Tolerantlıq - başqasının düşünmək haqqını qəbul etməkdir

Ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda keçmiş SSRİ məkanında millətlərarası münaqişələrin pik nöqtəsinə çatdığını orta nəslin nümayəndələri yəqin ki, yaxşı xatırlayırlar.

Bu münaqişələrın qızışmasının başlıca səbəblərindin biri keçmiş SSRİ-də milli və dini tolerantlığın üstünün ustalıqla suvanması idi. SSRİ-də insan haqları deylən bir məfhum haqqında danışmaq belə çox risqli idi. Guya SSRİ dövlətində insan haqları barədə danışmağa ehtiyac yoxdur, burada insanlar dövlət tərəfindən ən yüksək səviyyədə qorunur. Bəs əslində necə idi? O vaxt millət anlayışı qeyri-təbii yolla aradan çıxarılmağa çalışılırdı, din isə, ümumiyyətlə, yaxına buraxılmırdı. Belə bir şəraitdə müxtəlif milli mənsubiyyətə malik olan, müxtəlif dinlərə stayiş edən adamların qarşılıqlı münasibəti necə olmalı idi? Bu mövzuda insanları danışdırarkən, adətən belə bir qənaətə gəlirsən: Milli mənsubiyyət də, din də insanın şərəf məsələsidir. Şərəflə oynayanda isə ortalqda konfiliktin yaranması qaçılmazdır. Bəs necə etməliyik ki, bu cür konfliktlərə rəvac verilməsin? Heç kim öz ayranına turş deməz. Deməli, hər kəs öz millətini də, dinini də uca tutmalıdır. Uca tutmaq başqalarının aşağıda olması anlamına gəlməz. Yadda saxlamaq lazımdır ki, qarşındakı başqa millətə və dini mənsub olan adamın da sənin kimi düşünmək haqqı var. Başqasının sənin kimi düşünmək haqqını qəbul eləmək artıq tolerantlıqdır. Bəzən insan haqları ilə dinin tələblərini qarşı-qarşıya qoyumaq cəhdlərinə rast gəlmək olur. Bununla insan haqlarını önə çıxarıb dini aşağılamaq həddinə gəlirlər ki, bu da dindar adamlarda narazılıq doğurur. Bəs din və insan haqları bir-birini inkar edirmi? Bu suala Fərhad Mehtiyevin “Nəzəriyyə və təcrübədə insan hüquqları” kitabında tutarlı cavab verilir. Gəlin həmin cavabla tanış olaq: “Dini məsələlər ilə insan hüquqlarının bir arada ələ alınaraq səhv nəticələr əldə olunması, adi hala çevrilib. Bu səhvlər insanların zehnində olduğu qədər, dövlətlərarası münasibətlərdə belə müşahidə olunur. Belə ki, insan hüquqları hakim meyar halına çevrildiyinə görə, dini dəyərlər tənqidə məruz qalır, çünki iddia olunur ki, dini doqmalar nəinki insan hüquqlarını qorumur, hətta onları pozur. Lakin bu iddianı irəli sürənlər dinin hansı münasibətləri tənzimlədiyini və nəyi məqsəd güddüyünü, insan hüquqlarının isə nəyi hədəf güddüyünü tamamilə unudurlar. Din insanın daxili aləmini və saflığını, insan ilə onun Yaradıcısı arasındakı münasibətləri tənzimlədiyi halda, insan hüquqları şəxslərin dövlətə qarşı qorunması məqsədini güdür.

Düzdür, dini qaydalar insan və cəmiyyət həyatının bir çox sahələrini tənzimləyir. İstər xristianlıq, istərsə də islamiyyətdə bu qayda eynidir. Lakin qaydaların formalaşma tarixinə baxsaq görərik ki, bunların hamısı heç də ilahi mənşəli deyildir, böyük bir qismi də dünyəvi mənşəlidir və sosioloji məsələdir. Məsələn, katolik kilsəsi, ilk çap vasitələri çıxdıqda bunu şeytan əməli və icadı saymışdı. Soruşmaq olar ki, çap maşınlarının şeytanın qlobal fəaliyyəti ilə nə əlaqəsi ola bilər? Belə səbəblərə görə katolik kilsəsi uzun müddət tənqidlərə məruz qaldı, protestantlığın isə tərəqqi dini olduğu irəli sürüldü. Hətta Maks Veber belə bir anlayış ortaya atmıştı ki, liberal sistemlərin yerləşməsində şəxsi məsuliyyət, kilsənin dövlətdən ayrılmasını və demokratik ictimai həyatı müdafiə etməklə protestantlıq müstəsna yerə sahibdir. Günümüzdə bu cür ittihamlar da, əsasən, islam dininə qarşı yönəlir, çünki islamiyyət, indiyə qədər reviziyaya ən az məruz qalmış bir dindir. Reviziya dedikdə, burada bir şeyi də nəzərdən qaçırmamaq lazımdır. İslamiyyətdə olan ənənəvi məzhəblər, VII- VIII əsrlərdə formalaşdıqlarına görə, bu məzhəblərdə olan bir çox qayda, dini olmaqdan çox zamanın tələb və dəyərlərini əks etdirirdi. Qərb alimləri də etiraf edir ki, Konfutsi məktəbinin və İslamiyyətin qeyri-liberal din sayılması, Katolik məzhəbində olduğu kimi, səhv yanaşmadır. Çünki XVIII və XIX əsrlərdə də Katolik məzhəb mürtəce məzhəb sayılırdı, amma müasir dünyamızda artıq Katolik məzhəbini avtoritar və zalım məzhəb saymaq mümkün deyildir.

***

Dinə qarşı irəli sürülən ittihamların əsas səbəbi dinin ruhunun qavranılmamasından və onun qaydalarının bilinməməsindən irəli gəlir. Burada ən çox irəli sürülən iddialara nəzər salaq. Başqa dindən olanlara qarşı dözümsüzlük heç bir dində postulat kimi əsla olmayıb. Amma faktiki olaraq, dindaşların başqa dindən olanlara neqativ münasibət bəsləməsi sosioloji və psixoloji bir haldır. İnkişaf etməmiş və cahil insanların bir xüsusiyyəti var - onlar müxtəlif əsaslarla başqalarına qarşı üstünlük iddiasında olurlar: bu meyarlar coğrafi mənşə (haralısan?), sosial mənşə (kimlərdənsən?), danışılan şivə, hətta bitirlən ali təhsil ocağı ola bilər. “Din fərqi” də bunlardan birisi kimi qarşımıza çıxa bilər. Halbuki insanların bir-birindən üstün olması, ümumiyyətlə, mübahisəli məsələ olmaqla bərabər, onların cəmiyyətə verdiyi müsbət təsirlərlə ölçülməlidir. İslamiyyətin nəcib peyğəmbəri Hz. Məhəmməddən (s.ə.s) islamın ilk müəzzini Bilali Habəşi soruşur ki, kəsdiyi qurbanın ətindən yəhudi olan qonşusuna versin, ya yox? Buna cavab olaraq Rəsulullah da “ver” deyir.

Peyğəmbərimiz başqa bir hədisi-şərifində islamın tolerant bir din olduğunu açıq ortaya qoyur: “Kafir də olsa, məzlumun haqqına əsla girməyin, onu incitməyin, çünki məzlumun bədduası (imansız olsa belə) Allah qatında məqbuldur”. Bu hədisi-şərifdən bir neçə məna çıxır. Hədisdə məzlumlardan bəhs olunur. Məzlum - imkansız, köməksiz, ehtiyacı olan, ağır həyat şəraitində olan, sıxışdırılmış şəxsdir. Dininə və dilinə, cinsiyyətinə və rənginə baxılmadan, onun sıxışdırılması, haqqı olanın ona verilməməsi, o imkansız insandan nəyinsə zorla alınması qadağan olunur. Buradan bunu anlayırıq ki, qeyri-müsəlmanların da hüquqları universal mahiyyətdədir. Habelə dünyadakı haqq-ədalətin dini mənşəyə aid olmadığı bəlli olur: haqq və ədalət naminə uca Yaradan, ona inanmayan insanın istəyini də qəbul edir (insanların bərabərliyi). Düzdür, müxtəlif ayə və hədislərdə buna zidd kimi görünən mənalar çıxarıla bilər, lakin belə bir təfsir xətasının səbəbi, məsələyə bir bütün olaraq yanaşılmamasından irəli gəlir.

Dində siyasi hüquqların yaşanmasına gəldikdə, daha doğrusu, başqa dindən olanların bu hüquqa sahib olub-olmamalarına, bunların dövlət idarəsində olmağını qadağan edən açıq bir dini doqma heç vaxt olmayıb. Bunu bir qayda halına gətirməyə imkan verən hadisə də yoxdur. Məsələn, deyilsə ki, Məhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) Mədinədə cəmiyyəti idarə edəndə ancaq səhabələri ilə məsləhətləşirdi, etiraz etmək olar ki, Məkkədə ikən əmisi Əbu Talib ilə də məsləhətləşirdi, halbuki Əbu Talib bir qeyri-müslimdi. Əslində bu bir praktikadan başqa şey deyildir və dinlə heç bir əlaqəsi yoxdur. İctimai və dövlət işlərinin bir neçə seçkin tərəfindən aparılmasına aristokratiya deyilir və bu idarəetmə sistemi də din tərəfindən qoyulmayıb, zamanın praktika, şərtləri və tələbi ilə yaranmışdı.

***

İslamiyyətə görə qeyri-müsəlmanlara aktiv və passiv seçki hüququ tanına bilərmi? Müsəlmanlar üçün vacib olan budur: dövlət dindarların dini həyatına qarışmamalıdır, yəni dinə görə haram sayılan sərxoşluq verici içkiləri mənə zorla içirə bilməz və içmədiyimə görə də negativ hallara (sanksiyaya) məruz qoya bilməz, məsələn, işdən çıxara bilməz. Habelə himayəmdə olan uşağın da içməməsini dövlətdən istəyə bilərəm (buna görə də 18 yaşın altında olanlara içki satışı qadağandır). Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, dövlət idarəsi din azadlığını pozmamalıdır, bu dünyəvi dövlət prinsipi olduğu qədər, dinin əsas qaydalarından da birisidir. Belə olan halda, başqa dindən olanların seçki hüququnun tanınmasının dinə heç bir zərəri ola bilməz. Çünki başqa dindən olanlar idarəçi olsalar belə, hər halda sizin əqidənizə qarışma hüququ yoxdur. Həqiqətən də azadlıq, mülkiyyət, şəxsi həyat, fikir və din, söz azadlığı, sərbəst toplaşma və birləşmə azadlığını əngəlləyən hər hansı dini qayda mövcud deyildir. İşgəncə baxımından islamiyyətin üzü həmişə təmiz olub, işgəncə praktikası orta əsrlərdə krallar və padşahlar tərəfindən tətbiq olunsa da, dində buna əsla icazə verilməyib. Bəllidir ki, islamiyyətdə heyvanlara belə əziyyət eləmək günah sayılır.

Orta əsr Avropasında isə, işgəncə normal və zəruri praktika idi. Lakin bu xristianlığın tələbi deyildi. Bütün səmavi dinlər zorakılığa, işgəncəyə qarşı olub. “Allahın kitabı ilə qadağan edilməmiş hər şey sərbəstdir” deyən dini hüquq, liberalizm anlayışı ilə demək olar ki, eyni cizgidə qalır. Buna görə də din və insan hüquqlarını bir-birinə zidd görmək ya qərəzli, yaxud da təhlildən uzaq bir yanaşma tərzidir.

Ən son diqqətinizi bir məqama çəkmək istəyirik: dinə inanma və ibadət etmə azadlığı, insan hüquqlarının əsas tərkib hissələrndən biridir. Bu hal da açıqça onu sübut edir ki, bu iki sahə nəinki bir-birinə zidd deyildir, tam tərsinə, bir-birini tamamlayır”. Göründüyü kimi, biz insan hüquqları və din dedikdə təkcə islamı nəzərdə tutmuruq. Bu özü dini toleratlığın bir nümunəsidir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Elvin Əliyev

Zaman.-2015.-16 yanvar.—S.13