İslamda tolerantlıq anlayışı: müsəlmanların qeyri-müsəlmanlarla birgə yaşayışı (2)

Əvvəli ötən sayımızda

Ayətin təfsirində özləri hansı millətdən olursa olsun onlar sizə dininiz haqqında, dininizin hüququna, əhkamına toxunmaq qərəzi ilə hərb etməyən, sizi öldürməyə yönələnlər qeyd olunmalıdır. Yaxşılıq edəbiləcək insanların müşrik belə olsa düşmən olmayan qeyri-müsəlmanlar olduğu bildirilir. Bu ayəti-kərimə zimmi (qeyri-müsəlman), müstemen (qeyri-müsəlman olan müvəqqəti məskunlaşmış qəbilə), əlaqə kəsilməmiş olan müqaviləlilərin hamısını ehtiva edir. Peyğəmbərimiz hicri 5-ci ildə qıtlıq baş verməsi səbəbi ilə Məkkənin kasıblarına 500 dinarlıq bir yardım edib. Bundan əlavə, Əbu Süfyana çoxlu miqdarda Mədinə xurması qarşılığında onun heç cür sata bilmədiyi dəriləri satın alır. İslam mədəniyyətinin bir müəssisəsi olan vəqflərdə də, heç bir inanc ayrı seçkiliyi edilmədən xidmət edilib.

Qonşuluq haqlarına qeyri-müsəlmanlarda daxildir

İslamda qonşuluq haqlarına qeyri-müsəlmanlarda daxildir. Allah təala (c.c) belə buyurmaqdadır: “Allaha qulluq edin, ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın. Ana-ataya, əqrabalara, yetimlərə, yaxın və uzaq qonşuya, yanınızdakı yoldaşa, yolçuya və sizə xidmət edən hər kəsə yaxşlıq edin. Allah, özünü bəyənib öyünənləri əlbəttə sevməz. (4/36)”. Ayəti-kərimədə, ilk əvvəl Allaha qulluq və Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayıb səmimiyyətlə ibadət etmək nəzərdə tutulur. Daha sonra, ana-ataya yaxşı davranmaq, qohum-əqrabaya yaxşılıq etmək, yetimləri və yoxsulları nəzərə almaq vurğulanır.

Sonra da evi yaxın olan və ya qohum-əqrabadan olan yaxın qonşuya yaxşılıq etmək və evi uzaq olan və ya qohum-əqrabadan olmayan ya da müsəlman olmayan uzaq qonşuya yaxşılıq etmək qeyd olunur. Mərhum Həmdi Yazır, təfsirində bu ayətlə bağlı bu hədisi-şərifi xatırladır: “Qonşu üç qismə ayrılır. Birincisinin 3 haqqı vardır; qonşuluq haqqı, yaxınlıq haqqı və İslamiyyət haqqı. İkincisinin iki haqqı vardır; qonşuluq və İslamiyyət haqqı. Üçüncüsünün bir haqqı vardır; qonşuluq haqqı ki, bu Xristiyan, Yəhudi və müşrik qonşudur.”

Qeyri-müsəlmanların sevinc və kədərlərinin paylaşılması İslam əxlaqından irəli gələn bir davranışdır. İslam əxlaqına görə bir qeyri-müsəlman xəstə olarsa, müsəlman qonşuları tərəfindən ziyarət edilir; yaxşılaşınca “həmişə ayaq üstə və ya keçmiş olsun” -deyilər; cənazəsi olarsa dəfn etmək üçün ona köməklik olunar və başsağlığı verilər.

Uşağı dünyaya gələrsə təbrikə gedilər, göz aydınlığı verilər. Uzaq yerdən bir qonağı gələrsə o barədə ona yaxın münasibət göstərilər. Onsuz da, Peyğəmbərimizin bir yəhudi uşağının xəstə olduğunda ziyarətinə gedildiyi də bir nümunədir. Bundan əlavə, qeyri-müsəlman vətəndaşlara xoş davranmağı bildirən hədislər də bu mövzuya nümunə kimi də göstərilə bilər.

Müşrik ana-ataya yaxşı davranmaq

İslam dini ana və ataya böyük önəm verir. Allah haqqından sonra onların haqqı gəlir. Bir çox ayətdə Allaha ibadətlə ana-ataya yaxşılıq etmək barədə dəfələrlə vurğulanır. “Allahdan başqasına qulluq etməyəcəksiz, ana-ataya yaxşılıq edəcəksiz”. (Bəqərə, 2/ 83) “Allaha ibadət edin, Ona heç bir şeyi ortaq qoşmayın, ana-ataya yaxşılıq edin”. ( Nisa, 4/36), Biz insana ana-atasına yaxşı davranmasını əmr etdik. Anası onu zəiflik üstünə zəiflik çəkərək qarnında daşımışdır. Onun süddən kəsilməsi iki ildir. Mənə şükr et və ana-atana təşəkkür et, şübhəsiz dönüş mənədir”. (Loğman, 3/14), “Rəbbin, yalnız özünə ibadət etmənizi əmr etdi. İkisindən birisi, yaxud hər ikisi, sənin yanında qocalıq çağına çatırsa, qətiyyən onlara “of” belə demə, onları azarlama, onlara gözəl söz söylə!” (İsra, 17/23).

Ana-ata uşağını - övladını Allaha şərik qoşmağa nə qədər cəhd göstərsə belə, onlara itaət edilməməsi istənilirsə, yenə də bu davranışlarının onlara yaxşılıq etməyə əngəl olmamaq Quranda əmr edilir. Cəssas bu ayətin təfsirində bu açıqlamaya yer verir; Allah, övladlara ana-atalarına yaxşılıq etmələrini əmr edir. Bu da ana-ataları müsəlman və ya kafir də olsa ayətin hökmünün ümumi olduğunu göstərir. Ayətin həcminə görə ana-ata müsəlman olmasa belə yaxşılıq edib ziyarət edilməsi edilməsi göstərilir. Hətta həyatda qaldıqları müddətdə, övladın ana-atasının hidayətləri (Allaha iman etməsi) üçün Allaha dua etməsi də vacibdir, məsuliyyət tələb edir. Ayətdəki “Özləri ilə yaxşı keçin, uyğun bir tərzdə onlara sahib çıx” ifadəsi də, günaha iştirak etməmək üçün İslamın razı olacağı yaxşılıq və insanlığın tələb etdiyi şəkildə yanlarında olan kimi anlayışları ehtiva edir. Bunlar yemək, içmək, geymək kimi ehtiyaclarını nizama salmaq, əziyyət etməmək, ağır söz söyləməmək, xəstə olduqlarında müalicəsilə maraqlanmaq, vəfat etdiklərində dəfn etmək kimi dünyaya aid köməklik etmək şəklində təfsir edilir.

Qeyri-müsəlmanlarla evlilik və əqrabalıq

İslam hüququnda evliliklə bağlı məhdudiyyətlət, mahiyyət etibarilə daimi və keçici olaraq iki cür ifadə olunur. Din fərqi keçici evlilik məhdudiyəti olaraq qəbul edilir. Quranda həm müşriklərlə, həm də əhli kitabla evliliklə bağlı ayətlər var. Yalnız burada müşriklə əhli kitab arasında fərq vardır. Peyğəmbərimizin qızı Hz. Zeynəb xalası oğlu Əbul-As ilə evlənir. Hicrət əsnasında iki övladı ilə birlikdə Məkkədə qalır. Həyat yoldaşı Bədir müharibəsində əsir düşür. Fidyə (əsirin dəyişilməsi müqabilində) olaraq boyunbağını göndərir. Sonra isə cərəyan edən hadisələrdən ötrü əri, ətrafının arvadını boşama təzyiqlərinə boyun əymir. Ancaq Hz. Zeynəbi Mədinəyə göndərməsə də olmur. Altı il beləcə ötür. Bir səfər dönüşü Əbul-As gizlicə Mədinəyə gəlir. Hz. Zeynəb müşrik olan əri Əbul-Asa əminlik verir. Əfəndimiz bu əminliyi təsdiq edər və qızına həyat yoldaşına qarşı xoş davranmasını bildirər; ancaq halal olmadığını da əlavə edər. Bəzilərinə görə bu nigah öncəsinin bir davamıdır, bəzilərinə görə isə yeni bir nigah qıyılır. Peyğəmbərimizin Məcusilərdən cizyə qəbul etdiyi bilinir. Yalnız, Məcusi qadınlarla evlənilməsini və onların kəsdiyi heyvanların yeyilməsini qadağan edir. Quranda əhli kitabın yeyəcəkləri və qadınları ilə evlilikləri mövzusunda bu hökmlər göstərilir: “Bu gün sizə təmiz və yaxşı şeylər halal qılındı. Əhli kitabın yeyəcəkləri sizə halaldır. Sizin yeyəcəkləriniz də onlara halaldır. Namuslu, zinaya getməmiş və gizli dostlar edinməmiş insanlar halında yaşamaq şərtilə, möminlərdən hür və iffətli qadınlarla, əhli kitabdan hür və iffətli qadınları, mehirlərini verib nigahlamaq sizə halaldır. Kim imanı inkar edərsə bütün etdiyi işlər boşa gedər və o axirətdə ziyana uğrayanlardan olar”. (Maidə 5 / 5).

Nəticə

Qurani-kərimdə din, dil, irqi ayrı seçkilik edilmədən ədalətli olmaq və qul haqqına riayət edilməsi istənilir, tələb olunur. Şirk böyük bir zülm olaraq ifadə olunursa; müşrik ana-ataya bu dünyada xoş davranılması əmr edilir. Əhli kitabla isə qarşılıqlı olaraq onların yeyəcəklərinin müsəlmanlara, müsəlmanların yeyəcəklərinin onlara halal olduğu bəyan edilir. Əhli kitab olan iffətli qadınlarla evlilik halal olaraq bildirilir. Əlbətdə bu halallıq qohumluq hüququnu da lazımlı bilir. Bu prinsiplərin xalqlar, millətlərarası, ümumiyyətlə beynəlxalq münasibətlərdə, sülh və ya müharibə şəraitində belə status olaraq, ümumbəşəri dəyərləri əhatə edən nümunəvi xüsusiyyət olaraq aktualdır. Müharibələrin hələ də davam etdiyi bu dövrdə dünyanın bu yazıda qeyd olunanlara sülhün bərqərar olması cəhətdən əhəmiyyəti də həlledici mövqedədir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Amil Tağıyev

Zaman.-2015.-10 mart.-S.13.