Dünyanın məşhur islam alimləri: Hacı Bayram Vəli (4)

ƏZIZ MUSTAFA,

Hacı Bayram Vəli bütün hallarda saf ailəni həm İslam dininin, həm də dövlətin möhkəm dayaqlarından hesab edir: “Ailənizə bağlı olun, saf övladlar yetişdirin, ailəni yenilməz bir qalaya çevirin, cəmiyyətə, vətəninə, dininə, ata-anasına sədaqətli olan, onları sevən övladlar yetişdirin. Sizin axirətə aparacağınız ən böyük ilahi nemətlərdən biri özünüzdən sonra arxada qoyub getdiyiniz saf ailəniz, Allahına bütün varlığı ilə bağlı olan, yalnız xeyirli işlər üçün çalışan, sizə hər addımında rəhmət oxudacaq övladlarınız olacaq”.

Hacı Bayram Vəlinin uzaqgörənliyindən biri də onun İstanbulun fəthini öncədən bildirməsi ilə bağlıdır. Rəvayətə görə, II Sultan Murad İstanbulu fəth etmək fikrinə düşmüşdü. Ancaq bir neçə dəfə şəhəri mühasirəyə almışdısa da, oranı almağa nail ola bilməyərək fikrindən vaz keçməyə məcbur olmuşdu. Ona görə də Sultan Hacı Bayram Vəlini özünə vəzir götürmək istəmiş, onun məsləhəti ilə bu şəhəri ala biləcəyini düşünmüşdü. Deyilənə görə, birinci dəfə Hacı Bayram Vəli sultanın vəzirlik təklifini rədd etmişdi. Üstündən bir müddət ötəndən sonra Sultan II Murad yenidən Hacı Vəli Bayrama vəziri olması üçün təklif göndərmişdi. Bu dəfə də Hacı Bayram Vəli onun təklifini rədd etmişdi. Sultan bunun səbəbini öyrənmək üçün Hacı Bayram Vəli ilə görüşmüşdü. Rəvayətə görə, sultan ondan İstanbulu nə üçün ala bilmədiyini soruşmuşdu. Sultana cavabında Hacı Bayram Vəli: “İstanbulu sənin övladın alacaq. Onda onun vəziri Ağ Şəmsəddin olacaq. Amma nə yazıq ki, sən və mən o günləri görməyəcəyik”,-demişdi.

Həqiqətən də, Hacı Bayram Vəli düz demişdi. İstanbulun fəthi Sultan II Muradın oğlu Mehmetə nəsib oldu, fəthin memarı isə bu böyük insanın tələbəsi, o dövrdə sarayda vəzir işləyən Göynüklü Ağ Şəmsəddin oldu.

Özünə layiq şagirdlər yetişdirmişdi

Hacı Bayram hələ sağlığında ikən özünə, özünün yolunu davam etdirməyə layiq olan çoxsaylı şagirdlər yetişdirmişdi. Onların arasında Göynüklü Ağ Şəmsəddin, Akbıyık Sultan, Göynüklü Uzun Səlahəddin, Yazıçızadə Muhammed və Əhməd Bican, İncə Bədrəddin, Hızır Dədə, Muhammed Üftadə həzrətləri, həmçinin yeznəsi Əşrəfoğlu Rumi (Abdullah Əfəndi) vardı. Bu şagirdlərin arasında Akbıyık Sultan və Göynüklü Ağ Şəmsəddin ustadlarına daha yaxın idilər. Akbıyık Sultan Sultan Iİ Muradın dövründə böyük vəlilərdən biri kimi yetişmişdi. O həm də hərbi xidmətdə olmuş, döyüşdə göstərdiyi qəhrəmanlıqlara görə sultan ona böyük bir kənd bağışlamışdı. Bu kənddən əldə etdiyi gəlirlər sayəsində qısa müddətdə Akbıyık Sultan ən varlı adamlardan birinə çevrilmiş, Hacı Bayramın yanına az-az getməyə başlamışdı. Onun bu hərəkətləri isə Hacı Bayram Vəlini üzməyə başlamışdı. Ona görə də onların arasında belə bir söhbət olmuşdu. Hacı Bayram Vəli sevimli şagirdinin dünya malına çox bağlı olduğunu görüb, onu bu yoldan çəkindirmək üçün: “Övladım, Allaha sığın, dünya malına tamah salmaqdan çəkin, üzünü həm bu dünyada, həm də axirətdə ağ edəcək işlərlə məşğul ol “,-demişdi.

Onun bu sözlərinə cavabında Akbıyık Sultan: “Ustadım, Peyğəmbər Əfəndimiz deyib ki, bu dünya axirətin tarlasıdır. Bu səbəbdən də biz dünya malını rədd etməməliyik, elə deyilmi?”-demişdi.

Şagirdindən belə bir cavab alan Hacı Bayram Vəli sərt şəkildə: “Övladım, bir halda ki, dünya malını hər şeydən üstün tutursan, onda bizi tərk et və bir daha yanımıza gəlmə”,-deyərək ondan bərk incidiyini nümayiş etdirmişdi.

Ustadının bu sözündən sonra Akbıyık Sultan bərk mütəəssir olmuş və ondan dərhal üzr istəmişdi. O evə qayıdandan sonra var-dövlətini yoxsullara paylamağa, qazancını Allah yolunda xərcləməyə başlamışdı. Bununla da ustadının arzuladığı adam olmuş, dövrünün ən hörmətli zatlarından birinə çevrilmişdi.

Namazını Ağ Şəmsəddin qıldırdı

Hacı Bayram Vəli ömrünün sonuna kimi İslam dinini olduğu kimi əhaliyə çatdırmaq, onları dinimizin saf təməlləri üzərində tərbiyə etmək üçün çalışdı. O hər yerdə insanları Qurani-Kərimdə əmr edildiyi kimi yaşamağa çağırır, onlara xoşbəxtliyin, Allahın uca dərgahına gedən yolun bunda olduğunu təlqin edir, onları pis əməllərdən çəkindirməyə çalışırdı. Hacı Bayram Vəlinin bu fəaliyyəti o dövrdə Anadoluda sağlam bir cəmiyyətin formalaşmasında önəmli rol oynadı. Ona görə də hələ sağlığında ikən Hacı Bayram Vəlinin yanına Anadolunun hər yerindən çoxlu sayda insanlar axışır, bu mübarək insanın xeyir-duasını almaq, onun nəsihətlərini eşitmək üçün qapısında növbəyə dayanırdılar. Hacı Bayram Vəli o dövrdə Anadolu insanları üçün mənəvi bir ustada çevrilə bilmiş və bununla da türk-islam tarixində şərəfli bir iz qoymuşdu.

Bu böyük insan ölümünü öncədən hiss etmiş və ona hazırlıq görməyə başlamışdı. Şagirdlərinə: “Bu dünyaya gələn gedər, heç kim qalmaz, qalan onun var-dövləti deyil, təmiz adı, əməlləri olacaq”,-demişdi.

Amma dövrünün ən böyük övliyalarından və alimlərindən olan bu böyük insan, Hacı Bayram Vəli özünün cənazə namazını sevimli şagirdlərindən olan Göynüklü Ağ Şəmsəddinin qıldırmasını istəmişdi. Onun son sözləri də: “Mənim namazımı Ağ Şəmsəddin qıldırsın və cənazəmi yusun. Bu xəbərimi ona çatdırarsınız!”- oldu və Haqqın rəhmətinə qovuşdu.

Həmin vaxt Ağ Şəmsəddin orada deyildi. Onun harada olduğunu da heç kim bilmirdi. Hamı məəttəl qalmışdı, Ağ Şəmsəddini həmin vaxt tapmaq müşkül məsələ idi, tapmağı heç kim bilmirdi. Ona görə də Hacı Bayram Vəli vəfat edərkən yanında olanlar: “Hacı Bayram Vəlinin bu sözü, ölüm halında deyilən sözlərdəndir. Buna çox etibar edilməz. Cənazə namazını başqa adam da qıldıra bilər”,- dedilər.

Həmin anda da kimsə ucadan: “Ağ Şəmsəddin gəlir!” deyə həyəcanlı səslə xəbər verdi. Ağ Şəmsəddinə ustadın vəsiyyəti barədə məlumat verdilər. O da vəsiyyətə görə ustadın cənazəsini yudu və namazını qıldırdıqdan sonra dəfn etdi.

Hacı Bayram Vəlinin vəfatından sonra qoyduğu yol “Bayramiyyə yolu” adlandırılmışdı.

Qeyd edək ki, Hacı Bayram Vəli Ankarada dəfn edilib, məzarı üstündə türbə inşa edilib. Bununla bağlı günümüzdə dillər əzbəri olan bir əhvalat dolaşmaqdadır. Bir vaxtlar türbələrin ziyarət edilməsi qadağan edilmşdi. O vaxt Hacı Bayram Vəlinin də türbəsinin qapısına qıfıl vurulmuş, oranı ziyarət etmək qadağan edilmişdi. Amma ertəsi gün görmüşdülər ki, Hacı Bayram Vəlinin türbəsinə vurulan qıfıl qırılıb. Türbənin qapısına yeni qıfıl vurmuşdular. Ancaq ikinci dəfə də qıfıl qırılmışdı. Ona görə də oraya polis qoymuşdular. Polislər səhərə kimi yatmamış, türbənin qapısında keşik çəkmişdilər. Səhərə yaxın onlar içəridən itələnərək qapının açıldığını və Hacı Bayram Vəlinin təbəssümlə onlara baxdığını görmüşdülər. Bunu görən polislərin biri dərhal özündən getmiş, digərinin isə dili tutulmuşdu. Bundan sonra daha Hacı Bayram Vəlinin türbəsinin qapısına qıfıl vurmadılar.

Hacı Bayram Vəlinin mənəvi dünyası

Hacı Bayram Vəli dinimizə olduqca bağlı idi və Allahın uca dərgahına gedən yolu bir nur, qurtuluş yolu olaraq görürdü. Hacı Bayram Vəliyə görə, Allah bu dünyanın yaradıcısı, yeganə sahibidir, təkdir, sonsuzdur və əbədidir. Bayramilik təriqətinin də əsasını bu, həmçinin Allah bütün varlıqlarda görünür, var olmaq Allahın görünməsidir ideyası təşkil edir.

O, bununla bağlı şeirlərindən birində yazır:

Bilmek istersen seni,

Can içre ara canı.

Geç canından bul anı,

Sen seni bil, sen seni.

Kim bildi efalini,

Ol bildi sıfatını,

Anda gördü zatını,

Sen seni bil, sen seni.

Görünen sıfatındır,

Onu gören zatındır,

Gayri ne hacetindir,

Sen seni bil, sen seni.

Kim ki hayrete vardı,

Nura müstağrak oldu,

Tevhid-i zatı buldu,

Sen seni bil, sen seni.

Bayram özünü bildi,

Bileni anda buldu,

Bulan ol kendi oldu,

Sen seni bil, sen seni.

Bu şeirdə Hacı Bayram Vəli iki səndən bəhs edir. Onlardan biri nəfsi, digəri ruhudur. Ustadın fikrincə, insan Allahın uca dərgahına ucalmaq üçün nəfsdən qaçmalı, ruhu sənini bu dünyada hər şeydən uca tutmalıdır. Sonrakı misralarda Hacı Bayram Vəli qeyd edir ki, canından keçməklə insan özünə qovuşur, yəni özünü tanıyan Allahını da tanıyır. Belə ki, insan yaradılmasına görə Allaha borcludur, oradan gəlmiş, oraya da dönəcəkdir. Hacı Bayram Vəliyə görə, insan dünya malına meyil etdikcə özünü tanımaz, bu dünyaya nə üçün göndərildiyini anlamaz və axirətini düşünməz. Axirətini düşünməyənlərin isə sonu həmişə faciə ilə bitib, onlar ətrafındakı insanlar üçün təhlükə ocağına dönüblər. Hacı Bayram Vəlinin bu şeiri yazmaqda məqsədi insanın öz dininin qanun-qaydalarına əməl etmədən yaşamasının faciə olduğunu ətrafındakılara çatdırmaq, onlara vaxt var ikən, bu həyatdan köçməmiş dinimizə möhkəm sarılmağı, xilas yolunun ancaq bunda olduğunu anlatmaq, başa salmaqdır.

Nəsihətləri

Çalışın! Zəngin belə olsanız çalışın. Boş gəzənlərin yoldaşı şeytandır!

Ölümü çox xatırlayın. Hesabınızı, hesaba çəkilmədən verin.

Dünya qəmindən qurtarmaq istəyən qəbristanlığa getsin.

Tövbə edin ki, Allah günahlarınıza görə sizi əfv etsin.

Harada olsanız olun, orada sizi Allahın qoruduğunu unutmayın. Allahdan qorxun, pis əməllərdən uzaq durun.

Vəzifəli insanlarla əlaqələrinizdə oddan faydalandığınız kimi onlardan faydalanın, onlara od tutub yanacağınız qədər deyil, odundan isinəcəyiniz qədər yaxınlaşın.

İnsanların fitnəsindən xilas olmaq istəyirsinizsə, onların arasında az-az görünün. Nifrət və kin həqiqətləri görən gözləri kor edər. Əsəbi hal insanı məhvə sürüklər.

Allah Təalaya üsyan edən heç kimə yardım etməyin.

Uşaqları çox sevin, onlarla rastlaşanda başlarını oxşayın, onları sevindirin, siz bununla da Peyğəmbər Əfəndimizin əmrini yerinə yetirərək, Allahın şəfqətini qazanmış olacaqsınız.

Əziz Mustafa

Zaman.-2015.-14 oktyabr.-S.9.