Buduqlular keçmişə fəxrlə, sabaha daha ümidlə baxırlar

Respublikamız təbiətinə, təbii sərvətlərinə, insan qaynaqlarına, eyni zamanda etnik tərkibinə görə çox zəngindir.

Burada çoxlu xalq, millət və etnik qruplar yaşayır. Yüz illərdir ki, yurdumuzda müxtəlif dini inanclara, milli-mənəvi dəyərlərə malik insanlar mehriban şəraitdə yaşayırlar. Bu, hər şeydən əvvəl, azərbaycanlıların mənəviyyatca tolerant bir xalq olduğuna dəlalət edir. Bu gün də Azərbaycanda talışlar, ləzgilər, yəhudilər, ruslar, ukraynalılar, molokonlar, gürcülər və onlarca etnik qrup yaşayır. Öncə qeyd etdiyimiz kimi, bu, belə demək olarsa, Azərbaycanın insan xəritəsinin zənginliyinin göstəricisidir.

Əhalisinin etnik tərkibinə görə zəngin olan ərazilərimizdən biri Quba-Xaçmaz bölgəsidir. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, ləzgilər, yəhudilər, eyni zamanda Şahdağ etnik qrupuna aid edilən xınalıqlılar, haputlular, buduqlular, yergüclülər, ceklilər, qrızlılar, əliklilər yaşayırlar. Onların hər biri müxtəlif dilə mənsub olsalar da, təbii ki, oxşar adət-ənənələrə malikdirlər. Onu da əlavə edək ki, hər bir etnik qrup, demək olar ki, bir yaşayış məsəkəndə əhatə olunmuşdur. Bu etnik qrupların tarixi də zəngindir və çox qədimlərə gedib çıxır.

Buduqluların tarixi haqqında

Tarix elmləri doktoru Vaqif Piriyev “Buduqlar” adlı məqaləsində (bax: “İrs” jurnalı, 2008-ci il, 4-cü say, səh 30-32) yazır: “Buduqlular əsasən Qubanın 64 kilometr cənub-qərbində, Qaraçayın sol sahilindən 2 kilometr aralıda, Böyük Qafqaz dağ silsiləsi yamacında, Babadağın yaxınlığında yerləşən Buduq kəndində yaşayırlar.

1990-cı illərin məlumatına görə, Buduq kənd sovetliyinin tabeliyində olan üç kənddə - Buduq, Yalavanc və Dağüstüdə 780 nəfər buduqlu yaşamışdır. “Buduq” onlara qonşuları tərəfindən verilmiş addır. Onlar isə özlərini “budad” adlandırırlar ki, bunun mənası “bud” tayfalarından gəlir”.

Tarixçi buduqların etnik mənsubiyyəti haqqında bunları qeyd edir: “Buduqluların etnik mənsubiyyəti haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Məsələn, onların ləzgilərlə yaxın qohumluq əlaqələlərinin olmaması (M. H. Baharlı), onların Şəki- Zaqatala zonasından köçüb gəlmələri və ya alban diyarı olan Beddən (O. Qeybullayev), eləcə də Herodotun fərziyyələrinə görə budiyalarla yaxınlığı (K. Əliyev), Fəzlullah Rəşidəddinə görə isə budat tayfalarına aid olmaları barədə (V. Piriyev) müxtəlif fikirlər vardır. Bu mövzu ilə bağlı geniş tədqiqat işlərinin aparılması vacibdir. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, buduqluların Qafqaz Albaniyası tayfalarına aidiyyəti şəksizdir.”

Buduqluların keçmişi haqda məşhur tarixçi və səyyahların əsərlərində, eyni zamanda Azərbaycan tarixinin müxtəlif səhifələrində məlumatlar az deyil. Məlumatların birində bildirilir ki, Buduq kəndinin əsası Qafqaz Albaniyası zamanı qoyulub. Kəndin uca dağ yamacında salınmasının əsas səbəbi onun yaddellilərin basqınından qorunması ilə bağlıdır. Buduq kəndi meşəsiz ərazidə qərar tutur. Oradan baxanda geniş bir panoram diqqəti cəlb edir. Bu panoramda təbiətin zənginliyi, ucalığı adamı valeh edir. Bu panoramda təbiətin ilkinliyi, saflığı yaşayır. Dağların təmiz havası insanı təmizləyir, saflaşdırır.

Fəzlullah Rəşidəddin “Tarixin toplusu” əsərində yazıb ki, bu qəbilə Tumbinə xanın beşinci oğlu Bat-Kulkinin nəslindən şaxələnib. Çingiz xanın dövründə onların başçısı Uriday idi. Çingiz xan Tayciut qəbiləsi ilə vuruşduğu vaxt buduqlular Çingiz xanla müttəfiq idilər və onun qoşununa birləşmişdilər.

Sonralar, yəni 1607-ci ildə Səfəvi hökümdarı I Şah Abbas Buduq və buduqlular barədə fərman imzalamış, onların hüquqlarının qorunmasını təsbit etmişdir. Müxtəlif əsrlərdə bu barədə Quba xanları tərəfindən də fərmanlar verilmişdir. Bütün bunlar onu göstərir ki, Buduq kəndi və toplum olaraq buduqlular regionun içtima, iqtisadi həyatında rol oynamışlar. Azərbaycanın böyük şair, ailim və fikir adamı Abbasqulu Ağa Bakıxanov “Gülüstani- İrəm” əsərində də buduqlular haqqında məlumatlar verib. Bütün bunlar onu sübut edir ki, buduqlular hər zaman öz yurdlarına sadiq, mübariz, zəhmətkeş insanlar olmuşlar. Yəqin elə buna görə qədim türklər buduqluları dəliqanlı, hirsli insanlar kimi xarakterizə etmişlər. Müasir buduqluların da bu xüsusiyyətlərə malik olduğunu nəzərə alsaq, bu yozuma inanmaq olar. Bəzi tədqiqatçılar isə “buduq” sözünü “dik yerdə həyat” və ya “təpədə həyat” kimi də mənalandırırlar. Qeyd etdiyimiz kimi, kəndin yerləşdiyi məkan da bu yozumla uzlaşır.

Buduq dili və mədəni tarixi abidələr

Buduqlular müsəlmandırlar. Onların öz dilləri var. Buduqlular öz dillərini “budadi-mez” adlandırırlar. Alimlərin sözlərinə görə, onların dili bu bölgədə yaşayan qrızlıların dilinə bir qədər yaxındır. Bu dilin əlifbası olmayıb, dil yalnız şifahi şəkildə yayılıb. Bu dildə boğaz səslərinin çox olması onun latın əlifbası ilə yazılışına o qədər də imkan vermir. Ancaq son illər buduqlu tədqiqatçıların əməyi nəticəsində “budadi-mez”in əlifbasının ilkin versiyası və dilin lüğəti hazırlanıb. Buduq dilində olan bəzi sözlərin tərcüməsi ilə sizi tanış edirik: mez-dil, didə-ana, ada-ata, şid-qardaş, şidr-bacı, memen-qonaq və s.

Tarixçi V. Piriyev yuxarıda adıçəkilən məqaləsində buduqluların yaşayış tərzi, adət-ənənələri, statistikası barədə belə yazıb: “XIX əsrdə Buduq əhalisinin sayı 2300 nəfərdən 3500 nəfərə kimi təşkil edirdi. Rəsmi satatistik məlumatlara görə, 1839-cu ildə Buduq kəndində 286 təsərrüfat mövcud idi. 1970-ci ildə artıq bu göstərici 393 olub.”

Buduq kəndindən bir qədər aralı “Yeddilər” adlı qalanın qalıqları, “Pir Bənövşə” adlı müqəddəs sayılan yer, mağaralar və sair vardır.

1994-cü ildən fəaliyyət göstərən “Buduq” Xeyriyyə Cəmiyyəti buduqluların mənəvi mərkəzinə çevrilib. Cəmiyyətin təşkilatçılığı və sərmayəsi ilə kəndin və buduqluların inkişafı üçün müəyyən işlər görülüb. Kənddə xeyli abadlıq aparılıb və neçə-neçə şəhid ailəsinə uzun müddət yardım göstərilib. “Buduq və buduqlular” adlı kitab da nəşr etdirilib. Buduqlular keçmişə fəxrlə, sabaha daha ümidlə baxırlar.

Yaşam tərzləri

Buduqlu ailədə böyüyə hörmət çox vacibdir. Ataya ehtiram xüsusi yer tutur. Əksər buduqlu ailələrində hörmət əlaməti olaraq nə ər arvadın adını çəkir, nə də arvad ərin. Ailədə gəlin qaynatasının, qayınlarının və ailənin digər böyüklərinin yanında yaşmaqsız gəzmir, onların yanında uşağını qucağına almır, həyat yoldaşı ilə danışmır. Buduqlu ailələri əsasən çoxuşaqlı olur. Buduqlular qonaqpərvərdirlər.

Buduqda evlər digər dağ kəndlərinə bənzər formada, yonulmuş daşdan inşa edilir. Hamar ərazi demək olar ki, olmadığından evlər bir-birinə yaxın tikilir. Hətta bəzi yerlərdə bir evin damından o biri evin damına keçmək mümkündür. Otaqlar xalça-palazla bəzədilir. Bu payız-qış aylarında evlərin daha isti və rahat olmasına şərait yaradır.

Buduqlular əsasən heyvandarlıq və qismən də əkinçiliklə, bostaçılıqla məşğul olurlar. Hazırda buduqlulara respublikamızın müxtəlif rayon və şəhərlərində rast gəlmək olar. Onların müəyən hissəsi Dağıstanda yaşayır.

Bu gün Buduq kəndinin inkişafı üçün hökumət tərəfindən bəzi problemlərin həlli vacibdir. İlk növbədə kəndə müasir yolun çəkilməsi hər kəsin arzusudur. Yolun çəkilməsi ərazidə əhalinin rahatlığına, turizmin inkişafına yaxşı şərait yarda bilər.

Zaman.-2015.-12 sentyabr.-S.13.