“Azərbaycanda islam, xristian, yəhudi dinləri əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır”

“Azərbaycanda islam dini ilə yanaşı xristian dini də, yəhudi dini də əsrlər boyu yaşayıb və indi də yaşayır. Qafqazda da bu mənzərə var. Hesab edirik ki, insanlar hansı dinə, hansı mədəniyyətə mənsubluğundan asılı olmayaraq, bütün başqa mədəniyyətlərə, dinlərə, mənəvi dəyərlərə də hörmət etməli, o dinlərin bəzən kiməsə xoş gəlməyən adət-ənənələrinə dözümlü olmalıdırlar. Dini nöqteyi-nəzərdən ədavət, münaqişə, müharibə yolverilməzdir”. Heydər Əliyev

Şərqlə-Qərbin qovşağında yerləşən Azərbaycan İslam dünyasının bir parçası olaraq Qaqazda ən böyük müsəlman respublikası sayılır. Digər Qafqaz xalqları kimi Azərbaycan xalqı da tarixən həmişə öz milli-mənəvi və dini dəyərlərinə sadiq olmuş, öz adət-ənənələrinə ehtiramla yanaşmışdır. Son illərdə islam dini, islam sivilizasiyası haqqında yeni-yeni tədqiqat əsərlərinin sayı çoxalmış, bu sahədə keçirilən beynəlxalq konfrans və simpoziumların coğrafiyası genişlənmişdir. Xüsusən, islam mədəniyyətinə diqqətin artması ABŞ-da baş verən 2001-ci il sentyabr hadisəsindən sonra daha da mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, son illərdə, xüsusən, islamın tarixi mahiyyəti, dünya mədəniyyət tarixində islamın oynadığı rol, onun bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr beynəlxalq miqyasda keçirilən elmi konfransların və simpoziumların müzakirə obyektinə çevrilmişdir.

Belə beynəlxalq simpoziumlardan biri də 8-9 dekabr 1998-ci il tarixində ulu öndər H. Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda keçirilmişdir. “İslam sivilizasiyası Qafqazda” mövzusuna həsr olunmuş bu beynəlxalq tədbir öz məzmun və mahiyyətinə görə mühüm əhəmiyyət kəsb etmiş və Qafqazda islam sivilizasiyasının rolunun elmi cəhətdən araşdırılmasında sanki vacib bir mərhələ rolunu oynamışdır. Digər tərəfdən bu simpoziumun praktiki cəhətdən də müəyyən əhəmiyyət kəsb etməsi - regionda münaqişə ocaqlarının (Şimali Qafqaz, Qarabağ, Cənubi Osetiya və s.) mövcud olması və bəzi “tədqiqatçıların” bu münaqişələrə dini don geyindirməsi baxımından elmi aktuallıq daşıması ilə şərtlənmişdir.

“İslam sivilizasiyası Qafqazda” adlı simpoziumda çıxış edən ulu öndər H. Əliyev bu tədbirin təkcə Azərbaycan üçün yox, həm də Qafqaz və bütün islam aləmi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etməsindən bəhs edərək demişdir: “Məmnuniyyətlə qeyd edirəm ki, belə simpoziumun keçirilməsi ilə əlaqədar mənim qəbul etdiyim qərar artıq həyata keçrilibdir, beynəlxalq simpozium bu gün öz işinə başlayıbdır. Ümidvaram ki, simpozium çox dəyərli işlər görəcək və Qafqazda islam sivilizasiyasının rolunu və bu sahədə gələcək elmi-tədqiqat işlərinin proqramlarını müəyyən edə biləcəkdir. Bu, təkcə Azərbaycan üçün yox, bütün Qafqaz xalqları, bütün islam aləmi üçün çox əhəmiyyətli işdir”.

Ulu öndər Qafqazda yaşayan xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının zəngin coğrafi mövqeyi, tarixi kökləri, qədim mədəniyyəti haqqında çox fəxrlə danışaraq, Qafqazda islamın yayılmasına diqqət yetirmiş və islamın Qafqazda yayılmasında Azərbaycanın mühüm rol oynadığını önə çəkmişdir. H. Əliyev Qafqazda yaşayan və islam dininə etiqad edən xalqların həyat və fəaliyyətində, yaşayış tərzində islam dininin mühüm əhəmiyyətini qeyd etmiş və bu xalqların milli-mənəvi dəyərlərinin zənginləşməsində islam dinin böyük rol oynadığını xüsusi vurğulayaraq demişdir: “Biz qafqazlılar özümüzün qafqazlı olmağımızla fəxr edirik. Bu nə deməkdir? Qafqazın təkcə məğrur dağları, onun gur çayları, gözəl bulaqları, meşələri, gül-çiçəkləri deyildir. Qafqazlı olmaqla fəxr etmək Qafqaz xalqlarının tarixi kökləri ilə, Qafqaz xalqlarının bəşər mədəniyyətinə verdikləri töhfələrlə bağlıdır. Bu baxımdan Qafqazda

islamın yayılması və inkişaf etməsi Qafqaz xalqlarının tarixinin böyük bir hissəsini təşkil edir, eyni zamanda islam sivilizasiyasının Qafqaz xalqlarına bəxş etdiyi dəyərli töhfələrin olmasını əks etdirir. Qafqaz xalqlarının, demək olar ki, əksəriyyəti islam dininə itaət edir.

İslamın Qafqazda yayılması tarixini siz alimlər yaxşı bilirsiniz. Mən, sadəcə, bir nöqtəni vurğulamaq istəyirəm ki, Azərbaycan bu sahədə mühüm yer tutur”.

“Qafqazda islamın yayılması, əsasən,

Azərbaycandan başlayır”

Fəlsəfə elmləri doktoru Sakit Hüseynov “Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyəti: tarix və müasirlik” kitabında qeyd edir ki, Qafqazda islamın yayılması, əsasən, Azərbaycandan başlayır və Azərbaycan tarixinin böyük bir hissəsini təşkil edir. Bu baxımdan Azərbaycan Qafqazda islam dəyərlərinin, islam sivilizasiyasının yayılması və inkişaf etməsində xüsusi rol oynamışdır. İslam dininin qədim Qafqazda yayılmasının Azərbaycandan başladığını vurğulayan ulu öndər islamın Qafqaza yeni sivilizasiya, yeni mədəniyyət gətirdiyini xüsusi qeyd edərək demişdir: “Məlumdur ki, Qafqazda islamın yayılması və inkişaf etməsi Azərbaycandan başlayır. İslam Qafqaz xalqlarına səadət, xoşbəxtlik gətiribdir, inkişaf, islami dəyərlər gətiribdir. Bu dəyərlər müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdən gələn islami dəyərlər Qafqaz xalqlarının milli-mənəvi dəyərlərinin əsasını təşkil edibdir. Məlumdur ki, Qafqazda yaşayan xalqlar islam dinini qəbul edənə qədər də böyük mədəniyyətə, tarixə və özlərinə məxsus adət-ənənələrə malik olmuşlar. İslamın dini-mənəvi dəyərləri Qafqaz xalqlarının qədimdən yaranmış və inkişaf etmiş mənəvi dəyərləri ilə birlikdə xalqların yüksək milli-mənəvi dəyərlərini təşkil edibdir”.

Məlumdur ki, islam dininin dünyanın müxtəlif bölgələrində yayılması ilə bağlı uzun illər belə bir fikir formalaşmışdır ki, guya islam dini “qılınc gücünə”, “zorakı yolla” yayılmışdır. Hətta, xüsusən, Azərbaycanda insanların şüurunda tarixən belə bir ifadə formalaşmışdır ki, “Biz qılınc müsəlmanıyıq.” Yəni ərəb-islam qoşunları islamı bizlərə “qılınc gücünə” qəbul etdirmişlər. Lakin tarixi mənbələr və dünyada tanınmış şərqşünas alimlər islamın zorakılıqla yayılmadığını təsdiq etmişlər. Məsələn, məhşur şərqşünas akademik V. V. Bartold yazırdı ki, islam zorakılıqla yayılmamışdır, bu dinin yayıldığı ərazilərdə nə xristianlar, nə də zərdüştlər təqibə məruz qalmamışlar. İslam dininin Azərbaycanda və bütövlükdə Qafqazda yayılması prosesində zorakılığın olmaması və bu prosesin siyasi müahidələr (müqavilələr) yolu ilə həyata keçməsi faktı bir çox elmi ədəbiyyatlarda öz geniş ifadəsini tapmışdır. Məsələn, “Qafqazda islam fütuhatının tarixi bir çox başqa yerlərdə olduğu kimi daha çox siyasi müahidələr tarixini xatırladır: hicrətin 18-ci ilində “Azərbaycan əhli ilə”, 21-ci ilində Muğanla, 22-ci ilində Şirvanla, 25-ci ilində Təbriz, Talış, Arran və başqa ərazilərdə yaşayan əhali ilə sülh müahidələri imzalandı. Başqa şəhər və vilayətlərdə də buna bənzər müahidələr imzalanmışdı”. İslamın dünyanın müxtəlif bölgələrində yayılması zamanı zorakılığa yol verilməməsi haqqında göstərişlər olduğunu bir çox tarixçi alimlər öz əsərlərində şərh etmişlər. Müəyyən mənbələrə istinad edən Azərbaycanın din alimlərinin əsərlərində də belə faktlara rast gəlmək olur. Məsələn, Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə məhşur ərəb tarixçisi Yaqut Əl Həməviyə istinad edərək göstərmişdir ki, ərəblər Qafqazda yerli əhali ilə bağladıqları müqavilələrdə öhdəlik götürürdülər ki, “əhalidən heç kim öldürülməyəcək, əsir edilməyəcək, atəşgədələrdən heç biri dağıdılmayacaq..., əhaliyə bayramlarda öz rəqslərini ifa etməyə, əvvəllər nə edirdilərsə, onu etməyə mane olmayacaqlar.”

Yerli əhali ilə bağlanan müqavilələrdə alınacaq cizyə (can vergisi) göstərilməklə, cizyənin hansı sosial təbəqələrdən alınması şərh edilir, verginin miqdarı göstərilir və bütövlükdə bağlanan müqavilənin bütün şərtləri əhaliyə izah olunurdu. Belə müqavilələrdən biri ərəblərin Azərbaycana gəldiyi ilk vaxtlarda Ərdəbil yaxınlığında Azərbaycan mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzadla bağlanmışdır. Bu müqavilənin mahiyyətini dərk etmək üçün onun məzmununa diqqət yetirək: “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim! Əmirəlmöminin Ömər ibn-Xəttabın canişini Üçbə ibn Fərqəd Azərbaycanın vadilərindəki, dağlarındakı, nahiyələrindəki və sərhədlərindəki əhalisinə, dinlərinin ardıcıllarına - özlərinə və mal-dövlətlərinə, dinlərinə və ailələrinə əmin-amanlıq verir o şərtlə ki, uşaqlardan, qadınlardan, dünya malından, heç nəyi olmayan mütəmadi xəstələrdən və dünyada hər şeydən əl çəkmiş abidlərdən savayı, onlar gücləri çatdıqları qədər cizyə ödəsinlər. Bu onlara və onlarla yaşayanlara aiddir. Onlar müsəlman döyüşçülərdən bir müsəlmanı bir gün-bir gecə saxlamalı və ona yol göstərməlidirlər. Onlardan kim hansı ildə orduya cəlb olundu, o həmin ilin vergisindən azad olunur, kim çıxdı - ona sığınacağına çatana kimi əmin-amanlıq verilir”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Elvin Əliyev

Zaman.-2015.-2 iyun.-S.13.