Ekstremizmin növləri və onun subyektlərinin tipi

Müasir cəmiyyət bütün əvvəlki inkişaf mərhələlərində olduğu kimi xəstədir.

Bu xəstəlik kütləvi xarakter daşıyan və bir-biri ilə sıx əlaqədə olan fanatizm, ekstremizm, terrorizmdən törəyir. Xəstəlik məcbur edir ki, orqanizm bu vəziyyətdən xilas olsun. Bunun üçün orqanizm anticisimlər hasil edir, dəyişir, yeni həyat şərtlərinə uyğunlaşır. Eynilə bu şəkildə sosium mübarizə aparır, hiddətlənir və sosiuma əks olan xəstəliklə üzləşəndə inkişaf edir.

“Extreme” sözü ingiliscə ifrat, həddindən artıq anlamına gəlir. Ekstremal, ekstremist, ekstremum sözləri ekstremizmlə eyni kökdəndir. Orta məktəb riyaziyyat kursunda ekstremum nöqtələri funksiyanın maksimum və mimimum nöqtələri kimi izah edilir. Riyaziyyatda ekstremum anlayışı antinomiya (max və min) ifadə edir, eyni zamanda humanitar elmlərdə ekstremum sözü eyniköklü sözlə - ekstremizmlə əvəz olunur. Funksiyanı (y) - sosium, dəyişəni (x) isə inkişafda olan şəxsiyyət kimi qəbul etsək, ekstremizm birmənalı şəkildə funksiyanın minimum nöqtəsi kimi şərh oluna bilər. Şəxsiyyət ekstremum nöqtələrində inkişaf edə bilməz, belə ki, ekstremum nöqtələrində dəyişmə və artma sıfra bərabərdir. Ekstremist müasir anlamda ən aşağı dərəcədə sosiallaşan şəxsiyyətdir. Kəmiyyətin keyfiyyətə keçdiyi anda sosiallaşmanın ən aşağı dərəcəsi birmənalı şəkildə mənfi qəbul edilir. Bu cür yanaşmanı əksər sosial-humanitar fənlər qəbul edir. “Ekstremizm” termininin fəlsəfi analizi köhnə problemin yeni aspektlərini görməyə və aktuallaşdırmağa imkan verir.

Dağıdıcı xarakter daşıyan ekstremizm sosial həyatın dərinliklərinə qədər işləmişdir. Ekstremizmə və onunla mübarizəyə qanunlar, konstitusiyalar, beynəlxalq hüquqi sənədlər və digər hüquqi aktlar həsr olunmuşdur.

Ekstremizmə qida lazımdır və bu qida fanatizm hesabına hasil olur

Ekstremist fəaliyyətinin mənbəyi şəzsiyyətdaxili xarakter daşıyır. Ekstremizm öz ideya və daxili etiqadı naminə istənilən hərəkətə əl atmağa hazırdır. Ekstremizm - fanatizmin xarici forması, fanatizm fəaliyyəti kimi üzə çıxmasıdır. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, fanatizm ekstremizmlə forma və məzmun kimi uyğunlaşır. Ekstremizm sərbəst deyil, ona qida lazımdır və bu qida fanatizm hesabına hasil olur, fanatizm isə öz növbəsində kifayətləndirici deyil, o da nəyəsə çevrilməlidir.

Ekstremizmin profilaktikası son onillikdə olduqca aktualdır. Bu sahəyə müxtəlif idman, mədəniyyət, siyasət tədbirləri, elmi-praktik konferensiyalar və “dəyirmi masa”lar həsr olunur. İstənilən hadisənin profilaktikası bu hadisənin varlığı və realizasiyasını qabaqcadan duyur. “Ekstremizmin profilaktikası” anlayışı profilaktikanın özü üçün məzmun tələsi yaradır. Bir tərəfdən profilaktika orqanizmdə xəstəliyin yaranması və inkişafından əvvəl aparılır, orqanizm (başqa sözlə, cəmiyyət) xəstələndikdə isə profilaktika aparmaq faydasızdır. Digər tərəfdən isə ekstremizmin qarşısını almaq üçün profilaktika aparmaq təhlükə olmadığı hallarda belə ekstremizm təhlükə kimi düşünülür, başqa sözlə, ölüm düşüncəsi həyatı sıxışdırır.

Mömin insan öz dini pozisiyası olan və onu qoruyandır

Gündəlik həyatda geniş yayılmış belə bir təsəvvür var ki, hər bir inancı insan mahiyyət etibarilə dözülməzdir. Dözülməzlik anlayışı inkaredici konnotasiyalarda eksteremizmə meyillilik kimi işlədilir. Tolerantlıq, ekstremizm, dözümlülük, dözülməzlik anlayışlarındakı yanlışlıq məntiqi ziddiyyətə gətirib çıxarır. Mömin insan öz dini pozisiyası olan və onu qoruyandır. Belə çıxır ki, öz mövqeyini (dini, siyasi, vətəndaşlıq) qoruyan istənilən insan ekstremist meyilliliyi ilə xarakterizə olunur. Bəs ictimaiyyətin fikrincə ekstremizmin profilaktikası kimi qəbul edilən vətəndaşlıq mövqeyi necə olsun? Vətəndaşlıq mövqeyi nə qədər möhkəmdirsə, profilaktikanın nəticələri də o qədər müsbətdir. Lakin mövqenin möhkəmlənməsi ekstremizmin güclənməsinə aparıb çıxarır. Beləliklə, vətəndaşlıq mövqeyinin möhkəmlənməsi vətəndaş-ekstremistin formalaşmasına səbəb olur ki, bu da mümkün deyil, həyatla heç bir uyğunluğu yoxdur. Bu konteksdə “vətəndaş” sözü hüquqi dövlətin vətəndaşı və yüksəksəviyyəli hüquqi şüura malik vətəndaş cəmiyyətinin üzvü kimi işlədilmişdir.

Ekstremizm fenomeni bircinsli deyil, onun müxtəlif tip subyektləri var:

1. Ekstremist - öz fanatik düşüncəsinə uyğun olaraq istənilən addımı atmağı bacaran və buna hazır olan insandır (yada salaq ki, “ekstremum nöqtəsi” həm minimum, həm də maksimum nöqtələrə malikdir). Müsbət ekstremistlərə müharibə qəhrəmanları və ya əzabkeşləri, ya da hansısa başqa bir işə sədaqətlə xidmət edənləri göstərmək olar. Sovet dövründəki Matrosov, Staxanov və s. buna misal ola bilər. Müasir dövrdə mənfi mənada ekstremizmi ifadə edənlərə terroristlər aiddir. Lakin onları birləşdirən cəhət də var - onların fəaliyyətinin əsasında nəyəsə, kiməsə sarsılmaz inam, həm də sosiallaşmanın min-max səviyyəsi durur.

2. Qəhrəman - çətin, təhlükəli, ağır həyat situasiyası ilə üzbəüz qalan insandır. Ekstremal vəziyyət qəhrəmandan onun qəhrəmanlığına möhtac olan insanları, ətraf mühiti və özünü xilas etmək üçün maksimal mərdlik, cəsarət, fədakarlıq və digər xeyirxahlıqlar tələb edir. Misal göstərmək çətindir, çünki o gizlidir, əksər hallarda isə açıqlanmır. Bir çox insanın həyatında qəhrəmanlıq yeri var. Bir nümunə kimi qədin yunan mifologiyasının qəhrəmanı Odisseyi göstərmək olar. Qəhrəman üçün təsadüf və onun düşdüyü situasiyaların gözlənilməzliyi və hücumun onun özündən asılı olmaması əsasdır.

3. Ekstremal - süni şəkildə özü üçün yalnız bütün fiziki və əqli qabiliyyətlərin bir nöqtəyə yönəldilməsi hesabına keçilməsi mümkün olan təhlükəli situasiyalar yaradan insandır. Belə süni ektremallığın yaradılmasının səbəbi dəf edilən çətinlikdən ekstremal tərəfindən alınan məmnunluq hesabınadır. Ekstremal üçün meydan ekstremal idman növləridir. Bu kontekstdə ekstremal anlayışına hərbçilər, polislər, kosmonavtlar və digər peşə sahibləri aiddir, o mənada ki bu peşələr və deməli, onlardas rast gələn təhlükələr insanın şüurlu seçiminin nəticəsidir. Belə işlə məşğul olan insan bu və ya digər situasiyalarda qəhrəmanlıq göstərə bilər, amma qəhrəman ola bilməz. Öz seçimi ilə o təhlükə və ekstremallıqla razılaşır, lakin bu ekstremallıq abstraktdır. Ekstremal idman növü ilə məşğul olan insan isə elə bir konkret təhlükə ilə üzləşir ki, onu dəf etmək qəhrəmanlıq deyil, eksrtim gətirir.

4. Postekstremal - postmodern epoxasının ekstremalıdır. Onu nə risk hormonu, nə də qorxunun dəf edilməsi qane edir, onu qorxunun dəf edilməsi faktı məmnun edir. Postekstremal kiməsə və ya özünə “Bunu mən etdim” deyəndə aldığı həzzə can atır. Sadə desək, ekstremal əvvəlcədən təhlükədən xəbəri varkən paraşütlə tullanır və bu tullanışdan, postekstremal isə tullanışın fotosu - sənədli təsdiqindən və sakitcə “Bunu mən etdim” demək hüququndan həzz alır. “Nəyin hesabına olursa, olsun, sağ qalmaq” teleserialı postekstremallığın əyani illüstrasiyasıdır. Burada qəhrəman kameraya işləyərək, təbiətin vəhşi ekstremal şərtlərini imitasiya edir və sağ qalmaq üçün zəruri olan vərdişlər nümayiş etdirir. Postekstremalın fəaliyyəti nümayişə çevrilir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Loğman Məmmədov

Zaman.-2015.-27 yanvar.-S.13.