İslamda tolerantlıq anlayışı: müsəlmanların qeyri-müsəlmanlarla birgə yaşayışı (1)

Bu yazıda müsəlman fərdlərin qeyri-müsəlmanlarla insani münasibətlərində, əvvəlcə dinə dəvət prinsipindən qısaca bəhs ediləcək, sonra da ədalət duyğusu və haqq anlayışı, savaşmayan müşriklərə (Allaha şərik qoşanlar) yaxşılıq etmək, müşrik ata-anaya itaət, qeyri-müsəlmanlarla evlilik və qohumluq münasibətlərini maraqlandıran xüsusiyyətlər yer alacaq. Məqsəd dinə dəvət edilənlərlə əlaqəli mövzuların çərçivəsini müəyyən etməkdən əlavə, fərqli inanc mənsubları arasındakı sosial, əxlaqi və hüquqi münasibətlərin insani dəyərlərə işarə etməkdən ibarətdir.

Dinə dəvət

Dinə dəvətin iki cəhəti mövcuddur: Bir cəhət dəvət edənləri, digəri isə dəvət edilənləri maraqlandıran məsələlərdir. Dəvət edənlər cəhətdən, dinə dəvət hər zaman təbliğlə məhduddur və xitab olunanlara məcburiyyət tətbiq edilməz. Dəvət edilənlər cəhətdən isə inanc daima şəxsi və azadə bir seçimdir, vicdani bir məsələ olub, qul ilə Allah arasında olan bir münasibətdir. Bu prinsip həm sülh, həm də müharibə dövründə belə dəyişməz bir xüsusiyyəti ortaya qoyur. Hətta uşaqlar, valideynlər, əsirlər və s. Hər kəs bu hökmə daxildir. Bunun tərsi olduğunda isə nifaq ortaya çıxır, kinə yer verilir, inanc cəhətdən heç bir qiyməti də olmur. Bütün insanların hidayətinə çalışmaq hər müsəlman üçün bir hədəfdir, vəzifədir. Bu vəzifənin icrasında sözdəki arqumentlərdən daha çox təməl insani dəyərlərin təmsilinin əsas olduğunu vurğulamaq yerinə düşər. Buna görə də təbliğin nəticəsini hər zaman “bəli-xeyr” müstəvisində dəyərləndirmək dar bir anlayışdır. Çünki bu uzun gedən bir prosesdir. Bütün bunları nəzərə alaraq qeyd edilməlidir ki, sülh şəraitində əsas olan qeyri-müsəlmanlarla münasibətlərin keyfiyyətidir.

Ədalət duyğusu və haqq anlayışı

İslam hüquq metodologiyasında haqlar Allah haqqı və qul (insan) haqqı şəklində iki yerə ayrılır: İnsan haqları mövzusuisə daha diqqətli və həssaslıq tələb edir. Məlum olduğu kimi İslamda şəhidlik dinə görə böyük bir məfhumdur, hətta şəhidin Allah haqqıyla əlaqəli bütün günahların bağışlanmasına rəğmən, qul haqlarının bağışlanmayacağı bəyan edilir. Həcc ziyarətinin də bütün günahlara kəffarə olduğu ifadə edilməklə birlikdə, yenə qul haqları istisna edilir. Bu xüsus həm fərdi, həm də millətlər arası münasibətlərdə ifadə olunacaq ən vacib prinsipdir. Onsuz da Qurani-Kərimdə inanc əsaslarından sonra təməl vurğu ədalət anlayışı üzərində köklənir.

İslam hüququnda müsəlmanlarla qeyri-müsəlman vətəndaşlar arasındakı münasibətlərdə bərabərliyin tətbiq olunnmadığı sahələr, ibadət xüsusiyyətlərindəki hökmlərlə əlaqəlidir. Buna görə müsəlmanların dini hökmləri ilə, qeyri-müsəlman vətəndaşlara eyni davranış sərgilənməz. Qeyri-müsəlman vətəndaşların dini xüsusiyyətli hökmlərinə də qarışmaq olmaz. Ona görə ki, bu dini hökmlər daha sayğılı idarə etmə anlayışının nəticəsidir. Xüsusilə, əməl və cəza ilə əlaqədar bütün hüquqi münasibətlərdə bərabərlik anlayışı hakimdir.

İslam mühakimə hüququna görə, insan haqqı ilə əlaqəli məhkəmələrdə ittiham edən və olunanların dini mənsubiyyətinin veriləcək hökmə, hüquqa zidd heç bir təsiri yoxdur. Hətta İslam hüquq tarixində müsəlman bir şəxsə görə, hakimlərin xəlifələrin əleyhinə qərar verdikləri barədə həqiqətlər məlumdur.

Qeyri-müsəlmanlara da iftira etmək qadağandır

İslam cəza hüququna görə müsəlman və qeyri-müsəlman vətəndaşlar bərabər hökmlərə tabedir. Bir müsəlmanın bir qeyri-müsəlman vətəndaşı öldürməsi vəziyyətində islam alimi Əbu Hənifəyə görə qisas hökmləri tətbiq olunur. Çünki Qurani-Kərimdə “nəfs” kəliməsi ifadə olunur (Maidə,5/32). Ona görə nəfs kəliməsi inanan inanmayan hər kəsə şamildir. Başqa bir ifadə ilə nəfs kəliməsi din, dil, irq və rəng ayrı seçkiliyi nəzərə alınmadan bütün insanları əhatə edir.

İslam cəza hüququna görə, müsəlmanların iffətinə iftira atmaq qadağan olduğu kimi, qeyri-müsəlmanların da iffətlərinə iftira etmək qadağandır. Əgər bir müsəlman bir qeyri-müsəlman qadına təcavüz edərsə, bir müsəlman qadına təcavüz etdiyində ona veriləcək cəzanın eynisi ilə cəzalandırılır. Müsəlman ölülərinə sayğı göstərildiyi kimi, qeyri-müsəlmanların ölülərinə də sayğı göstərilir. Həyatda ikən, qeyri-müsəlmanlara həqarət edilmədiyi kimi, məzarlıqdakı ölülərinə də həqarət edilməz.

Qeyri-müsəlman vətəndaşa aid mal oğurlandığı zaman cəza tətbiq edilir

Yenə də İslam cəza hüququna görə, müsəlman bir adamın qeyri-müsəlman vətəndaşa aid olan hər hansı bir malı, əşyası oğurlandığı zaman oğurluq cəzası tətbiq edilir. Hətta dini cəhətdən müsəlmanlara haram olan spirtli içki və donuz kimi mallar da bayaq qeyd olunan anlayışa aiddir. Hər nə qədər bu mallar müsəlmanlar cəhətdən qiyməti mal (uyğun) olaraq dəyərləndirilməsələr belə, müsəlman birisinin bu mallara zərər verməsi vəziyyətində zərəri ödəmək lazımdır.

Qeyri-müsəlman vətəndaşların insan haqları ilə əlaqəli hökmlərində bərabərliyin hakim olduğu görüldüyü kimi, beynəlxalq münasibətləri maraqlandıran cəhətlərində də haqq anlayışı və ədalət duyğusu hakimdir.

Rəvayətə görə bir hadisə nəql olunur: Tümə adlı bir müsəlman, qonşusu Katadənin zirehini oğurlayıb, bir un dağarcığının içində apararaq Zeyd adlı bir yəhudinin evinə qoymuşdur. Yəhudi Katadənin evi un izi ilə təsbit edilmiş və zireh oradan tapılmışdır. Yalnız Zeyd, bu zirehi Tümənin qoyduğunu iddia etmişdir.B u məsələ iki qəbilə arasında gərginlik həddinə çatmışdır. Daha sonra bu məsələ Allah Rəsuluna bildirilib. Peyğəmbərimiz zahiri dəlillərə görə, Tümənin günahsız olduğuna meyl etdiyi sırada, “İnsanlar arasında Allahın sənə bildirdiyi şəkildə hökm etməyin üçün Biz sənə kitabın gerçəyini, haqqın ta özü olaraq endirdik. Artıq xainlərin müdafiəçisi olma” (Nisa, 4 / 105) ayəti nazil olmuşdur. Quran təfsirçisi Elmalılı Həmdi Yazar bu ayəti “gərək ümmətindən olsun, gərək digər millətlərdən asılı olsun xainlərin vəkili olma” deyərək təfsir etmişdir.

Xudeybiyyə sülhü sonrası Məkkədən Mədinəyə hicrət edən Müsəlman qadınların, imtahan edildikdən sonra geri göndərilməmələri istənilir. Ayəti-Kərimənin davamı kimi, qul haqqı olaraq qiymətləndirə biləcək formada əvvəlki müşrik ərlərinin vermiş olduqları mehirlərin geri verilməsi əmr edilir. Ayəti-Kərimədə “Ərlərinə vermiş olduqları mehirləri siz geri verin.” (Mümtehinə, 60 /10) ifadəsilə əlaqəli hökmü vurğulanır.

Bəni Nadir Yəhudilərinin Mədinədən sürgünləri əsnasında, bəzi Yəhudilərin Müsəlmanlardan alacaqları olduqlarını bəyan etdiklərində Peyğəmbərimiz də onlara, vədəli alacaqlarından güzəşt edib, nəğd olaraq ödəmələrini təklif edir. Xeybər səfərinin hazırlıqlarının görüldüyü əsnada, bir yəhudi müsəlmanların birindən alacağını istədiyində Peyğəmbərimiz ödəməsini əmr edir. Bundan əlavə Peyğəmbərimiz Məkkə fəthindən sonra Hüneyn savaşı üçün o gün müşrik olan Safvandan müharibə ləvazimatını borc olaraq alır. Bütün bunlar müharibə şərtlərində belə insan haqlarını maraqlandıran mövzularda Peyğəmbərimizin nə qədər həssas davrandığını göstərir.

Savaşmayan müşriklərə yaxşılıq etmək

Həzrəti Əbu-Bəkirin qızı Əsmadan belə bir rəvayət nəql edilir: Rəsulullah həyatda ikən, müşrik olan anam məni görməyə gəlmişdi. Mən, Həzrəti Peyğəmbərə “onunla görüşümmü?” deyə soruşduğumda, Rəsulullah, “bəli” deyə buyurdular. Bu hadisə üzərinə bu ayət nazil olur: “Sizinlə din barədə müharibə etməmiş, sizi yurd-yuvalarınızdan çıxartmamış olanlara yaxşılıq etmənizdən, onlarla ədalətlə davranmağınızdan Allah sizi uzaq tutmaz. Çünki Allah ədalətli davrananları sevər. Allah sadəcə dininizdən ötrü sizinlə savaşan, sizi yerinizdən, yurdunuzdan qovan və qovulmanıza dəstək verən kafirləri dost etməyinizi uzaq tutur. Hər kim onları dost olaraq qəbul edirsə, bax onlar zalımların ta özləridir”. (Mümtehine, 60/8-9).

Davamı növbəti sayımızda

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Amil Tağıyev

Zaman.-2015.-9 mart.-S.13.