Anarın “Adamın adamı” ilə Tanpınarın “İnstitut”u

Anarın personajları ilə bunlara bənzəyən əsərinin də ancaq belə istedadlı teatr adamları tərəfindən kəşf edilə biləcəyinə inanıram

Cağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış isimləri arasında Anarın özəl bir yeri olduğunu bilirdim. Romanlarını və hekayələrini sevə-sevə oxuduğum bu yazarı ilk dəfə Çingiz Aytmatovun rəhbərlik etdiyi və İstanbul Bələdiyyəsi Kültür İşləri Dairəsi Başqanlığının ev sahibliyi etdiyi toplantıda tanımışdım. O, Türk Dünyası Yazarlar Kongresi adını daşıyan bu toplantı ilə Strasburqda düzənlənən Türk Şeiri Şöləninə Azərbaycan təmsilçisi olaraq qatılmışdı. Anası və atası da tanınmış yazarlar olan Anarla bəhs etdiyim toplantılarda ünsiyyətdə olmuşdum.

15 gün öncə Ramiz Əsgərdən kardeskalemler@gmail.com <mailto:kardeskalemler@gmail.com>. ünvanına, oradan da mənim elektron poçtuma bir mail göndərildi. Nəql edilən məqalə Bakıda tanınmış bir yazar olduğunu zənn etdiyim Rövşanə Səlimovaya aid olub “Anarın ”Adamın adamı“ komediyası üzərində düşüncələr” adlanırdı. Həmin yazı bu günlərdə səhnələşdirilən başqa bir əsərlə mövzu oxşarlığı olduğu üçün diqqətimi çəkdi. Bir də mənim çox önəm verdiyim başqa əsərləri xatırladırdı. Bu əsərlərdən biri - A. H. Tanpınarın “Saatları nizamlama institutu” adlı romanı, digəri də Nəcip Fazilin “Püf nöqtəsi” adlı pyesidir. Bunlardan birincisi bu günlərdə tamaşaya qoyuldu, o biri də bu cür əsərlərə səhnə həyatı verə biləcək bir teatr xadimini gözləməkdədir. Anarın personajları ilə bunlara bənzəyən əsərinin də ancaq belə istedadlı teatr adamları tərəfindən kəşf edilə biləcəyinə inanıram. Bu üç əsər bir-birinə yaxın dönəmlərdə, bir-birindən xəbərsiz olaraq ortaya çıxsa da, eyni mətləbləri anladır.

“Adamın adamı”

Rövşanə Səlimova yazısına belə baslayır: “Cağdaş Türk Dünyasının ən ünlü yazarlarından biri olan Anar roman, hekayə, esse, şeir və ədəbi məqalələrlə yanaşı, dram əsərləri də yazaraq, Azərbaycan teatrına bir çox uğurlar qazandırıb. Bu əsərlər arasında ”Adamın adamı“ komediyası özəl bir yerə sahibdir”.

Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəs”i adlı romanı əsasında yazdığı səhnə əsəri İstanbul Şəhər Teatrlarında tamaşaya qoyulub və tamaşaçı rəğbətini qazanıb. 20 ildir ki, bir çox hekayəsi və romanı Türkiyə türkçəsinə uyğunlaşdırılaraq nəşr olunan Anarın Azərbaycan Yazıçılar Birliyində çalışdığı halda, uzun müddət İstanbulda yaşadığını da bilirik. Anar on ilə qədər Memar Sinan Universitetində seminarlar verdiyi üçün Türkiyədə də xeyli tanındı və o, bizim həyatımıza daha yaxından bələd oldu.

1977-cı ildə Bakıda yayınlandığı bildirilən “Adamın adamı” adlı bu pyes bizdə nəşr olunmadı və tamaşaya da qoyulmadı. Fəqət bu pyesin Anarın digər ədəbi əsərlərindən fərqli bir keyfiyyətə malik olduğunu bilirik. O səbəbdən də “Adamın adamı”na daha yaxşı bələd olmaq üçün bu əsərdən söz açan həmin müəllifdən daha iki iqtibas etmək istəyirəm: “”Adamın adamı“ komediyasında tipajların adları maraqlıdır. Yazar adları açıq kod və şifrəli olaraq seçib, Azərbaycan dilinin imkanlarından ustalıqla istifadə edib. Hər bir tipin adı onun iç dünyasını anlatmaq, müyyən etmək üçün bəlli bir mesaj keyfiyyəti daşımaqdadır. Məsələn, komediyanın qəhrəmanlarından İbiş İbişli, Süsən Sünbül, Fağır Bağır, Fənd Fərəc, Nazlı Qəmzəli, At Balaxanım, Əhməd Biqəm, Hefçi Məlik, Xoca Zığzığ, Xəbərçi Xədicə, Mərd Mazarov, Əli Əyrizadə və başqalarının adları belə tamaşaçını, oxucunu güldürməyə yetir”.

A. H. Tanpınarın “Saatları nizamlama institutu” adlı romanı ilə Nəcip Fazilin “Püf nöqtəsi” adlı pyesində də “Adamın adamı”nda olduğu kimi obrazların davranışlarında, yumor hisslərində, daxili xarakterlərində ənənəvi türk teatrına məxsus üslub sezilir. Bu sətirlər də Anarın əsəri ilə “Saatları nizamlama institutu” arasındakı bənzərliyi özündə əks etdirir: “Komediyada hadisələr ”Az. Yaz. Poz“ adlı bir qurumda çərəyən edir. Bəzilərinin düşüncəsinə görə, Anar bu ixtisarlarla Azərbaycan Yazarlar və Pozarlar Cəmiyyəti adlı xəyali bir qurumu canlandırsa da, əslində o, Yazarlar Birliyini nəzərdə tutub. Fəqət komediyada bu qurumun nə ilə mübarizə apardığı anlaşılmır. Tək bir yerdə sədrin kağız məsrəfini ödəmək məqsədi ilə xüsusi sərəncam verdiyi və bunu 100 nüsxə çoxaldaraq hər kəs görsün deyə, divarlara yapışdırmaq üçün əmr verdiyinin şahidi oluruq. Bu detal sovet dönəmində bəzi yazarların heç bir sənət dəyəri olmayan əsərlər yazdıqlarına, dolayısı ilə kağız məsrəfinə səbəb olduqlarına işarə kimi izah oluna bilər. Komediyanın təməlində ”Az. Yaz. Poz“ adlı qurumun fəaliyyəti, əslində isə fəaliyyətsizliyi durur”.

“Saatları nizamlama institutu”

Beş roman və iki hekayə kitabından başqa, sadəcə klassik dönəmə aid iki pyes tərcümə edən A. H. Tanpınarın əsərləri içində yalnız “Saatları nizamlama institutu”, bəlkə də, ən çox diqqət çəkən və sistem əleyhinə yönəlmiş, mesajı çox açıq olan bir romandır. Bəlkə də bu səbəbdən onun başqa yönləri ön plana çıxarkən bu əsərə maraq göstərilməmişdir. Həmin əsərin ən önəmli tərəfi Tanzimatdan bu yana yaşadığımız qərbləşmə cəhdlərinin xəyali bir qurumdakı olaylarla çox düşündürücü bir şəkildə verilməsindədir.

İronik bir dillə yazılan romandakı bəlli qəhrəmanlar olan iki şəxs- Hayri İrdal və Halit Ayarcı xarakterlərinə, hərəkətlərinə uyğun bir şəkildə adlandırılıblar. Saatları nizamlama institutunu quran bu şəxslər bütün vəzifələrə yaxın adamlarını yerləşdirirlər. İnstituta göndərilən müfəttişlərin sayəsində Ankara tərəfindən bu institutun bağlanılmasına qərar verilir. Və təhvil-təslim komissiyası həmin şəxslərdən təşkil edilir. O biri xarakterlərlə bu iki xarakter arasında oxşarlıqlar görünür.

Bu roman saat maraqlısı olan insanları öz ətrafında toplayan Halit Ayarcı tərəfindən qurulan institutdan və qısa zamandan sonra onun ləğv edilməsindən bəhs edən satirik bir əsərdir. Çoxlu sayda qeyri-adi hadisələrlə zəngin olan, müxtəlif tiplərin maraqlı hekayələrini özündə cəmləşdirən roman hələ 60-ci illərdə yazılsa da, əsərdə postmodern əlamətləri hiss edilir. Bu həmin illərdə yazılan və “pul-hakimiyyət-dəstə” əlaqələrindən bəhs edən Nəcip Fazilin “Püf nöqtəsi” adlı pyesi qədər əhəmiyyətli və maraqlıdır. Ənənəvi üslubda qələmə alınan bu əsərdə müasir tiplər öz “yenilikləri” ilə ön planda veriliblər. Buna görə də ədəbiyyatımızda süni şəkildə müasirləşməni tənqid edən “Saatları nizamlama institutu”na layiq olduğu dəyər verilməmişdir.

10 il öncə bir həvəskar bu əsəri səhnələşdirmək istədi. Lakin Kənan İşık tərəfindən səhnələşdirilən “Hüzur” tamaşası qədər maraqla qarşılanmadığı üçün repertuardan çıxarıldı. Bəlkə də bu dəfə fərqli bir rejissorun diqqətini cəlb etdiyi üçün səhnəyə qoyuldu. Bu əsərin teatr tənqidçiləri tərəfindən tənqidlə qarşılanmasının əsas səbəbi onun vaxtilə düzgün rejissor həllini tapmamasından irəli gəlir.

Əziz Nesinin ömrü boyu yazdığı və 80 kitabda izah edə bilmədiyi məqamları Nəcib Fazil, A. H. Tanpınar və Anar bu əsərləri ilə ortaya qoya bildilər və bu da onların ortaq cəhətləridir.

Mustafa Miyasoğlu

Zaman.-2009.-18 iyun.-S.8.