Dini və milli dəyərlərimizdə tolerantlıq anlayışı

ƏLI ÇƏRKƏZOĞLU ,

“Tolerantlıq” sözünün lüğəvi mənası fərqli dinlərə, mədəniyyətlərə, dünyagörüşünə qarşı anlayışla yanaşmaq deməkdir.

Yəni səndən olmayana düşmən münasibəti bəsləmək deyil, yol axtarmaq, ünsiyyət qapısı tapmaq, ortaq nöqtələri kəşf eləmək, münasibətləri dava müstəvisinə deyil, sülh, anlaşma zəmininə daşımaqdır. Əslində “İslam” sözünün mahiyyətində tolerantlıq var. “İslam” sözünün dini anlamı “Həqiqətə təslim olaraq əbədi səadətə qovuşmaq təlimi”dir. Bəli, həqiqətə təslim olmaq, Haqqa boyun əymək, gerçəyə təslim olmaq. Bir qədər yuxarıda xatırlatdığımız həqiqət o qədər önəmli, o qədər gərəklidir ki, nə qədər tez-tez xatırladılsa və xatırladıldıqca da ehtiva elədiyi məna izah edilsə, o qədər çox effekti olar: Hidayət yalnız Allahdandır. Hətta bir dəfə sevimli Peyğəmbərimizə belə vəyh də gəlib ki, onlar İslam dininə gəlmirlər deyə az qala sən özünü parçalayacaqsan. Halbuki, hidayət ancaq Allahdandır.

Göründüyü kimi, Peyğəmbər belə hidayət mövzusunda iddia sahibi deyil. Olsa-olsa dua edər, kiminsə İslamla şərəflənməsi üçün əl açıb Allahdan diləyər.

***

Uca dinimiz İslam insanı bir-birindən seçmir. Rəngi, irqi, dili, milli mənsuniyyəti nə olur-olsun, insan Allahın əsəri kimi hörmətə layiq varlıqdır. Kim daha ədalətlidirsə, dürüstdürsə, başqaları üçün xeyirlidirsə, səmimidirsə, öz yaradılış qayəsini anlayır və boynuna düşən borcları layiqincə yərinə yetirirsə, üstün olan odur. İnsana əsl tolerant yanaşma da elə budur. Fərqlilikləri ixtilaf mövzusu görməmək, hər zaman ortaq dəyərlər, ümumi nöqtələr axtarmaq, ortaya hər hansı problem çıxıbsa, onu güclə deyil, anlaşma yolu ilə həll etməkdir tolerantlıq. İstər dini, istərsə də milli dəyərlərimizdə bu anlayış geniş əksini tapmışdır.

***

Son aylarda bəzi Avropa ölkələrində məscidlərə qarşı başlamış arzuolunmaz kampaniya həmin ölkələrdə dinin doğru-düzgün anlaşılmamasının göstəricisidir. Bir insan başqa bir insanın, bir toplum başqa bir toplumun ibadətinə, məbədinə əl uzadırsa, hətta bu müdaxiləni ən sərt, ən amansız şəkildə yerinə yetirirsə, demək bu işi görən insan öz insanlığının mahiyyətini anlamayıb.

İstər-istəməz ağlımıza belə bir sual gələ bilər ki, bəs bu gün islam coğrafiyasında özlərini müsəlman adlandıran bəzi qruplar, cərəyanlar necə olur ki, özləri kimi olmayanları sorğu-sualsız öldürür, asır-kəsir, mal kimi bazarda satır, zindana atırlar? Tam haqlı sualdır, cavabı da çox bəsit, - o cür düşünənlərin müsəlman olduğununa zərrə qədər də əhəmiyyət verməyin. Çünki İslam dini sevgi dinidir, azadlıq dinidir, səmimiyyət, qardaşlıq, əldan tutmaq təlimidir. Dinimizə görə, haqsız yerə bir cana qıyan insan bütün bəşəriyyəti öldürmüş kimidir; bir insanı da qurtarmaq bütün bəşəriyyəti qurtarmaq kimidir.

***

Bu günlərdə İsveçdə yerli əhalinin yol kənarındakı müsəlman məscidini ehtimal olunan basqından qorumaq üçün gecə-gündüz növbə çəkdikləri xəbəri dünyanın bütün agentlikləri tərəfindən geniş işıqlandırıldı. Müxtəlif din mənsubları, xüsusilə də xristianlar müsəlmanların məbədini qorumaq üçün öz rahatlıqlarından vaz keçirdilər. Etiraf edim ki, bir müsəlman kimi bu xəbərdən həm çox duyğulandım, həm də bir qədər utandım. Çünki bu xəbər biz müsəlmanların hamısının heç də həqiqi İslam dünyagörüşündə, sevimli Pyeğəmbərimizin (s.ə.s.) yolunda olmadığını göstərir. Bəli, bu bir həqiqətdir ki, Allah qatında həqiqi din İslamdır. Amma bu həqiqət heç də sənə əsas vermir ki, başqa din mənsublarına basqı edəsən, ona zor tətbiq edəsən. Onu da unutmayaq ki, dində məcburiyyət yoxdur. Sən olsa-olsa təbliğ edə bilərsən. Əslində bütün peyğəmbərlərin də əsas vəzifəsi elə təbliğ olub. Hidayət Allahdandır. Sən olsa-olsa kiminsə hidayət qapısına yönəlməsinə səbəb ola bilərsən, amma bu zaman heç də zülm, haqsızlıq, işgəncə, can qorxusu olmamalıdır. Özünü təmsilçi məqamında görən, yəni başqalarını İslama təşviq edən kəs ilk növbədə söylədiklərini yaşayaraq örnək göstərməlidir. Məsələ burasındadır ki, bizim ən böyük bəlamız da elə bu nöqtədədir.

El arasında zarafatla da olsa bir misal söylnəməkdədir: “Mollanın dediyin elə, elədiyini eləmə!” Əgər bu misalı əsas götürsək, demək, o mollanın sözü ilə əməli bir-birini tutmur.

İnsan məxluqatın əşrəfi kimi yaradılmışdır. Göy üzündə axan buludlar, hər bahar çiçək açan ağaclar, göy üzündəki quşlar, dəryalardakı balıqlar, çöllərdə dolaşan heyvanlar, at, it, inək, qoyun, keçi, camış, dəvə, toyuq.., gördüyün bu məxluqatın hamısı bu və ya digər yönü ilə insanın istifadəsi üçün yaradılıb. Allah-Təalanın bu qədər dəyər verib yaratdığı insan öz mahiyyətini anlamayanda ixtilafa düşür, müharibə törədir, qana susayır. Halbuki, insan olmanın təməlində sülh var, anlaşma var, ağlın işığında iradənin gücü ilə xeyirə yönəlmək var

Sənin mahiyyətin hətta mələklərdən də ülvidir:

Aləmlər səndə pünhandır, cahanlar səndə gizlidir.

(M. Akif)

İnsan, hər fəlsəfi və elmi görüşün təməl mövzusudur. Onu nəzərə almadan nə fəlsəfə yürütmək, nə də elmi şərhlər vermək mümkün deyil. Fiziki və mənəvi yönü ilə bütün elmlərə mövzu odur və insandan kənarda hər şeyin ağırlığı və dəyəri yenə onunla münasibətə görə ölçülür.

Elmlər qol-budaq atıb onun ətrafında toplanır və onun müxtəlif yönlərindən söz açırlar. Kitablar ona doğru qanad açır, ondan bəhrələnir və ətrafa nur saçır.

Bədən quruluşunun forma və funksiyalarının mükəmməl nizamlanması ilə son dərəcə ideal bir sistem olan bu varlığın üzvlərindən hansının anatomiyasına nəzər yetirsək, qarşısında heyranlıq duymamağımız qeyri-mümkündür.

Hələ daxili aləmindəki dərinlik və daim bir mənəvi üfüqdən digərinə varma istedadına baxsan... Kompleks bir beyin və maddi ölçülər içində bulanıq bir mahiyyət ifadə edən ruh; sonra bu iki sirli varlığın mükəmməl ahəngi... Bunların hər biri o möhtəşəm abidənin tacındakı rənglərdən billurlaşan mənalardır.

***

İnsan hər şeyi ilə anlaşılması çətin olan bir varlıqdır. Qəribəliyi və qeyri-adiliyi dünyaya gəlişi ilə başlayır və beləcə davam edir. Ondan başqa hər canlı dünyaya başqa bir aləmdə yetişdirilmiş kimi, həyat qanunlarına aşina və ən mükəmməl sövqi-İlahi ilə (instinkt) gəlir. İnsan isə möhtəşəm və uca varlıq olmasına baxmayaraq, bütün bu təbii instinktlərdən və həyat üçün lazımlı funksiyalardan məhrum şəkildə dünyaya qədəm qoyur. Onun heyvani varlığının mexaniki nizamını aşan hər şey ağıl, zehin, iradə, azadlığa meyil, hiss və daxili müşahidə sayəsində burada təşəkkül edir. Daxili və xarici bütünlüyünə bu surətlə və mənliyinə də ancaq bu yolla qovuşur.

Onda bir meyil və gələcəyin böyük şəxsiyyətinin əlamətlərini daşıyan bu istedadlar, ancaq təlim və tərbiyə ilə inkişaf etdirilə bilər. Və ardınca da daxili müşahidə və müraqibə (izləmə, təqib etmə) ilə mənəvi mərtəbələr fəth edilir. Onu öz təbii hissləri ilə tamamilə baş-başa buraxmaq isə, nəticəsi ən yüksək mövqelər olacaq bir nüvəni və ya nüvələr toplusunu bu gözəlliklərdən məhrum etmək, onu ən alçaq, ən səfil və ən acınacaqlı hala salmaq deməkdir.

Aslan ona lazım olanı pəncəsi ilə, mal-qara buynuzu ilə, it dişi ilə qazanır, insan da bütün müdafiə və hücum vasitələrini özü hazırlama məcburiyyəti ilə dünyaya göndərilir.

Davamı növbəti sayımızda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Əli Çərkəzoğlu

Zaman.-2015.-9 yanvar.-S.13.