zülm ərşə dirənir. Baxın, Türkiyədə, Suriyada, İraqda, Əfqanıstanda, Livanda, Fələstində, Qəzzədə, Misirdə, Sudanda, Liviyada, daha haralarda, haralarda nələr baş verir? Bu ölkələrin heç biri silah istehsal etmir. Bəs bu qədər silahı onlara kim verir? Bu silahların pulunu haradan alırlar? Kim peşkəş edir? Hansı məqsəd peşkəş edir? Burada ardıcıl olaraq bu suallar gəlir: nanı mədəni ölkələr, haradadır dialoq?

Yenə deyirəm, dialoq, xoş məramlı çağırış sədaları ən çox Türkiyədən, sonra Azərbaycandan ucalmamışmı? Dünyaya zeytun budağını uzadan məhz bu ölkələr, bu xalqlar olmamışmı? Hanı, haradadır ayağı daşlar arasında qalmış bir heyvanın, sudan kənara çıxıb geri qayıda bilməyən bir tısbağanın “harayına yetişən” humanistlər? Əksinə, müharibə, qan tərəfdarlarının dinlərarası dialoq deyən insanların başına nə oyun açdıqlarını görmürükmü? Dünyaya sülh, sevgi, qardaşlıq yayan müəssisələri yox etmək üçün kimlərdən, nələrdən istifadə etdikləri məlum deyilmi?

“Mələk heyrətamiz dərəcədə pərişandır”

- Bəlkə, bu mövzunu ədəbi müstəvidə davam etdirək?

- Olar. Elə isə, gəlin, dinlərarası dialoq müvzusunu tanınmış dramaturqumuz Hüseyn Cavid əfəndinin “İblis” faciəsi ilə davam etdirək. Bilmirəm, həmin dram əsərini xatırlayırsınız, ya yox? Bəli, bir tərəfdə İblis, bir tərəfdə Mələk dayanaraq dünyanı seyr edirlər. Hər ikisi, hətta İblis belə dəhşət, heyrət içindədir. İblis qarşısındakı mənzərədən həzz və məmnunluq içində insanın nə qədər qəddar, nə qədar amansız, nə qədər insafsız olduğunu belə təsvir edir:

Dəryalarə hökm etmədə tufan,

Səhraları sarsıtmada vulkan,

Sellər kimi axmaqda qızıl qan,

Canlar yaxar, evlər yıxar insan...

İblisə nə demək olar? O, öz vəzifəsini yerinə yetirir. Bəlkə bir az narazıdır, çünki ev yıxmaq, qan tökmək onun vəzifəsi ola-ola, insane bu vəzifəni onun əlindən alıb, onu işsiz qoyub. Bəs Mələk? Mələk də bu mənzərədən dəhşətə gəlib, əlindən heç nə gəlmədiyinin fərqindədir, nə edəcəyini bilmədən fəryad edir:

Ya Rəbb, azacıq lütfü-inayət!

Qəhr olmada artıq bəşəriyyət.

Başdan-başa həp yer üzü vəhşət,

İblis ilə həmrəngi-siyasət.

Bu son ifadə məni qəhr edir: “İblis ilə həmrəngi-siyasət.” Nə deməkdir bu? Siyasətin İblislə həmrəng olması, siyasətin iblisləşməsi, İblisin öz siyasətinin insanların əli ilə həyata keçirilməsi... Əslində, bəşəriyyətin, bəşər övladının vəzifəsi İblislə həmrəng olmaq, İblisanə siyasət yürütmək deyil, tam əksinə, mələklərlə həmrəng olmaqdır. Hətta mən deyərdim ki, onu çox-çox geridə buraxaraq siyasəti ilə xalqı, dövləti, hər bir fərdi daha gözəl şəkildə idarə etməkdir. Bəlkə elə buna görədir ki, bu gün siyasət deyəndə, çoxumuz “Siyasət aldatmaqdır”, - deyirik, siyasəti qarşındakı insana, dövlətə, tərəf müqabilinə kələk gəlmək istedadı və ustalığı kimi qəbul edirik. Axı aldatmaq, kələk gəlmək İblisin insana təqdim etdiyi ilk anlayışdır! Məhz onun aldatması ilə insane cənnətdən qovulmuş, yer üzünə “sürgün” edilmişdir. O zaman yalan deyən, kələk gələn adam, əslidə iblisləşmiş insan - insi şeytan olmurmu?

Bu baxımdan dialoq da şeytani və ya mələki olmalıdır və belədir. Fərdlər, qruplar, dövlətlər, dinlər, məzhəblər arasındaki dialoqlar sağlam, saf, təmiz təməllər və niyyətlər üzərində qurulmuşdursa, bu dialoq mələkidir. Yox, fırlıdaq, yalan, kələk üzərində qurulmuşdursa, o zaman şeytanidir. Bu baxımdan dinlərarası dialoqu da müəyyənləşdirmək lazımdır - mələki dialoqmu, şeytani dialoqmu? Bu gün dinlərarası dialoq deyərkən mən məhz bunu - mələklə şeytan arasında gedib-gələn insanı, insan cəmiyyətini təsəvvür edirəm.

- Yəni demək istəyirsiniz ki, dünyanın mənzərəsi dəyişmir ki, dəyişmir…

- Bəli, bu gün bəşəriyyəti Hüseyn Cavidin “İblis”indən bir əsrə yaxın, Götenin “Faust”undan iki əsrdən uzun bir dövr ayırır, amma dünyanın mənzərəsi heç dəyişmir, milyon il əvvəl də belə idi, bu gün də belədir. Çünki insanın mahiyyəti, necə deyərlər, mənəvi quruluşu dəyişmir. Aləmlərdə mələklər və şeytanlar həmişə var olduğu kimi, dünyada da mələk kimi insanlarla yanaşı, iblis kimi insanlar da yaşamış, yaşayır və yaşayacaq. Görünür, bəşəriyyət qiyamətə qədər mələklə şeytan arasında seçim etməli olacaq.

“İnsana düşən, insan kimi davranmaqdır”

- Bəs nə etməli?

- Məncə, biz yenə də özümüzə, mənəvi dəyərlərimizə, ruh dünyamıza uyğun hərəkət etməliyik. Yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, bizdə belə bir problem olmayıb, yoxdur, inşallah, gələcəkdə də olmaz (əgər kənardan qaşımasalar). Biz həmişə xoşgörü tərəfdarı olmuşuq.

“Xoşgörü”nün mənası fars dilindən alınmış “xoş” sözü ilə ana dilimizdəki “görmək” feilindən əmələ gələn mürəkkəb söz olmaqla hər şeydə nöqsanları deyil, gözəllikləri görmək, səbr, səbat nümayiş etdirmək qəsd edilir və ən doğrusu da budur. Çünki xoşgörünün fəlsəfəsi əşya və hadisələrə önşərtli baxmamaqdır. Xoşgörülü olmaq bağışlamaq, icazə vermək demək də deyildir, onları birdəfəlik görməməkdir.

Varlıq əksliklərlə vardır - şirinin əksi acı, qaranlığın əksi işıq, istinin əksi soyuqdur və s. və i.a. Bunları rədd etmək, qəbul etməmək, yaradılışın hikmətini rədd etmək demədir. Hər kəsi eyni ölçüyə, eyni qılıfa salmaq təşəbbüsü yaradılışın arxasındakı gücə, qüdrətə müxalif olmaq, müxalifət etmək deməkdir. İndi ki, belədir, o zaman bizim məsələyə münasibətimiz bəllidir. Böyük Sədi Şirazinin də dediyi kimi, əgər bir məxluq (o məxluqun adını bilərəkdən çəkmirəm) sənə təpik atmış, sənə xəsarət yetirmişsə, bu dəfə sən də hirslənib ona təpik atsan, nəticə etibarı ilə sən insanla o məxluq arasında fərq aradan qalxacaq, ikiniz də eyni səviyyədə olacaqsınız. İnsana düşən, insan kimi davranmaqdır. Səbrlə, yüksək əxlaqla, davranışla insanlara qucaq açmaqdır, Mövlanə Cəlaləddin Rumi kimi.

Bir gün Mövlanə Cəlaləddin Rumini qısqananlardan biri ona belə bir məktub yazır: “Sən necə müsəlmansan?! Dinin də bir izzəti, şərəfi var. Müsəlmana gəl deyirsən, yəhudiyə gəl deyirsən, musəviyə gəl deyirsən, nə bilim tövbəsini pozan hər kəsə yenə gəl... Belə şey olar?!”

Mövlanə Cəlaləddin Rumi məktubu səbrlə oxuyur və arxasına bu cümləni yazıb geri göndərir:

“Sən də gəl!..” Hacı Bektaş Vəli nə deyib?

- Heç bir insana, heç bir xalqa eyib deməyin!

- İncitsələr də, incitmə!

- Dininə dizlərinlə deyil, qəlbinlə bağlan!

Əslində, biz buyuq. Biz belə olmuşuq, belə olmalıyıq. Xoşgörü budur, mədəniyyətlərarası dialoq budur!

- Nazim müəllim, bu gün belə bir fikir də səslənir: “Mövlanə çox uzaq keçmişimizdir, bu gün dünya fərqlidir, ona görə də biz Mövlanə kimi edə bilmərik”.

- Elə isə belələrinə müasirimiz deyə biləcəyimiz Nazim Hikmətin misrası ilə cavab verək:

“Yaşamaq, bir ağaç kimi tək və hür

Və bir orman kimi qardaşcasına”.

Biz, yəni dünya insanları fərd olaraq tək ağac olsaq da, bəşəriyyət olaraq meşə kimi olmalı, bir-birimizi qorumalı, qoruyaraq yaşamalıyıq. Yoxsa ağac, meşə məndən, səndən, bizdən dəyərli olar. El dili ilə desək, gəlin, papağımızı qarşımıza qoyub düşünək: ağacıqmı, bəşərikmi, meşəyikmi, bəşəriyyətikmi?

Bəşər övladını monoloqa yox, dialoqa dəvət edirik!

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifə ni hazırladı:

Qvami Məhəbbətoğlu

Zaman.-2015.-14 fevral.-S.13.