Tolerantlıq, ilk növbədə, başqasının azadlıq və hüquqlarına hörmətlə yanaşmaqdır (1)

İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Camalov: “Mahiyyət etibarilə tolerantlığın ən gözəl nümunələri İslamın yaranmasından sonra müşahidə olunsa da bir termin kimi Qərb mənşəlidir.

Bu terminin yaranma prosesi pluralizmlə yaxından əlaqəlidir. Belə ki, Qərb dünyasında xristian məzhəblər arasında baş verən uzun və çoxsaylı müharibələrin ardından fərqli anlayışa sahib olan insanların birgə yaşama zərurəti gündəmə gəlmişdir. Bunun mümkün olması üçün isə cəmiyyətdəki bütün fərdlərin digərlərinə qarşı dözümlü davranması lazımdır. Tolerantlıq da məhz budur”.

Son illər bütün dünyada tolerantlıq daha aktual mövzuya çevrilib. Çünki ekoloji və iqtisadi böhranların, münaqişələrin artdığı bir zamanda dünya xalqlarının dialoqa, hər hansı dinə mənsub insana hörmət göstərilməsinə çox ehtiyac var. Bu, bütövlikdə insanlığı bir çox bəlalardan qorumağa kömək edir. Ona görə ki, tolerantlıq başqasının azadlıq və hüquqlarına qayğı və hörmətlə yanaşmaqdır. Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik qazandıqdan sonra ölkəmizdə tolerantlıq mühiti daha da möhkənlənib. Çünki respublikamızda azsaylı xalqların, etnik qruplarin hüquq və azadlıqlarının qorunması, eyni zamanda onların dil və mədəniyyətlərinə dövlət tərəfindən yardım göstəriməsi haqqında ölkə başçısı xüsusi fərman imzalayib. Həmin sənəd həm də ölkəmizdə fəaliyyət göstərən dini qurumların fəaliyyətinin səmərəliliyinə təkan verib.

Azərbaycanda toleratlıq və dinlərarası dialoqla bağlı tez-tez beynəlxalq tədbirlər- simpoziumlar, konfranslar keçirilir. Məsələn, 2010-cu ildə keçirilən Dünya Dini Liderlərinin Zirvə Görüşü, bir il sonra düzənlənən Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun keçirilməsi ölkəmizin bu məsələyə necə önəm verməsini diqqətə çatdırır. Digər tərəfdən, artıq dünya Azərbaycanın toleranlığın ən gözəl nümunəsi olduğunu qəbul edir. Azərbaycanda müxtəlif dinə mənsub xalqların, millətlərin və azsaylı xalqların bərabər hüquq, anlaşma şəraitində yaşaması dövlərimizin bu sahədə apardığı siyasətin çox düzgün olduğunu sübut edir. Bundan əlavə, Azərbaycada tolerantlıq mühitinin münbitliyi tarixi keçmişimizdən, milli-mənəvi dəyərlərimizin köklərinin, belə demək olarsa, daim humanizmdən “su” içməsi ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikasının Ali Qanunlar toplusu olan Konstitusiyasından tutmuş, vətəndaşların azadlıqlarını təsbit edən sənədlərin demək olar ki, hamısında insanların hüquqlarının bərabərliyi dönə-dönə qeyd olunur. Məsələn, «Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı haqqında» qanunun 3-cü maddəsində belə yazılıb: “Azərbaycan Respublikasının vətəndaslığı onun əldə edilməsi əsaslarından asılı olmayaraq, hamı üçün bərabərdir. Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının hüquqları, azadlıqları və vəzifələri onların mənşəyindən, sosial və əmlak vəziyyətindən, irqi və milli mənsubiyyətindən, cinsindən, təhsilindən, dilindən, dinə münasibətindən, siyasi və başqa əqidələrindən, məşğuliyyət növündən və xarakterindən, yaşayış yerindən, həmin yerdə yaşadığı müddətdən və basqa hallardan asılı olmayaraq bərabərdir».

Azərbaycan dünyaya daha geniş inteqrasiya etdikcə onun iqtisadi uğurları ilə yanaşı, ölkəmizdə mənəvi dəyərlərin, insan hüquqlarının yüksək səviyyədə qorunması da alqışlanır. Ölkəmizdə yüksəlişə kömək edən başlıca amillərdən biri də ölkədə milli və dini zəmində tolerantlıq mühitinin yaradılmasıdır.

İlahiyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Camalovla söhbətimizdə tolerantlığın tarixi kökləri, tolerantlığın Azərbaycan modeli və bu mövzuda digər suallara cavab almaq istədik.

- Mübariz müəllim, məlumdur ki, tolerantlıq geniş anlayışdır. Buna görə də istərdik ki, əvvəlcə oxucularımıza tolerantlığın nəzəri məsələləri barədə söhbət açasınız.

- Tolerantlıq qloballaşan dünyanın mühüm terminlərindən biridir. Bu söz Latın dilindəki “tolerare” felindən törəyib, “söykənmək”, “dözmək”, “həzm etmək” kimi mənalara gəlir. Bir termin kimi tolerantlıq ilk növbədə başqasının azadlıq və hüquqlarına hörmətlə yanaşmaqdır. Bu termin din sözü ilə bir tərkibdə dini tolerantlıq mənasında daha çox istifadə edilir. Dini tolerantlıq hər bir din mənsubunu öz mövqeyində qəbul etmə və düşüncədir. Bununla birlikdə tolerantlıq sərhədsiz bir anlayış da deyil.

- Təbii ki, tolerantlığın müəyyən tarixi kökləri vardır. Bu haqda nə deyə bilərsiniz?

- Mahiyyət etibarilə tolerantlığın ən gözəl nümunələri İslamın yaranmasından sonra müşahidə olunsa da bir termin kimi Qərb mənşəlidir. Bu terminin yaranma prosesi pluralizmlə yaxından əlaqəlidir. Belə ki, Qərb dünyasında xristian məzhəblər arasında baş verən uzun və çoxsaylı müharibələrin ardından fərqli anlayışa sahib olan insanların birgə yaşama zərurəti gündəmə gəlmişdir. Bunun mümkün olması üçün isə cəmiyyətdəki bütün fərdlərin digərlərinə qarşı dözümlü davranması lazımdır. Tolerantlıq da məhz budur. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, bu anlayışın izlərini təqib etdiyimiz zaman Peyğəmbər dövrünə qədər uzanıb gedən uzun bir keçmiş olduğunu görürük. Peyğəmbərin həyatında bütün saysız nümunələrini görmək mümkündür. Məsələn, Rəsulullah belə buyurmuşdur: “Kim bir zimmini incitsə, məni incitmiş olar. Məni incidən də Allahı qəzəbləndirər.” Məlum olduğu kimi, zimmi islam ölkəsində yaşayan qeyri-müsəlmana deyilir. Müasir dünyanın hələ də gəlib çata bilmədiyi bu ülvi anlayış Peyğəmbərimizin başqa dindən olanlara qarşı münasibətini göstərir və bizə də necə davranmalı olduğumuzu əmr edir. Yenə Peyğəmbərimiz, “Zimmilərə zülm edən, onların hüquqlarını tapdalayan, olara ağır iş taşıran və ya istəmədiyi halda ona zorla çalışdıran kimsəni Qiyamət günü qəbul etməyəcəyəm” buyurmuşdur. Zimmilərin canlarının toxunulmaz olduğunu göstərən başqa bir hədis də belədir: “Zimmini öldürən cəhənnəmin qoxusunu ala bilməz”. Bütün bunların tolerantlığın kökünün məhz İslamla bağlı olduğunu göstərir.

- Dinimiz dözümlülüyə necə yanaşır? Başqa sözlə İslamda insanların fərqli inanclara sahib olmasına necə yanaşılır?

- Bir mənada əvvəlki sualın davamı olaraq demək olar ki, İslamda dini tolerantlıq “Dində məcburiyyət (zorakılıq) yoxdur. Artıq doğruluq (iman) azğınlıqdan (küfrdən) ayırd edildi. Hər kəs Taqutu (Şeytanı və ya bütləri) inkar edib Allaha iman gətirsə, o, artıq (qırılmaq bilməyən) ən möhkəm bir ipdən (dəstəkdən) yapışmış olur. Allah (hər şeyi olduğu kimi) eşidəndir, biləndir!” (Bəqərə, 2/256) ayəsi ilə prinsip və təcrübə kimi ortaya qoyulmuşdur. Müsəlmanların siyasi və hərbi güc əldə etməsindən sonra nazil olan bu ayə həzrət Peyğəmbər tərəfindən fərqli din mənsublarına qarşı tətbiq olunmuşdur. Müfəssirlər də ayədəki “məcburiyyət” sözünü təfsir edərkən dinin sahəsinin məcburi deyil, ixtiyari olduğundan çıxış edərək heç kimin İslam dininə girməyə məcbur edilə bilməyəcəyini vurğulamışlar.

Kafirun surəsinin 6-cı ayəsi də dini tolerantlığın əsasını dəstəkləyən başqa bir hökm gətirmişdir. Ayədə “Elə isə sizin dininiz sizə, mənim dinim də mənə” buyrularaq insanların fərqli inanclara sahib ola biləcəkləri təsdiqlənmişdir. Bu inanc və anlayışlar nə qədər yanlış olsa da, varlıqları inkar edilə bilməz.

Praktik həyatda da həzrət Peyğəmbər və onun davamçıları Quranın gətirdiyi bu düsturu mümkün olduğu qədər tətbiq etməyə çalışmışlar. Xüsusilə, həzrət Peyğəmbərin qeyri-müsəlmanlarla bağladığı müqavilələrdə qarşı tərəfə heç bir təzyiq göstərmədiyi çoxsaylı hadisələrdə öz əksini tapmışdır. Hətta bir müqavilə əsnasında onun adının qarşısındakı “rəsul” sözünün müqavilə mətnindən çıxarılmasına belə etiraz etməmişdir.

Davamı növbəti sayımızda

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Səməd Məlikzadə

Zaman.-2015.- 16 iyul.- S. 15.