Sovet İttifaqının millətlərarası münasibətlər siyasətinin xüsusiyyətləri

Əvvəli ötən sayımızda

Bu məsələdən danışarkən, bolşevizmin “bütün ölkələrin proletarları birləşin” şüarına diqqət yetirmək lazımdır. Milli məsələni bolşevik-proletar ideologiyası əsasında, sinfi prinsiplər əsasında həll etməyə çalışan sovetlər, süni tarixi kateqoriya sovet xalqı yaratmağı əsas götürərək, xalqlara formal müstəqillik verərək, SSRİ kimi dövləti təşkil edərkən, onun xəritəsini “qayçılama” prinsipi əsasında qurur, yaradılmış inzibati-ərazi qurumlarında birləşən xalqların tarixi torpaqları nəzərə alınmır, “milli məsələ”nin həlli kağız üzərində qalır. Azərbaycan SSR-də də milli məsələ avtoritar rejimin tələbləri əsasında getmiş, süni “beynəlmiləlçilik” prinsipləri əsasında aparılmış, Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşını unutdurmaq üçün iki dəfə onun əlifbası dəyişdirilmiş, ərəb-fars dillərini bilən mütəxəssislər “panislamist” damğası ilə damğalanmış, “torpaq”, “vətən” deyənlər “pantürkist” adlandırılmış, Azərbaycan mühacirləri xalqa “düşmən” obrazında aşılanmış, “cənub” mövzusu qapalı sahəyə çevrilmişdi. Bu siyasi-mənəvi təzyiqləri Azərbaycan xalqı ilə birgə, Azərbaycana ikinci “vətənləri” kimi baxan almanlar da yaşamış, Böyük Vətən müharibəsi başladıqdan sonra 001487 saylı qərarla 1941-ci ilin oktyabrında Orta Asiya və Sibirə sürgün edil-mişlər. Milli məsələdə göstərilən amirlik və zor prinsipləri SSRİ-nin dağılması ərəfəsində milli zəmində bir-sıra konfliktlərin başlanmasına gətirib çıxarmışdı.

Qondarma “Dağlıq Qarabağ” probleminin növbəti mərhələsi və onun tarixi kökləri

Problemlə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağ bir anlayış kimi heç bir zaman axarında “dağlıq” və “düzənlik” məfhumlarına bölünməmişdir. Bu problemi araşdıran prof. V.Piriyev öz tədqiqatlarında F.Rəşid əd-Dinin “Mükatibat” əsərinə istinad edərək göstərmişdir ki, Qarabağ Arranın daxilində dağlıq və dağətəyi sahələrini birləşdirən vahid ərazidən ibarət olmuşdur. Tarixin sonrakı mərhələsində Aran torpağı Qarabağ adlanmağa başlayır ki, bu da ilk dəfə Hülakülər dövlətinin görkəmli nümayəndəsi Rəşid-əd-Dinin əsərində göstərilir. Bu məfhum türk mənşəli olub və açılması aşağıdakı kimi başa düşülməlidir: “qara” sözü - qitə, ölkə, böyük vilayət, “bağ” da ki, məhsul, bolluq deməkdir. Deməli, Qarabağ - böyük, geniş və abad əyalət kimi qəbul edilməlidir. Bu problemi öyrənən prof. V.Piriyev göstərmişdir ki, tarixi Qarabağ ərazisi Araz çayından başlayaraq şimali-qərb istiqamətində uzanmış və Beyləqandan tutmuş Zəyəmçaya kimi olan əraziləri əhatə etmişdir. Bu coğrafi ərazi çərçivəsini nəzərə alsaq aydın olar ki, Qarabağ Qafqaz Albaniyasının bir sıra vilayətlərini - Arsax, Sünik, Uti və qismən də Paytakaran vilayətlərini əhatə etmiş və ölkənin siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. XX əsr boyu ermənilik bütün dünya ictimaiyyətini inandırmağa çalışmışdır ki, onların fəaliyyəti Qarabağda mövcud olmuş “erməni Arsax” dövlətinin bərpasına xidmət edir. Lakin Qarabağ torpaqlarına iddialı olan və tarixi reallıqla hesablaşmayan erməni millətçiləri “Arsax” məfhumunu özəlləşdirmək istəsələr belə tarixi gerçəklik buna imkan vermir. Birincisi ona görə ki, Arsax Qafqaz Albaniyasının iri vilayətlərindən biri olmuş və deməli, Azərbaycanın tarixi torpağıdır. İkincisi, erməni tərəfi “Arsax” məfhumunun erməni leksikonuna aid olduğunu iddia etsə də, lakin leksik təhlilini verməkdə acizdir. Çünki Arsax - erməni sözü olmayıb, udi - alban sözüdür. Udi dilində Arsax - “yaylaq”, “yay düşərgəsi”, “əyləşən yer, məskən” mənalarını bildirir. “Ars” sözü - “əyləş” anlayışından törəmədir - “arxsun” - “əyləş” felinin əmr formasıdır, buradan da “oturaq”, “oturaq həyat tərzi keçirən adamlar” ifadəsi yaranır; “ax” isə udi toponimiyası üçün xarakterik olan Muxax, Ardax, Xartax, Cimcimax toponimlərində təsbit edilmiş cəm halını bildirən şəkilçidir. Bu problemə toxunarkən görkəmli sovet alimi İ.P.Petruşevski göstərir ki, nə Arsax, nə də əhalisi erməniləşdirilmiş albanlar heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzinə mənsub olmamışdır.

Türkmənçay və Ədirnə müqavilələri bağlandıqdan sonra, Rusiya imperiyasının köçürmə siyasəti nəticəsində kütləvi şəkildə Azərbaycan torpaqlarının ayrı-ayrı bölgələrinə, o cümlədən Qarabağa köçürülən ermənilərin, tarixin sonrakı mərhələlərində, Qarabağa mexaniki hərəkəti davam etsə də, XIX əsrin ikinci yarısında və Romanovlar sülaləsinin devrilməsi ərəfəsində Qarabağ torpaqlarını özündə birləşdirən Şuşa, Zəngəzur, Qaryagin və Cavanşir qəzalarında ermənilərin çəki yükü azərbaycanlılarla müqayisədə aşağı idi. Belə ki, 1897-ci il Ümumrusiya siyahıyaalınmasına görə bu qəzalarda ümumilikdə 172.872 erməni yaşayırdı. O zaman Qarabağ əhalisi 415.721 nəfər idi və ermənilər Qarabağ əhalisinin 41,3% təşkil etdiyi halda, azərbaycanlıların sayı 235.304 nəfər olub, Qarabağ əhalisinin 56,6% təşkil edirdi. Bu statistik göstəricilər bir daha sübut edir ki, XIX əsr boyu Azərbaycan torpaqlarına kütləvi və mütəmadi köçmələrinə baxmayaraq, ermənilər Qarabağda dominant etnos ola bilməmiş, Azərbaycan torpağına gəlmə əhali olmuşlar.

Birinci Dünya müharibəsi illərində, Dördlər İttifaqının aparıcı qüvvəsi olan - Kayzer Almaniyasının apardığı dağıdıcı antirusiya siyasəti Romanovlar sülaləsinin devrilməsi ilə nəticələnir və 1917-ci ilin payızında Rusiyada baş alıb gedən siyasi-iqtisadi-sosial böhran hakimiyyətin bolşeviklər tərəfindən zəbt edilməsi ilə sonuclanır. Yaranmış vəziyyət imperiyanın ucqarlarında, habelə Mərkəzi Qafqazda milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişinə səbəb oldu və 1918-ci ilin may ayının son günlərində bölgədə üç müstəqil dövlət yarandı. Gürcüstan Demokratik Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən fərqli olaraq, yapılan Ermənistan Respublikası (Ararat Respublikası) ermənilər üçün yad bir ərazidə - tarixi Azərbaycan torpağı olan İrəvan quberniyası ərazisində bir qurum kimi meydana çıxdı. Lakin tarixi Çuxur-Səəd torpaqlarına yiyələnən erməni millətçiləri, “Daşnaksutyün” partiyası və erməni-qriqoryan kilsəsinin birgə siyasi xəttini əsas götürərək, Qarabağ torpaqlarına gözlərini dikdilər. Həmin dövrdə, Naxçıvan ərazisinin köklü əhalisi azərbaycanlılar Ararat Respublikasına tabe olmaqdan imtina etdikləri üçün erməni tərəfi çıxış yolunu Qarabağda məskunlaşmış ermənilərə bağladı. “Daşnaksutyün” partiyasının göstərişi ilə hərəkət edən Şuşa şəhərinin erməni icması “Millətlərin öz müqəddəratının təyin etməsi hüququ” prinsipini əsas tutaraq, 1918-ci ilin yayında “Dağlıq Qarabağın öz müqəddəratını təyin etmək” şüarını irəli sürərək, erməni separatçılığının mahiyyətini, Azərbaycan torpaqlarına qərəzli iddialarını nümayiş etdirdi. Beləliklə, tarixə təhrif olunmuş bir məfhum daxil oldu - Dağlıq Qarabağ və bu məfhum sonradan Azərbaycan tarixini saxtalaşdıran sovet tarixşünaslığında kök salmış oldu.

Xüsusi olaraq “Zaman-Azərbaycan” üçün Siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Asim Məmmədov

Ardı növbəti sayımızda

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Vüqar Nəbiyev

Zaman.-2015.-24 oktyabr.-S.13.