Türkiyə, Amerika və İran üçbucağında İsrail

İsrail 2006-cı ildə Livana müdaxilə zamanı hərbi baxımdan məğlub oldu. Qəzzəyə etdiyi sonuncu hücumlar nəticəsində isə mənəvi baxımdan məğlub oldu. İsraildəki vəziyyət onu göstərir ki, siyasi partiyalar seçkilər zamanı istədikləri səsi toplaya bilməyəcəklər. Bəlkə də partiyalar bəzi siyasi hədəflərinə çatacaqlar, amma uzun illər İsrail bütün dünyada “qatil dövlət” kimi tanınacaq. Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın hər insanın ürəyindən keçən ifadələri Davosda İsrail Prezidentinə deməsi, onun toplantını tərk etməsindən də təsirli oldu. Peresin Ərdoğana zəng edərək baş verənlərdən incimədiyini bildirməsi onu göstərir ki, İsrail “qatil dövlət” imicini öz üzərindən atmaq üçün baş verənləri şəxsi bir məsələ kimi təqdim etmək istəyir. Qeyd etmək lazımdır ki, İsrailin gələcəkdə nə ilə qarşılaşacağını söyləmək mümkün deyildir. İsrail törətdiyi vəhşiliklər nəticəsində bütün dünya ilə qarşı-qarşıya gəlmişdir.

Davos Türkiyə üçün şans ola bilərmi?

İsrail Qəzzədə törətdiyi cinayətlərdən sonra bütün dünyadan təcrid olunaraq öz daxili imkanlarından istifadə etməyə məcbur olacaq. Xüsusilə də Türkiyə ilə siyasi bir çəkişməyə girməsi İsrailin intihar etməsi mənasına gəlməlidir. İsrailin Qərb tərəfindən dəstəklənməsinin əsas səbəbi onun İrana qarşı həyata keçirdiyi sərt siyasət idi. Amma İsrailin bölgənin güclü dövlətlərindən olan Türkiyə ilə qarşı-qarşıya gəlməsi, onun bölgədəki strateji hədəflərinin sonu ola bilər. İsrail bölgədə baş verən hadisələrə qarşı təkbaşına siyasət həyata keçirə bilərmi, yoxsa hansısa dövlətin də yardımına ehtiyacı varmı? İsrail istəsə də, istəməsə də bölgədə heç nəyi təkbaşına həll edə bilməz. Dünyada baş verən siyasi dəyişikliklər də İsraili buna məcbur edir. Peresin Ərdoğana zəng edərək baş verənlərdən təəssüfləndiyini bildirməsi də buna işarədir. Əslində Peresin həll edə bilmədiyi məsələnin arxasında Ərdoğan deyil, türk diplomatiyasının gücü dayanır.

İsrailin düşdüyü hazırkı vəziyyət “çox istəyən azdan da olar” məsəli şəklində ifadə edilə bilər. İsrail Qəzzəyə etdiyi hücuma istər vaxt baxımdan, istərsə də taktiki cəhətdən yaxşı hazırlanmış kimi görünə bilər. Lakin İsrailin bölgədə gərginliyə səbəb olan siyasəti bu dəfə onun özünə qarşı çevrildi. Artıq bundan sonra İsrailin qarşısında onu dövlət kimi qəbul etməyən İrandan fərqli olaraq, “sülh tərəfdarı olan Türkiyə” duracaq. Bölgədə sülhpərvər siyasət həyata keçirən Türkiyə İsrailin qarşısında ən böyük maneə olacaq. Türkiyə həm Fələstini, həm də bölgədəki digər aparıcı qüvvələri İrandan təcrid edərək, İsrailin bölgədəki əhəmiyyətini azaltmağa nail olub. İsrailin həyata keçirdiyi siyasət Türkiyə tərəfindən maneə ilə qarşılanır.

Ərdoğanın Davos forumunu tərk etməsi bu fürsəti əldə etmək üçün “tarixi” bir mərhələ oldu. Türkiyə mətbuatının hadisəyə hansı qiymət verməsindən asılı olmayaraq, Ərdoğanın bu cəsarətli addımı Türkiyəni bölgənin əsas aparıcı dövləti halına gətirdi. Türkiyənin bu tarixi fürsətdən hansı formada istifadə edəcəyi mübahisə mövzusu ola bilər. Əgər türk diplomatiyası HƏMAS və“Əl-Fətih” arasında uzunmüddətli sülhə nail ola bilsə, bu, İsrail üçün ciddi problem olacaq. Türkiyə əldə etdiyi bu fürsətdən istifadə edə bilərsə, bölgədəki nüfuzunu daha da artıracaq. Yaxın zamanlarda Türkiyədən bu istiqamətdə fəaliyyət gözləmək olar.

Obama faktoru

Davos forumunda baş verənlərə ABŞ-ın hansı münasibət göstərəcəyi olduqca əhəmiyyətli idi.

Amma bir qədər geriyə, Obamanın İslam dünyasına qarşı səsləndirdiyi sülhpərvər çağırışına diqqət yetirsək, açıq görünür ki, o, əsas fəaliyyətini ABŞ-ın daxili məsələlərinin həllinə, xüsusilə də iqtisadi böhranla mübarizəyə həsr edəcək. Artıq hər kəs başa düşür ki, Buş dönəmindən miras qalan dünyadakı anti-Amerika ovqatı ilə nəyəsə nail olmaq mümkün deyil. Ona görə də Obama iqtisadi böhranla mübarizə apardığı kimi dünyada formalaşan antiamerika ovqatını da dəyişməlidir.

Buna görə də İslam dünyasına verilən mesajlar diqqətlə qarşılanmalıdır. İslam dünyası ilə münasibətlərin düzəlməsi həm Fələstin probleminin həll edilməsi, həm də bu məsələdə İsrailin qarşısına məhdudiyyətlərin qoyulması mənasına gəlir. ABŞ İsrailin qarşısını almasa, Fələstin probleminin ədalətli və uzunmüddətli həlli mümkün olmayacaq və Obamanın həyata keçirmək istədiyi sülhpərvər missiya baş tutmayacaq. İsraili yaxın zamanlarda küncə sıxışdıracaq digər mühüm bir hadisə isə ABŞ ilə İran arasında baş verməsi gözlənilən yaxınlaşma olacaq. ABŞ ilə İran arasında buzların əriməsi İsrail üçün həyəcan təbilinin çalınması mənasına gəlməkdədir. Yəhudi lobbisinin İran ilə münasibətlərin düzəlməməsi üçün əllərindən gələni edəcəklərini nəzərə alsaq da, nə zamansa bu münasibətlər düzəlməlidir. İran isə İsrailin bölgədəki təsir gücünü azaltmaq üçün ABŞ-dan gələn təkliflərə laqeyd qalmayacaq.

İsrail küncə sıxışdırıla bilər

Obamanın hakimiyyətə gəlməsindən sonra İran tərəfindən ABŞ-a qarşı sərt açıqlamaların verilmədiyi müşahidə edilir. İran beynəlxalq müstəvidə yaxşı bir şahmat oyunçusu kimi tanınır. İraqın işğal edilməsindən sonra bölgədəki gücünü daha da artıran İran ilə münasibətlərin yaxşılaşdırılması qoşunlarını İraqdan çıxarmaq istəyən ABŞ üçün olduqca vacibdir. Eyni zamanda, ABŞ-ın “HƏMAS”la danışıqlara başlaması və İsraili də buna məcbur etməsi yaxın zamanlarda gözlənilən proseslərdən biridir. Belə bir vəziyyətdə İsrail ABŞ-ın bu seçimi qarşısında qala bilər və bu da daxildə ciddi siyasi böhrana səbəb ola bilər.

İstənilən halda uzunmüddətli sülhün əldə edilməsi olduqca çətindir və bu, uzaq perspektiv olaraq görünür. Proqnozlar İsrailin gələcəyi üçün yaxşı heç nə vəd etmir. Əslində İsrail öz ərazilərini genişləndirmək baxımından öz məqsədinə nail olub. Əgər Fələstin problemi uzunmüddətli və ədalətli sülh yolu ilə həll olunmalıdırsa, bu problemin kökləri işğaldan əvvəlki dövrdə axtarılmalı və ərazi problemi yenidən müzakirəyə çıxarılmalıdır.

Turan Ayhan.

Zaman.-2009.-7-9 fevral.- S.22.