İnsanpərvərliyə və həlimliyə çağırış məktubu (2)

Əvvəli ötən sayımızda

Heç kəs hansısa kilsənin üzvü kimi doğulmur, yoxsa dədə-babaların inamı torpaq mülkiyyəti ilə birlikdə varislik hüququ əsasında keçərdi və hər kəs inamına görə öz doğumuna borclu olardı; bundan cəfəng şey düşünmək mümkün deyil. İş belədir. Əvvəldən heç bir kilsəyə, heç bir sektaya bağlanmamış insan könüllü olaraq elə birliyə qoşulur ki, orada Allaha xoş gələn, əsl dini və ayinləri tapdığına inanır. Onun orada tapdığı xilasa ümid kilsəyə daxil olması üçün yeganə səbəbdir, insanın orada qalıb-qalmaması da məhz bu ümidlə müəyyənləşdirilir. Əgər o, birdən təlimdə nə isə yanlışlıq, yaxud ayinlərdə uyğunsuzluq aşkar edərsə, onda mütləq elə hüquqa malik olmalıdır ki, oraya sərbəst daxil olduğu kimi, istənilən vaxt da sərbəst çıxa bilsin...

İndi də araşdırmalıyıq ki, kilsənin hakimiyyəti nədir və o, hansı qanunlara tabedir?

Madam ki, heç bir birlik (nə qədər azad olsa da)... qanunlara söykənməsə dərhal dağılar və yox olar, onda kilsənin də öz qanunları olmalıdır ki, yığıncaqların yerinə və keçirilməsi vaxtına dair müəyyən qayda gözlənilsin, qəbul və xaric etmək üçün şərtlər, nəhayət, bütün vəzifələr, onların yerinə yetirilməsi qaydaları və s. müəyyən edilsin. Bu birlik könüllüdür və deyildiyi kimi, hər hansı zor və məcburiyyətdən azaddır, buradan belə nəticə çıxır ki, qanunların yaradılması hüququ birlikdən başqa heç kəsə verilə bilməz, yaxud başqa yol olmadıqda birlik bunu ümumi razılıqla kiməsə tapşıra bilər...

***

Dini birliyin məqsədi, artıq deyildiyi kimi, Allaha birlikdə sitayiş etməkdən və bunun müqabilində əbədi həyat əldə etməkdən ibarətdir. Buna görə də bütün təlim məhz bununla kifayətlənməli, kilsə qanunları bu çərçivələrdə fəaliyyət göstərməlidir. Bu birlikdə heç vaxt mülki nemətlərin, bəşəri nemətlərin əldə olunmasından söhbət getmir və gedə də bilməz; burada heç vaxt heç bir səbəblə bağlı bütövlükdə mülki hökmdarın səlahiyyətinə daxil olan zor tətbiq edilməməlidir...

Sən deyə bilərsən ki, əgər heç bir məcburiyyət yoxdursa, kilsə qanunlarının təsir qüvvəsini hansı sanksiya təmin edə bilər? Cavab verirəm: elə şeylər ki, əgər onlar ürəyin dərinliklərində özünə yer eləməyibsə və vicdanla tam razılığa gəlməyibsə, onda formal sitayişin və hörmətin heç bir əhəmiyyəti yoxdur, bu isə o deməkdir ki, yolagətirmə, tövsiyə, məsləhət, öyüd - bu birliyin üzvlərini öz borcları çərçivəsində saxlamalı olan silah budur. Əgər bu vasitələr günahkarları islah etməsə və yanılanları haqq yoluna qaytarmasa, inadkarlıq edənləri və müqavimət göstərənləri, düzəlmək ümidi olmayanları birlikdən xaric edib qovmaqdan başqa bir şey qalmır. Bu, hər hansı digər cəza tədbirinə malik olmayan kilsə hakimiyyəti zorakılığının yüksək və ifrat ifadəsidir, bundan başqa, kəsilmiş bədən üzvünün bədənlə əlaqəsi qırıldığı kimi, haqqında hökm çıxarılmış adam da daha bu kilsənin bir hissəsi deyildir.

***

Bunu müəyyən edərək sonra baxaq görək dini dözümlülük qarşısında hər kəs hansı öhdəlikləri daşıyır. Birincisi, mən bildirirəm ki, heç bir kilsə, dini dözümlülük prinsipi əsasında öyüdlərə baxmayaraq, daim birliyin qanunlarını pozan bir adamı öz qoynunda saxlamağa borclu deyildir; çünki əgər kiməsə cəzasızlıq şəraitində qanunları pozmaq imkanı verilsə, onda birlik məhv olacaqdır, ona görə ki, bu qanunlar birləşməni şərtləndirən, həm də bərkidən yeganə amildir. Lakin imkan verilməməlidir ki, kilsədən qovulma haqqında qərar təhqiredici sözlər, yaxud zor hərəkətləri ilə müşayiət olunsun...

İkincisi, heç bir şəxs başqasının mülki nemətlərinə yalnız onun istəmədiyi din və ayinlərdən imtina etdiyinə görə heç bir halda təcavüz etməməli, yaxud ona ziyan vurmamalıdır. Bu adamın bütün insani və mülki hüquqları müqəddəscəsinə gözlənilmə-lidir, çünki onların dinə dəxli yoxdur - xristian, yaxud bütpərəst olmasından asılı olmayaraq heç bir zora və qanunsuzluğa yol verilməməlidir. Xeyirxahlıq və insanpərvərlik borcu hüquqi yanaşmadan da üstün olmalıdır. Bunu İncil buyurur, bunu ağıl və bəşəriyyət arasında təbiət tərəfindən bərqərar edilmiş ittifaq tələb edir. Əgər kimsə haqq yolundan çəkilirsə, bu, yalnız onun özünün bədbəxtliyidir, sənin üçün isə heç bir zərər yetirə bilməz; buradan da o, sənin tərəfindən təhqirlərə məruz qalmamalıdır, yalnız sənin onun gələcək həyatının puçluğuna inandığına görə bu dünyanın nemətlərindən məhrum olmamalıdır.

Din məsələlərində bir-biriylə razılaşmayan fərdlərin qarşılıqlı dini dözümlülüyü haqqında dediklərimi ayrı-ayrı kilsələr haqqında da demək istəyirəm. Bu kilsələr bir-birinə münasibətdə müəyyən mənada fərdi şəxslərdir və onlardan heç biri (hətta, məsələn, mülki hökmdarın bu kilsəyə deyil, digərinə aid olduğu halda da) digərinə münasibətdə heç bir üstün hüquqa malik deyildir...

Bunu nümunə ilə göstərmək üçün, tutalım, Konstantinopolda iki kilsə mövcuddur: biri remonstrantlara, digəri antiremonstrantlara məxsusdur. Kimsə deyə bilərmi ki, onlardan biri digərlərini onunla razılaşmadıqlarına, başqa təlimə və ayinlərə riayət etdiklərinə görə (başqa yerlərdə gördüyümüz kimi) azadlıqdan məhrum, yaxud əmlakını əlindən ala, sürgün edə, yaxud ölümlə cəzalandıra bilər? Türk isə xristianların bir-birini necə amansızlıqla və qəddarcasına qırdıqlarına kənardan baxaraq sakitcə gülümsəyərdi. Əgər bu kilsələrdən birinin digərini təqib etmək üçün hakimiyyəti varsa, onda soruşmaq istəyirəm ki, ikisindən hansı biri və hansı haqla? Əlbəttə, mənə cavab verəcəklər ki, ortodokslar azmışlara, yəni dönüklərə qarşı. Ancaq bu təmtəraqlı və gözəl sözlər əslində heç nə demək deyildir. İstənilən kilsə özü üçün ortodoksal, başqaları üçün dönükdür, ona görə ki, hər biri inandıqlarına həqiqət, əks baxışlara isə yanlışlıq kimi baxır. Beləliklə, ehkamların həqiqiliyi, ayinlərin düzgünlüyü haqqında mübahisələrdə hər iki kilsə eyni dəlillərə əsaslanır və hökmdar düzgün hökm çıxara bilmir, heç belə hökmdar nə Konstantinopolda, nə də ümumiyyətlə, yer üzündə var. Hökm yalnız bütün insanlar üzərində məhkəmə quran Yeganə Ali Hökmdarıa məxsusdur və yolunu azmışı yalnız o özü günahlandıra bilər...

***

Ancaq təsəvvür et ki, mülki hökmdar tərəflərdən birinə rəğbət bəsləyir və öz qılıncını ona verməyə hazırdır ki, başqa cür inananları onun razılığı ilə azad şəkildə təqib etsin. Məgər kimsə deyə bilərmi ki, xristian kilsəsi türk sultanından öz qardaşlarına qarşı hansısa hüquq ala bilər? Kafir öz hakimiyyəti ilə dini ehkamlara görə xristianları cəzalandıra, bundan da başqa, hər hansı xristian birliyinə özünün malik olmadığı elə hakimiyyəti və hüququ verə bilməz. Təsəvvür et ki, xristian krallığında da vəziyyət belədir. Mülki hakimiyyət hər yerdə öz-özlüyündə qalır və kilsəyə xristian hökmdarın dövründə bütpərəst hökmdarın dövründəkindən çox və ümumiyyətlə, heç bir iqtidar verə bilməz. Yeri gəlmişkən, çox maraqlıdır ki, haqqın bu cəsur xidmətçiləri, yanlışlıqları dağıdanlar, parçalanmaya dözümsüzlər bütün vücudları ilə keçirdikləri dini yanğılarını, mülki hökmdarın xeyir-dua verdiyi hallar istisna olmaqla, demək olar ki, heç vaxt nümayiş etdirmirlər. Onlar hökmdarın rəğbəti və yardımı ilə güclənən kimi, sülh pozulur və insanpərvərlik yox olur, bu yardım olmayanda isə qarşılıqlı dözümlülüyə riayət etməyə məcbur olurlar...

Üçüncüsü, baxaq görək dini dözümlülük borcu, özlərinin belə deməyi xoşladıqları kimi, xüsusi kilsə funksiyalarına görə yerdə qalanlardan və icma kütləsindən fərqlənənlərin - yepiskop, keşiş, pastor, xuddam və b. (özlərini necə adlandırmalarının fərqi yoxdur) qarşısında hansı tələbləri qoyur... Mənşəyindən asılı olmayaraq o, kilsə hakimiyyəti olduğuna görə kilsə hüdudları ilə məhdudlaşdırılmalı və heç bir halda mülki işlərə yaxın buraxılmamalıdır, belə ki, kilsə özü tam və qəti şəkildə dövlət işlərindən və mülki işlərdən ayrılmışdır...

Davamı növbətı sayımızda

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifə nihazırladı: Elvin Əliyev

Zaman.-2015.-15 may.-S.13.