İslamda kitab əhlinə - yəhudi və xristianlara münasibət...

Son olaraq burada bir məsələni dəqiq ifadə etmək yerinə düşər.

Bu gün bəzi insanlar israrla iddia edirlər ki, artıq kitab əhli qalmamışdır. Bu fikirləri söyləyərkən onlar kitab əhlinin peyğəmbərlərini Allahın oğlu hesab etmələri, rahib və keşişləri Allaha şərik qoşmaları kimi məsələləri nəzərdə tutur və bu şəkildə dinlərarası dialoq əleyhinə çıxmalarını əsaslandırmış olurlar. Amma biz bu iddiaların əsassız olduğunu düşünürük. Çünki kitab əhli Hz. Məhəmməd vaxtında da “İsa Allahın oğludur”deyirdi, yəni Quran bu məlumatla onların Allaha şirk qoşduğunu açıq ifadə edirdi, ancaq buna baxmayaraq, onları israrla kitab əhli adlandırırdı.

Hz. Peyğəmbərimizin Həbəş hökmdarı Nəcaşiyə qiyabi cənazə namazı qılması və müşriklərin: “Həbəşistanda ölən bir xristianın cənazə namazını qılır” dedi-qodusuna nazil olur: “Həqiqətən, kitab əhli içərisində elələri də vardır ki, onlar Allaha, həm sizə, həm də özlərinə nazil olan kitaba inanır. Onlar Allaha boyun əyərək (tam səmimiyyətlə) inanır, Allahın ayələrini ucuz qiymətə satmırlar. Onların Rəbbi yanında mükafatları vardır. Şübhəsiz ki, Allah tezliklə haqq-hesab çəkəndir” (Ali-İmran surəsi, 3\199) ayəsində xatırlanan bu insanlar, xüsusilə, Qərb dünyasının elmi dairələrində kifayət qədər çoxdur. Bu inanca sahib insanların din mənsubları dialoq fəaliyyətlərində əsas rol oynadıqları və oynayacaqları aydın məsələdir.

Burada belə bir səbəb göstərilə bilər ki, Hz. İsa və Üzeyiri “oğul” qəbul edənlər Quranın açıq ifadəsi ilə etiqadca müşrikdirlər. Lakin müsəlmanların onlarla münasibətinin nizamlanması ilə bağlı ayələrdə onlar konkret olaraq kitab əhli kimi göstərilir. Başqa sözllə, etiqad və düşüncə tərzi ilə müşrik olsalar da, kitab əhlidirlər. Quranın bunları “ortaq kəlməyə” dəvət etməsi də bu xüsusiyyətə görədir. Əgər bunlar müşrik olsa idi, Quran həmişə onları müşrik dərəcəsində dəyərləndirərdi.

Nəhayət, bütün bunlar kitab əhlinə müşriklərdən fərqli şəkildə yanaşılması və onların müsəlmanlara yaxınlaşması ilə nəticələnmişdir. Bu da əsasında dialoq məqsədi daşıyan bir həqiqətdir. “Ortaq kəlmə” ətrafında birləşməyə dəvət də bunu göstərir.

Kitab əhli ilə dialoq qurmağı əmr edən ayələr varmı?

Quranda kitab əhli ilə dialoq mövzusunda bir çox ayələr var. “De ki: “Ey kitab əhli, sizinlə bizim aramızda eyni olan bir kəlməyə tərəf gəlin: Allahdan başqasına ibadət etməyək. Ona şərik qoşmayaq. Allahı qoyub bir-birimizi Rəbb hesab etməyək” (Ali-İmran surəsi, 3\64). Bu ayə heç bir tərəddüt etmədən Hz. Məhəmməd və şəxsində müsəlmanlara kitab əhli ilə əlaqə qurmağı əmr etməklə ortaq nöqtələrdə birləşməyi hədəf göstərir. Beləcə, bir mənada dialoqun çərçivəsini müəyyən etmiş olur. Ortaq nöqtələr Allaha, peyğəmbərlərə, axirətə iman kimi imani; zina, qumar, içki kimi əməli xüsuslarla yanaşı, siyasi, sosial, mədəni, iqtisadi səviyyədə dünyəvi məsələlər də ola bilər. Allah Rəsulunun kitab əhli ilə münasibətlərində aradakı ixtilaf nöqtələrini heç vaxt gündəmə gətirməməsi, onları müzakirə obyektinə çevirməməsi, Mədinə müqaviləsi başda olmaqla, Hudeybiyyə, Xeybər və s. siyasi, hərbi müqavilələrlə daimi dialoq axtarışında olması bu yanaşmanı sübut edir.

Bir başqa ayədə “Kitab əhlinin zülm edənləri istisna olmaqla, onlarla ən gözəl şəkildə mücadilə edin. Və onlara belə deyin: biz həm sizə nazil olana, həm də sizə nazil olanan inanırıq. Bizim də Allahımız, sizin də Allahınız birdir. Biz yalnız Ona təslim olanlarıq” (Ənkəbut surəsi, 29\46) buyurulur. Burada artıq ortaq imani məxrəclərə gəlməklə yanaşı birgə yaşayışa zəmin hazırlamaq da vurğulanır. Lakin ayədə istisna olaraq “zülm edənlərlə” fərqli davranmağın zəruriliyi bildirilir. Bunlar müsəlmanları yaşamaq hüququndan məhrum edən, qarşılıqlı münasibətləri düşmənçilik təməlləri üzərində quranlardır. Şəxs, qrup və ya dövlət olmasından asılı olmayaraq, belələri ilə İslamın müəyyən etdiyi hüquq və hüdudlar çərçivəsində mücadilə etmək fəzilət deyil, əksinə bir əmrdir. Fiqh alimlərinin ümumi fikrinə görə görə isə bu mücadiləni aparmaq fərzdir. Ancaq unutmaq olmaz ki, İslamda hər növ müharibə və ya sülh elanı idari və siyasi təbəqənin qərarına verilmişdir. Ayrı-ayrı fərdlər tək başına müharibə və sülh elan etmək səlahiyyətinə malik deyillər.

Bəs görəsən, “Yəhudi və xristianlarla dost olmayın” və “Nə yəhudilər, nə də xristianlar, Sən onların dinlərinə tabe olmadıqca əsla Səndən razı olmazlar” və buna bənzər məaldakı ayələr necə başa düşülməlidir?

Quranda bu məzmunda bir çox ayə var:

1. “Möminlər möminləri buraxıb kafirləri dost tutmasınlar. Bunu edən kəs Allahdan heç nə gözləməsin. Ancaq onlardan gələ biləcək bir təhlükədən çəkinməniz müstəsnadır. Allah sizi Öz əzabından çəkindirir. Axır dönüş yalnız Allahadır” (Ali-İmran surəsi, 3\28)

2. “Ey iman edənlər! Yəhudi və xristianları dost tutmayın. Onlar ancaq bir-birilərinin dostudurlar. Sizdən kim onlarla dostluq edərsə, o da onlardandır. Allah belə zalımları doğru yola yönəltməz” (Maidə surəsi, 5\51).

3. “Nə yəhudilər, nə də xristianlar Sən onların dininə tabe olmadıqca əsla Səndən razı qalmazlar. Sən de ki: “Düzgün yol yalnız Allahın göstərdiyi yoldur. Əgər Sənə gələn elmdən sonra onların istəklərinə uysan, o zaman Səni Allahdan qoruyacaq nə bir dost, nə də bir köməkçi tapılar” (Bəqərə surəsi, 2\120).

4. “Yəhudiləri və müşrikləri iman edənlərin ən pis düşməni, “Biz xaçpərəstik” deyənləri isə onların ən yaxın dostu görəcəksən. Bu onların (möminlərin) içində (bilikli, abid) keşiş və rahiblərin olması və onların özlərini yuxarı tutmamalarına görədir” (Maidə surəsi, 5\82).

5. “Ey iman gətirənlər! Müsəlmanlardan başqasını özünüzə sirdaş etməyin. Çünki onlar sizin barənizdə fitnə fəsad törətməkdən əl çəkməzlər, sizin əziyyətə düşməyinizi istəyirlər. Onların sizə olan ədavəti ağızlarından çıxan sözlərdən aşkar olur. Qəlblərindəki gizlətdikləri düşmənçilik isə daha böyükdür. Ayələrimizi sizə izah etdik. Əgər dərk etsəniz, onlardan faydalanarsınız” (Ali-İmran surəsi, 3\118)

6. “Ey iman edənlər! Əgər atalarınız və qardaşlarınız küfrü imandan üstün tuturlarsa, onları özünüzə dost bilməyin! İçinizdən onları dost tutanlar, özlərinə zülm etmiş olarlar” (Tövbə surəsi, 9\23).

Bu ayələri düzgün başa düşmək, etdiyi xəbərdarlıqları yaxşı dərk etmək üçün “hansı” sualına doğru cavabın verilməsi çox önəmlidir: “Hansı yəhudilər və hansı xristianlar?” Yuxarıdakı ayələrin nazil olma səbəbləri və pərdəarxası şərtlərini bilmək doğru cavabın tapılması istiqamətində ilk addımdır. Burada “müharibə və sülh şəraiti” açar rolunu oynayan əsas anlayışdır. Şübhəsiz bu ayələrin hamısı “o biri”lərin İslama düşmən olduğu və müsəlmanları fiziki cəhətdən məhv etməyə çalışdıqları müharibə şəraitində nazil olmuşdur. Başqa sözlə, ayələr müsəlmanlara qarşı həqiqi düşmənçilik edən, onları məhv etmək üçün hər cür imkan və fürsəti dəyərləndirən yəhudi və xristianları nəzərdə tutur. Müsəlmanlarla müharibə şəraitində olan dindaşları ilə həmfikir olmayan, birlikdə hərəkət etməyən kitab əhlinə münasibətin eyni olmayacağı açıq-aşkardır. Quran: “Din yolunda sizinlə vuruşmayan və sizi yurdunuzdan çıxartmayan kimsələrə gəldikdə, Allah onlara yaxşılıq etməyi, ədalət və insafa riayət etməyi sizə qadağan etməz. Çünki Allah ədalətli olanları sevər” (Mumtəhinə surəsi, 60\8).

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Xəyalə Sadıqova

Zamna.-2015.-27 may.-S.13.