Hələ də haqqı tanınmamış, böyük irsinə hələ də əlimiz yetməyən nəhəng fikir və əməl adamlarımızdan biri də Əhməd bəy Ağaoğludur. O, milli siyasi və fikir həyatımızda adı şükranla çəkilməli 3-5 adamdan biridir.

Sovet dövründə onun haqqında yazılmamış deyil. Amma daim mənfi çalarda. Kaş ki, yazılmayaydı, şüurları zəhərləməyəydilər. Heç olmasa o müəlliflər etdikləri haqsızlıqla bağlı üzrxahlıq etmiş olaydılar. Şüurlara yeritdikləri zəhəri təmizləyə bilməsələr də heç olmasa günahlarını yumuş olardılar.

Şükürlər olsun, bu böyük fikir və əməl adamı haqqında son illərdə bir neçə dəyərli əsər çap edilib. Obyektiv və insaflı araşdırıcılar onun həyatı və fikirləri haqqında heyranlıq və minnətdarlıqla yazmışlar. Bu kitablara dayanaraq onun haqqında yazı hazırlamaq nisbətən asanlaşıb. Bununla belə, Əhməd bəy o qədər nəhəng şəxsiyyətdir ki, onun həyatındakı keşməkeşli olayları, epizodları, xüsusən konseptual fikirlərini kiçik bir yazıya sığışdırmaq mümkün deyil. Onun zəngin həyatının və o qədər də zəngin yaradıcılığınının quru özətini vermək belə bir neçə yarpaqlıq yazı tələb edir. Bu yazıda çağdaş oxucumuz üçün gərəkli hesab etdiyimiz bəzi məsələlərə toxunacağıq.

Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) (1869-1939) XIX yüzilin sonlarından 1920-ci illərədək Azərbaycanda, sonra isə Türkiyədə siyasi və fikir həyatına yön verən şəxslərdən biridir. O, Şuşada, ata tərəfdən Qurdeli, ana tərəfdən Sarıcalı boyuna bağlı ənənəvi bir ailədə doğulub. Məhəllə məktəbində və xüsusi müəllimlərdən dövrün ənənəvi təhsil sisteminin verdiyi biliklərə yiyələnmiş, anasının təşəbbüsü ilə həm də rus dilini öyrənmişdir. Yenə anasının təkidi ilə Şuşadakı rus orta məktəbinə, sonra isə real məktəbə (təbiət fənləri təmayüllü məktəbə) göndərilir. Xatirələrində Əhməd bəy yazır ki, bu məktəblər şəhərin erməni məhəlləsində yerləşirdi. 45 şagirddən yalnız beşi müsəlman uşağı idi. Erməni şagirdlərin bu azlığa qarşı münasibəti çox aqressiv olmuş, müsəlmanları daim incitmişlər. Bu mühitə dözməyən şagirdlərin dördü məktəbi tərk etmiş, yalnız Əhməd təhsilini uğurla başa vura bilmişdir. Məktəb illərində gördüyü bu acılar bütün həyatı boyu onu izləmiş, onda haqsızlığa etiraz doğurmuşdur. Bu hisslərin yaranmasında bu dövrdə yayğın olan xalqçı (narodniçestvo) ədəbiyyatın da mühüm rolu olmuşdur. Politexnik institutunda oxumaq istəyi ilə Peterburqa gələn Əhməd bəy burada Qafqazdan olan 35-40 gənc arasında sonralar birlikdə çalışacaqları Əli bəy Hüseynzadə və Əlimərdan bəy Topçubaşov (Topçubaşı) ilə rastlaşır. Bu vaxt gənclər arasında xalqçı əhval-ruhiyyə, rus ziyalılarının arasında isə aşırı millətçilik, o cümlədən antisemitizm çox yayğın idi. Oğlu Səməd Ağaoğlunun yazdığına görə, imtahan zamanı onu yəhidi sayan bir müəllimin qərəzli münasibəti nəticəsində imtahandan kəsilir. Bu haqsız münasibətdən qəzəblənən protest ruhlu gənc Əhməd bəy Ağayev ali təhsil almaq üçün az miqdarda vəsaitlə 1888-ci ilin yanvarında Parisə yola düşür.

Bir müddət fransızca öyrənəndən sonra Sorbon Universitetinin Şərq dilləri fakültəsində mühazirələrə girir, daha sonra eyni zamanda hüquq fakültəsində oxuyur. Bu zaman Fransa 1870-71-ci illər savaşındakı uğursuzluğun travmasını yaşamaqda idi. İtirilmiş torpaqlar və zədələnmiş qürur hissi toplumda, ilk növbədə aydın kəsimdə güclü revanşist millətçilik doğurmuşdu. Əhməd Ağayevin dərslərinə ciddiyyətlə yanaşması və fövqəladə istedadı professorlarının da diqqətini çəkmiş, Parisin aydın salonlarına onun yol tapmasına nədən olmuşdu. Əhməd Ağayev (Ağaoğlu) haqqında maraqlı araşdırma aparmış A. Holly Shisslerin təsbitinə görə, gənc tələbəyə Paris həyatında fransızlardan ən çox üç şəxs – onun fars dili və tarixi professoru James Darmesteter, “La Nouvelle Revue” dərgisinin redaktoru Juliette Adam, məşhur filosof və tədqiqatçı Ernest Renan təsir etmişdir. Xüsusən Ernest Renanın dinlər tarixi haqqında yazdığı əsərlər gənc Əhməd bəyin diqqətini çəkmiş, onun protest ruhunu qıcıqlandırmışdır. Renan yazdığı çoxsaylı əsərlərində dinlər tarixində sami (ərəblər və yəhudilər) və ari (hind-avropalılar) irqlərinin rolunu qarşılaşdırmış, birincilərin din tarixinə töhfələrini sərt dillə tənqid etmişdir. Renana görə, İslam tərəqqinin qarşısını alan, inkişafa yer qoymayan bir dindir. Renanın dinlər tarixi və onun toplum həyatında rolu haqqında əsas tezislərini təqdir edən Əhməd bəy, İslamı müdafiə etmək üçün farsların hind-avropalı olması və şiəliyin farslar üçün milli din xarakteri daşımasını çıxış nöqtəsi olaraq qəbul edir. Onu da nəzərə alır ki, bu zaman Avropada, xüsusilə Fransada fars tarixi və mədəniyyətinə xüsusi rəğbət vardı. Gənc tədqiqatçı ortodoks İslamdan fərqli olaraq şiəliyin inkişafa meylli, yalnız farslara xas məzhəb, hətta din olduğu tezisini müdafiə edir. Bu tezislərin müdafiəsi məqsədilə “La Société persane” (“Fars toplumu”) ümumi başlıqlı, yeddi bölümdən ibarət məqalələrini “La Nouvelle Revue” dərgisinin 1891-ci il saylarında dərc etdirir. Növbəti il başqa bir dərgidə “Confession du derviche” (“Dərvişin tövbəsi”) adlı məqalə çap etdirir. 1892-ci ildə isə Şərqşünasların XIX Beynəlxalq Konqresində şiəliyin məzdəkçi kökləri haqqında məruzə edir. Bu məruzənin mətninin çapına qərar verilir.

Sorbon Universitetində təhsil aldığı dövrdə Əhməd bəy Yaxın Şərq haqqında çap edilmiş iki kitaba rəy yazır, bundan əlavə, Tiflisdə çıxan rusdilli “Kavkaz” qəzetinə məqalələr göndərir.

Sonralar türkçülüyün tanınmış xadimi kimi məşhurlaşmış Əhməd bəyin Paris yazılarında “özünü doğma kültürü haqqında yazan fars kimi təqdim etməsi” A. Holly Shisslerin diqqətini çəkmişdir. Gənc Əhməd bəydəki bu “kimlik problemini”ni tədqiqatçı iki mümkün səbəblə izah edir. Birincisi, dini-imperial kimliklə (“rus müsəlmanı”) Peterburqu tərk etmiş Əhməd bəyin yetişdiyi Qafqaz mühiti fars kültürünün hələ güclü olduğu məkan idi; bu kültürün də özəyində şiəlik dururdu. İkincisi, Orta Şərqdən gəlmiş və bir Qərb paytaxt şəhərinin akademik dairələrinə daxil olan şəxs kimi özünü “ari” irqinə aid etmək müəyyən dəyər ifadə edə bilərdi.

Altı ildən sonra Sorbon Universitetinin Şərq dilləri və hüquq diplomları ilə vətənə dönən Əhməd bəy yolüstü dörd ay İstanbulda qalır. Burada Osmanlının bir sıra görkəmli aydınları və dövlət adamları ilə görüşür. İstanbulda olan Şeyx Cəmaləddin Əfqani ilə yenidən bir araya gəlir, siyasi-ideoloji məsələləri müzakirə edir. Keçmiş dostu Əli bəy Hüseynzadə onu İttihad və Tərəqqi Komitəsinin liderləri ilə tanış edir. Bu görüşlər və uzun müzakirələr onun dünyagörüşünün dəyişməsində mühüm rol oynayır.

Bir müddət Tiflis gimnaziyasında müəllim işləyib, yerli qəzetlərlə əməkdaşlıq etdikdən sonra “Məşriğ” (Şərq) adlı türkcə bir qəzet çıxarmaq üçün müraciət edir. Hakimiyyət rədd cavabı verir, çünki “o vaxt hökumət rus ünsüründən bulunmayan müsəlmanlara böylə bir vasitəyə izn verməyə müsaidə etmirdi”. Bu arada “İslama görə və İslam aləmində qadın” və “İslam və axund” əsərlərini yazır. Bu əsərlərin əsas mövzuları İslamda islahat aparmaq gərəkliyi, onu savadsız mollaların inhisarından qurtarmaq və günün tələblərinə uyğunlaşdırmaq, sünni-şiə ixtilaflarına son qoymaq, qadına layiq olduğu yeri vermək, eləcə də əlifba məsələləridir. Bu dövrdə Əhməd bəy şiəliyi artıq birtərəfli vəsf etmir, fars kültürünü digər etnik kültürlərdən üstün saymır. Hətta hesab edir ki, “Türk qadınını aşağılayaraq Türk həyatiyyət və mədəniyyətinin gəlişməsi və iləriləməsinə əngəl olan qüvvə o köhnə və çürük İran mədəniyyətidir”. Əhməd Ağaoğlunun tədqiqatçısı A. Holly Shissler də bu dövrdə onun “kimlik problemi”ndə dəyişiklik olduğunu təsbit etmişdir.

Bu arada milli aydın kəsimini bir yerdə tuta bilən əsas mərkəz 1898-ci ildən sonra Əlimərdan bəy Topçubaşovun (bəzən qısa müddətdə Həsən bəy Zərdabinin) redaktəsi ilə çıxmağa başlayan “Kaspi” qəzeti idi. Rusca çıxmasına baxmayaraq, yeni redaktorun gəlməsindən sonra bu qəzet yerli məsələlərə, milli həyatın müxtəlif sahələrinə aid yazılar çap etməyə başladı. Məhz buna görə o, milli mətbuat orqanı kimi qəbul edilir. Yazı müəlliflərinin çoxu da Azərbaycanın artıq tanınmış ictimai xadimlərinə çevrilmiş şəxslərdi. Müəlliflər sırasında Həsən bəy Zərdabidən tutmuş onlarca gənc qələm sahibi də vardı.

Qəzetin 1898-ci ildən sonrakı dövründə əsas müəllifi Əhməd bəy Ağayevdi. O, tez-tez ən müxtəlif mövzularda – İslam tarixi, siyasi-ideoloji məsələlərlə bağlı, milli və beynəlxalq həyatın çeşidli yönləri, beynəlxalq siyasət haqqında onlarca məqalə dərc etdirmişdir.

Əhməd bəy bu mövzularda yazılmış kitab və məqalələrə də özünün münasibətini bildirir, müəlliflərlə canlı polemikaya girirdi. “Kaspi”nin 1899-cu il 16 mart tarixli sayında sonralar məşhur şərqşünas alim kimi tanınmış Krımskinin “Müsəlmanlıq və onun gələcəyi” adlı kiçik kitabı Əhməd bəy Ağayevin sərt tənqidinə hədəf oldu. Kitabın əsas müddəaları ilə razılaşmayan Əhməd bəy farsların İslam tarixində oynadığı rolla bağlı əsaslandırılmış, maraqlı fikirlər irəli sürür. Məqalə müəllifinə görə, “qalibləri təsiri altına salmaq” qabiliyyətinə malik fars etnosu “İslamın özünü sonralar təhrif edən müxtəlif məzhəb və təriqətlər yaratdı”. Az sonra o, “Məhərrəm” başlıqlı geniş məqaləsində yenidən farsların İslam tarixində rolu mövzusuna qayıdır. O, farsların Abbasi xilafətində təsirinin artmasını və yüksək mövqeləri tutmasını izah edəndən sonra yazır: “...Farslar İslamın ürəyini gəmirmiş, hər il yeni təriqət yaratmışlar; nəzakət xatirinə və rahat olduğu üçün bu təriqətlərə dini don geyindirmiş, amma [bu təriqətlərin] mahiyyəti tamamilə siyasi olaraq qalmışdır; beləcə Zeydilər, İsmaililər, Bəttanilər, Qərmətilər və saysız başqa təriqətlər yaranmışdır”.

Əhməd bəyin “xilafət üzərində İranın siyasi qəyyumluğu” adlandırdığı dövr bütpərəst monqolların/moğolların hücumları və ondan sonrakı siyasi hadisələrlə qapandı. “Bu cür əlverişsiz şəraitdə belə fars müsəlmanları milli müstəqillik və onun gerçəkləşməsi uğrunda mübarizəni daha böyük əzm və inadla davam etdirmişlər”. Əhməd bəy Ağayevə görə, bu mübarizə “Səfəvi sülaləsi başda olmaqla ayrı dövlətin yaranması ilə uğurla başa çatdı. Səfəvilər seyid, yəni Hüseynin nəslindən idilər. Onlar şiəliyi, yəni Əli, Hüseyn və onların davamçıları kultunu farsların milli dini elan etdilər, bu dini dəbdəbə ilə ört-basdır etmək və farsların ürəyini mümkün qədər ona bağlamaq üçün heç bir vasitədən çəkinmədilər”.

Əhməd bəy Ağayevin “Bizim millətçilər” adlı məqaləsi Paris dövrünün yanlış fikirlərindən onun tamamilə uzaqlaşdığını bir daha göstərir. O, İranın İslam tarixindəki rolu haqqında başqa bir maraqlı fikir irəli sürür. “Özünəməxsus orijinallığını, öz dilini saxlamağa” müvəffəq olmuş bu ölkə, Əhməd bəyə görə, “İslamı özü bildiyi şəkildə, özünün mənəvi ehtiyaclarına uyğun olaraq dəyişdi, öz “ərəbçiliyini” elə zorladı, ona elə pozğunluq və dekadentlik gətirdi ki, indi də İslam özünə gələ bilmir. İslama bütün məzhəblər, bütün təfriqələr, bütün zorlamalar, subversiv nəzəriyyələr İrandan gəldi və yalnız “assimilyatora” qarşı sönməz-tükənməz nifrətlə təlqin edildi. İran bu nifrəti ört-basdır edərək, bəzən onu gizlədərək, səbrlə öz vaxtını gözlədi”.

Əhməd bəyin panislamizmə həsr edilmiş məqalələri də maraq doğurur. Onlardan biri – “Panislamizm, onun xarakteri və istiqamətləri” başlıqlı yazıda müəllif göstərir ki, Qərb mətbuatında son zamanlar tez-tez “panislamizm” adlanan bu hərəkat haqqında yazılar çıxır. Bu yazıların əsas məqsədi oxucuda qorxu yaratmaqdır. Panislamizmi geriyə qayıdış, fanatizmin oyanması, ya da Osmanlı sultanı Əbdülhəmidin intriqası kimi qiymətləndirənlər var. Halbuki panislamizmi şərtləndirən əsas amil əzilən İslam aləmini Qərbin artan təzyiq və köləliyindən qurtarmaq istəyidir.

Əhməd bəy Ağayev İslamı “fanatiklərin dini” kimi qələmə verənlərə qarşı üç hissədən ibarət məqalə yazmış, onların bu iddialarının əsassız olduğunu Peyğəmbərin hərəkətləri və bu dövrdə baş vermiş başqa hadisələrlə izah etmişdir. O, “kitab əhlinə” İslamın ilk dövrlərində xoş münasibətini göstərən tarixi faktları xatırlatmışdır.

Əhməd bəy Ağayevin adı çəkilən “Bizim millətçilər” başlıqlı məqaləsi həm dövrün, həm də müəllifin özünün ideoloji-siyasi əhval-ruhiyyəsini əks etdirmək baxımından önəmlidir. Müəllifə görə, “millətçilik özü-özlüyündə hörmətə layiq, hətta möhtəşəm bir hadisədir, çünki o, xalqların həyatında bir zərurətdir. Mən hətta düşünürəm ki, bəşəriyyətin təkamülü tarixində millətçilik dindən sonra insan ruhunun ikinci böyük mərhələsidir. O, tarixdə ən böyük qəhrəmanlıqların nədəni olmuş, yenə də olacaq. Onsuz bir sıra xalqlar yenə də yadların zülmü altında inləməli olacaqdı və məhz onun sayəsində hələ bir çoxları uyğun çıxış yolu tapacaq... Həqiqi, dürüst, sonunadək özünə sadiq qalan millətçi, özününkünü müdafiə edərkən, başqasınınkı üzərində hər hansı zülmü də rədd etməlidir”. Amma hakim millətçilik bu zaman Rusiyada azlıqlara qarşı nifrət püskürür, onları assimilə etməyə çalışırdı. Məsələn, “Novoye vremya” jurnalının yazarı Menşikov erməniləri, bolqarları, serbləri və başqa azlıqları dilindən imtinaya məcbur etmədiyi, onlara zorla İslamı qəbul etdirmədiyi, başqa sözlə, assimilə etmədiyi üçün Osmanlını “axmaq” adlandırır. Əhməd bəy Ağayev rusiyasayağı bu tip millətçiliyi, müasir terminlə ifadə etmiş olsaq, şovinizmi rədd edir.

“Türk-tatar irqinin özünəməxsus əlifbası varmı?” adlı məqalədə (Kaspi, 20 iyul 1901) Əhməd bəy Türk-tatarların qədim tarixi, onların yürüşləri və xarakteri haqqında məlumat verərək, hazırda istifadə etdikləri ərəb əlifbasının Türk dilinin xüsusiyyətlərinə uyğun gəlmədiyini göstərir. Bu sahədə çoxdan başlanmış müzakirələrin xülasəsini verdikdən sonra Türklərin iki gədim əlifbasının olduğunu bildirir. O, Nəcib Asim bəyin “Türk yazıları” kitabına istinadən qırğız və uyğur boylarının əlifbaları (uyğun olaraq VI-VII və VII-VIII yüzillər) haqqında geniş bilgi verir.

Hacı Zeynalabdin Tağıyevin öz vəsaiti hesabına 1905-ci ildə “Həyat” qəzetini təsis edib, baş redaktorluğunu Əhməd bəy Ağayevə (Əli bəy Hüseynzadə ilə birlikdə) təklif etməsi ilə onun həyatında yeni mərhələ başlandı. Eyni məram sahibi dostları ilə bir yerdə xalqının problemlərinin həlli yolunda çalışmaq üçün o artıq təsirli bir vasitə əldə edə bilmişdi.

Artıq ideoloji həyatda fəal fikir çatışması başlanmışdı. Əhməd bəy bu çatışmaların tam mərkəzində yer almış, hətta ona yön vermişdir. Yerli aydınlar arasında kimlik məsələlərinə münasibətdə millətçi və xalqçı cərəyanları təmsil edənlərdən fərqli görüşləri olan kosmopolit (daha çox ruspərəst) kəsim də var idi. Dövrün nəsr və şeirində onların tənqidinə aid onlarca nümunə var. Xalqına yabançı bu kəsim mətbuatda “intiligent”, ya “obrazovonski” adlandırılır, millətçilərlə onlar arasında fikir mübarizəsi gedirdi. Fərhad Ağayev (Ağazadə) Əhməd bəyin redaktə etdiyi “İrşad” qəzetində millətçiliyin müdafiəsinə həsr olunmuş məqaləsində “millətin istiqbalını təmin etmək üçün birləşmək” gərəkliyi və bunun üçün millətçiliyin yeganə uyğun cərəyan olduğu fikrini irəli sürür. Elə buradaca o yazır: “Bir para darülfünunlarda təlim tapmış cavanlar millətin böylə ağlar halətini görüb də onun mühüm ehtiyaclarına əslən etina etməyib, özlərini ayrı firqələrə, ayrı partiyalara mülhəq ediyorlar”. Fərhad Ağayevin məqaləsindəki fikirlər Harun Sultanov adlı bir “intiligent”in etirazına səbəb oldu. Harun Sultanova görə, “Nasyonalizm o vəqt lazım idi ki, bir dildə, bir yerdə, bir adətdə olanları yığsın bir yerə... Nasyonalizm bizə heç lazım deyil, biz nasyonalizmdən keçmişik”. Millətçiliyi (“nasyonalizm”i) tənqid edən müəllif alternativ olaraq sosializm və İslamın gərəkliyi fikrini müdafiə edir. Redaksiya (Əhməd bəy Ağaoğlu) bu müzakirənin vacib olduğunu bildirir və oxucuları müzakirəyə qoşulmağa dəvət edir. Fərhad Ağayev özü müzakirənin davamı olaraq bu mövzuda bir neçə məqalə yazır. Məqalələrin birində o göstərirdi: “... ha xəyala düşürəm, ha imdiki müsəlmanların nəinki nasyonalizmdən keçib ötmədigini, hətta nasyonalizmə gəlib çatmadığını da müşahidə edə bilmiyorum... Yenə başa düşə bilmiyorum ki, rəfiqimiz Harun Sultanov bu dünyadan xəbər veriyor, yoxsa axirətdən?”.

Əhməd bəy Ağayev bir qədər sonra millətçiliyin gərəkliyi mövzusuna qayıdıb “Millət və millətçilik” başlıqlı dörd hissədən ibarət məqalə yazdı. Bu məqalə Bakı mətbuatını sosializm (“adəmiyyət”) fikrinə aludə olmaqda ittiham edən “Tərcüman” qəzetinin bir məqaləsinə cavab olaraq yazılmışdı. Əhməd bəy bu iddianın doğru olmadığını bildirir və millətçilik haqqında özünün baxışlarını izah edir. O bildirir ki, “hər fərdin ömründə olduğu kibi, bir millətin ömründə də dövrələri var. Bu dövrələri keçmək məcburi bir əməldir”. Daha sonra müəllif Avropa ölkələrindən öyrənməyin vacib olduğunu deyir, Avropa tarixində millətçiliyin oynadığı müsbət quruculuq rolundan bəhs edir və göstərir: “... cümlə millətlərin ən parlaq mərhələləri haman “millətçilik” deyilən dövrələridir! Əlan ümum dünyanı heyrətdə qoyan, ümum dünyaya hökmfərma olan, o moşəşe (parlaq), o müqtədir, öz ülum, sənayesi ilə övci-əlayə (yüksəklərə) çatmış Fransanı, İngiltərəni, Almaniyanı, İtaliyanı bu əzəmətə, bu həşəmətə çıxaran haman millətçilik, haman nasyonalizm dövrəsi oldu!”. Əhməd bəy başqa məsələlərlə yanaşı, hər millətçiliyin müsbət olmadığı fikrində də israr edir. Rusiyada Pruşkeviçin millətçiliyi ilə Turgenevin millətçiliyi arasında böyük fərq olduğunu izah edir. Elə buradaca o, öz millətinin eyiblərini, başqa millətlərin müsbət keyfiyyətlərini gizlətməyi xəyanət sayır: “Həqiqi millətçi millətini tənqid etməkdən, millətinin eyyubatını (eyiblərini), qüsuratını görkəzməkdən, millətinin azarlarını, dərdlərini arıyıb da açıq-açığa deməkdən nəinki çəkinmiyorlar, bəlkə bir an böylə qafil olmuyorlar. Və həmçinin həqiqi millətçilər qeyri millətlərin arasında olan gözəl sifətləri, gözəl adətləri, gözəl binaları öz milləti üçün imtisal edüb (örnək bilib), millətini bu gunə şeyləri əxz etməyə təhrik və təşviq etməkdən çəkinmiyorlar”.

Əhməd bəy Ağayevin “həqiqi millətçilik” anlayışında keçmişi ideallaşdırmaq yoxdur, əksinə, o, tarixin öyrənilməsinin ondan dərs almaq üçün lazım olduğunu bildirir. Məqalələrinin birində o yazırdı: “Gəlin açıq və səmimi danışaq. Əcdadlarımız bizə nəyi miras qoyub gediblər? Onlara nəyə görə hörmət etməliyik? Özlərinin səfehlikləri və ağılsızlıqları ucbatından şəhərləri, qarət olunmuş kəndləri tərk edib getdiklərinə görəmi, öz əcdadlarının əməyi ilə yaradılmış bütöv, nəhəng orqanizmləri viran qoyduqlarına görəmi?.. Əcdadlarımıza nəyə görə hörmət etməliyik? Zorakılıq qarşısında qorxub geri çəkilmək ənənələrinə görəmi, bizim qüvvələrimizi hələ də korşaldan, bizi yaşamaq qabiliyyətindən tamamilə məhrum edən güclülərin qabağında kor-koranə, mənasızcasına baş əymək xasiyyətinin nəsildən-nəslə irsən keçməsinə görəmi?”.

1905-ci il inqilabı milli azlıqlar üçün də bayram havası gətirmişdi. Dəyişən yeni şəraitdən istifadə etmək gərəkdi. Əhməd bəy bu dəyişikliyi ən yaxşı dərk edən və ondan fəal şəkildə istifadə etməyə çağıran fikir və əməl adamlarından biri idi. Bu zaman Rusiyada sakin olan Türklərin birliyi məsələsi gündəmdə idi.

Rusiya Müsəlmanları İttifaqının qurulması prosesində Azərbaycandan ən fəal iştirak edən şəxs Əlimərdan bəy Topçubaşov idi. O, bir neçə dəfə bu təşkilatın qurultaylarında sədrlik etdi. Qurultayların sənədləri bir qayda olaraq Topçubaşovun qələminin məhsulu idi. Müsəlmanlar İttifaqının qurulmasında daha bir neçə nüfuzlu Azərbaycan Türkünün (bu sıradan Əhməd bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə) fəal iştirakına baxmayaraq sonralar, özəlliklə II qurultaydan sonra Azərbaycandan olan siyasətçilərin və ictimai xadimlərin bu quruma marağının söndüyü müşahidə edilir (Topçubaşov istisnadır). Bakıda Rusiya Müsəlmanları İttifaqının yerli şöbəsinin qurulması haqqında qərarın olmasına baxmayaraq burada həmin şöbə yaranmadı. İttifaqın rəhbərliyində Topçubaşovdan başqa Azərbaycandan siyasət adamı təmsil edilmədi. Nə hikmətsə, Əhməd bəy Ağayev kimi son dərəcə böyük enerji və intellekt sahibi olan ictimai xadim belə Rusiya Türklərinin həyatında önəmli hadisə olan bu qurultayların və təşkilatın fəaliyyətindən uzaq durmuşdur. Həmin hadisələrin iştirakçıları bu passivliyin səbəbləri haqqında yazmamışlar, ya bizə onu görmək qismət olmayıb. Bu məsələ çox sonralar Amerikalı tarixçi Tadeusz Swietochowski’nin də diqqətini çəkmişdir. O, bu uzaqdurmanı Tatarıstan və Azərbaycan burjuaziyası arasındakı rəqabətlə izah edən Sovet tarixçiliyinin tezisinin doğruluğuna şübhə ilə yanaşır. Swietochowski’yə görə, Azərbaycan siyasi xadimlərinin və burjuaziyasının bu prosesə soyuq münasibətdə olmasının səbəbi onların “Qafqaz ayrılıqçılığına [particularism] bağlılıqlarının” Rusiya müsəlmanlarının birliyinə maraqlarına nisbətən daha güclü olması ilə izah edilməlidir. Bizcə, bu tezisle razılaşmaq olar. Çünki bir az sonra da görəcəyimiz kimi, Qafqazda milli-etnik problemlər 1905-ci ildən sonra o qədər aktuallaşdı ki, Azərbaycandan olan siyasi-ictimai xadimlərin enerjisinin önəmli hissəsi erməni hücumlarını dəf etməyə sərf olundu.

Bəlli olduğu üzrə, erməni ünsürü rus hakimiyyətinin Güney Qafqazda güvəndiyi yeganə qüvvə idi. Qafqazın güney-doğu hissəsində yeni elitin yaradılmasında rusların tamamlayıcısı olaraq erməni elementinə böyük önəm verilirdi. XIX yüzil boyu onlar üçün yaradılmış imtiyazlı şəraitdən istifadə edən ermənilər hər sahədə gücləndilər. Qafqazda Türklər və ermənilərin milli gücü arasında əhəmiyyətli fərq yarandı. Bu məsələni araşdırmış senator Kuzminski 1905-ci ildə yazırdı ki, xanlıqlar dövründə ermənilər “müsəlmanların torpaqlarını becərir, şəhərlərdə sənətkarlıqla məşğul olur, müsəlmanlardan tam asılı vəziyyətdə idilərsə, xanlıqların süqutu və rus hökmranlığının qurulmasından sonra onların vəziyyəti kəskin surətdə dəyişdi”. Ermənilər artıq “işğal olunmuş tayfalarla rus hakimiyyəti arasında vasitəçiyə çevrildilər”. Müsəlmanlar isə ”rus qoşunları ilə vuruşduqları və İslama etiqad etdikləri üçün ilk əvvəldən etibarsız element sayıldılar; bu xalq dilinə, dininə, adət və ənənələrinə görə tamamilə yaddır; heç cür assimilyasiya olunmur; öz xüsusiyyətlərini əldə silah qorumağa meyllidir”.

Yüzillərin qovşağında Bakı neft sənayesində erməni kapitalının öncül mövqeyə çıxmasının səbəblərindən biri, ya birincisi birbaşa rus hakimiyyətinin onlar üçün yaratdığı güzəştlərlə izah edilməlidir. 1821-72-ci illərdə mövcud olmuş neft yataqları üzərində dövlət inhisarı və icarə sistemi zamanı ermənilər üçün xüsusi imtiyazlı şərait yaradıldı. İlk 13 il neft quyularının icarəsi Ter-Qukasova, daha sonra isə Mirzoyevə verildi.[26] Hökumət icarə sistemini ləğv edərək neftli torpaqları satışa çıxardıqdan sonra rus, gürcü, yəhudi və xarici kapitalın bu sahəyə yönəlməsi ilə erməni kapitalı üstün mövqeləri itirmədi. XX yüzilin başında Bakıdakı 167 neft şirkətindən 55-i, yəni 32,9%-i ermənilərə məxsus idi. Bu şirkətlərdən 21-i (12,8%) ruslara, 17-si (10,2%), yəhudilərə, 6-sı (3,6%) gürcülərə, 19-u (11,3%) xaricilərə məxsus idi. Yerli Türklərin 49 (29,3%) neft şirkəti vardı. Sonuncular əsas etibarı ilə kiçik, qismən orta həcmli müəssisələr idi. Böyük şirkətlər ermənilərə və ruslara məxsus idi. Balıq sənayesindəki icarə sistemi də ermənilərə xüsusi imtiyazlar verirdi. Bu sahə Mirzoyev, Korqanov, Ananyev, Mantaşov kimi erməni kapitalistlərinə icarəyə verilmişdi. Şərab, tütün sahələrində erməni kapitalı şəriksiz hökmran durumda idi. Bütün Bakı quberniyası üzrə iqtisadi fəaliyyətdə də erməni burjuaziyası birinci yerdə idi. 1900-cu il rəsmi məlumatına görə, quberniyada olan qeydə alınmış müəssisələrin 29%-i ermənilərin idi (ruslar 27, Türklər 18, xaricilər 13%).

Maraqlıdır ki, ermənilər, Güney Qafqazın siyasi mərkəzi olan Tiflisin ticarət və sənayesində də hakim mövqedə idilər. Buradakı ticarət və sənaye müəssisələrinin 62,5%-i onlara məxsus idi. Gürcülər isə bu müəssisələrin 18,3%-nə, dövriyyənin 8, gəlirin isə cəmi 9,8 %-nə nəzarət edirdilər.

Erməni burjuaziyasının iqtisadi gücü Bakının əmlak bazarında da özünü açıq göstərməkdə idi. Ermənilər Bakının ən zəngin təbəqəsi idi və ən bahalı evlər onlara məxsusdu. Rəsmi rəqəmlərə görə, şəhərdə bir erməniyə məxsus mülk bir müsəlmanın mülkündən orta hesabla 9 dəfə, şəhərdəki bütün orta statistik mülkə nisbətən isə 3,5 dəfə baha idi. Bakı qəzasında torpaqların alış-verişi torpaq üzərində mülkiyyət sahiblərinin də sürətlə dəyişməsinə səbəb olurdu. Senator Kuzminskinin istinad etdiyi rəsmi rəqəmlərə görə, bu qəzada torpaqların cəmi 16,4%-nin ermənilərə məxsus olmasına baxmayaraq, onlar ən gəlirli torpaq sahələrinə sahib idilər və ən çox torpaq vergisi ödəyirdilər (31%). Torpaq vergisinin cəmi 16%-i müsəlmanların payına düşürdü.

Milli gücün komponentlərindən olan təhsil və mədəniyyət sahələrində də XX yüzilin başlarında böyük fərq yaranmışdı. Sayca yerli Türklərdən qat-qat az olmalarına baxmayaraq, senator Kuzminskinin araşdırmalarına görə, Bakıda ali təhsilli erməni mütəxəssislərin sayı Türklərə nisbətən qat-qat çox idi. Xüsusən bu, mühəndis və həkimlərin nisbətində özünü göstərirdi. Yenə onun istifadə etdiyi rəsmi rəqəmlərə görə, 1901-ci ildə Bakıdakı orta təhsil müəssisələrinin ümumi sayının 41,1%-i ermənilərin payına (ruslar 33,8, yəhudilər 11,9%) düşürdü. Bu məktəblərdə oxuyan şagirdlərin yalnız 4,5%-i, qızların isə 0,5%-i müsəlman idi.

Ənənəvi məktəblərdə oxuyan müsəlman uşaqlarının sayı da bu nisbəti dəyişmək iqtidarında deyildi. Rus hakimiyyəti türkcə mətbuatın yaranmasının inadla qarşısını alırdısa, ermənilərin çıxardıqları qəzet və dərgilər minlərlə tirajla yayılmaqda idi. Müqayisə üçün xatırladaq ki, hələ XIX yüzilin ortalarında ermənilərin 30-a yaxın mətbu orqanı vardı. Bunlardan 6-sı İstanbulda, 5-i Venesiyada, 3-ü isə Tiflisdə çıxırdı.

Erməni millli gücünün ən zəif yeri onların demoqrafik durumu idi. Rus hakimiyyəti XIX yüzil boyu erməniləri Osmanlı və İrandan gətirib, Qafqazda bu elementin çəkisini artırmağa cəhd etməsinə baxmayaraq, ermənilər Güney Qafqazda hakim etno-demoqrafik amil ola bilmədilər. Kənd əhalisinə nisbətən daha fəal şəhər əhalisinin tərkibində ermənilərin çəkisinin durmadan artmasına baxmayaraq, onlar hələ də azlıqda idilər. Ən vacib amil isə onların ifrat dağınıq şəkildə yerləşməsi idi. Belə ki, 1897-ci il rəsmi sayım materiallarına görə, Zaqafqaziyanın (Dağıstan əyaləti və Qaradəniz quberniyası daxil) 5.563.246 nəfərdən ibarət ümumi əhalisinin 1.091.316 nəfəri erməni-qriqoryanlar idi (müqayisə üçün: müsəlmanlar 2.575.057). Bu 1.091.316 erməninin 298.685 nəfəri Gəncə quberniyasında, 71.123-ü Qars əyalətində, 52.563-ü Bakı quberniyasında, 9.532-si Batum əyalətində, 2.132-si Zaqatala əyalətində, 1.623-ü Dağıstan əyalətində, 2.912-si Kutais quberniyasında, 6.536-sı Suxum əyalətində, 208.029-u Tiflis quberniyasında, 6.141-i Qaradəniz quberniyasında, 432.042-si İrəvan quberniyasında məskun idi. İrəvan şəhərində 1897-ci ildə ermənilərlə Türklərin sayı bərabər olsa da İrəvan qəzası əhalisinin (121.813) tərkibində Türklər (73.033) çoxluqda idilər.Coğrafi dağınıqlıq erməni milli hərəkatının qarşısında duran əsas problem hesab edilirdi. Erməni partiyalarının əhalisinin əksəriyyətinin ermənilərdən ibarət olan bölgə yaratmaq istəyi də bundan qaynaqlanırdı.

Yuxarıda da deyildiyi kimi, erməni milli gücünün XIX yüzildə artmasının əsas səbəbi rus imperiya hakimiyyətinin onlara xüsusi münasibəti ilə bağlıdır. Rus hakimiyyətinin birbaşa təhriki və dəstəyi ilə ermənilərdə siyasi təşkilatlanma işi qonşulara nisbətən erkən başladı, siyasi fəaliyyətə başlamış erməni siyasi təşkilatları erməni milli hərəkatını yönləndirdilər. Erməni siyasi təşkilatlarının erkən yaranmasının digər səbəbi olaraq 1878-ci il Berlin traktatında Osmanlıda xristian azlıqlar, o cümlədən ermənilər yaşayan əyalətlərdə islahatların keçirilməsi zərurəti haqqında 61-ci maddənin olmasını göstərmək lazımdır.

1887-ci ilin avqustunda Cenevrədə bir qrup erməni tələbəsi “Qnçak” (“Zəng”) adlı sosial-demokrat təmayüllü siyasi partiya yaratdı. Bu partiya Osmanlı daxilində ermənilərin yaşadığı əyalətlərin azad edilməsini və burada müstəqil erməni dövlətinin qurulmasını əsas cari məqsədi elan etdi. 1890-cı ildə Tiflisdə yaradılmış Erməni İnqilabi Partiyası Daşnaksütyun da əsas məqsədinin “Türk Ermənistanı”nda müstəqil demokratik respublikanın qurulması olduğunu bəyan etdi. Hər iki partiya məqsədə çatmaq üçün bütün vasitələrin, o cümlədən silahlı çıxışların və terrorun məqbul olduğunu proqram sənədlərində göstərdi. Yaranar-yaranmaz bu təşkilatlar paytaxt İstanbul da daxil, Osmanlının müxtəlif yerlərində silahlı və silahsız hadisələr törətmiş, bəzi yerlərdə üsyan qaldırmışdılar. Onlarca insanın ölümü ilə nəticələnmiş bu üsyan və silahlı toqquşmalarda əsas məqsəd Avropa dövlətlərinin və Rusiyanın diqqətini erməni məsələsinə çəkmək idi. Erməni partiyalarının, xüsusən Daşnaksütyunun ekstremist fəaliyyətinin nəticə verdiyini söyləmək mümkündür – Rusiya və Avropa dövlətləri Osmanlıya təzyiq vasitəsi kimi erməni məsələsindən bundan sonra daha ardıcıl istifadə etməyə başladılar. Amma az sonra, Daşnaksütyun liderlərinin də anlayacağı kimi, Osmanlıda erməni məsələsi bu dövlətlərin əlində ancaq təzyiq vasitəsi rolunu oynadı. 1890-lardakı silahlı çıxışların ən vacib nəticəsi isə bu silahlı çıxışları yatırtmalı olan Osmanlı hökumətinin sərt tədbirlərindən sonra on minlərlə erməni ailəsinin var-yoxunu atıb “Türk Ermənistanı”nı tərk etməsi oldu. Ermənilərin “Qərbi Ermənistan” adlandırdığı Osmanlı vilayətlərində ermənilər daha artıq dərəcədə etnik azlığa çevrildilər. Bu ac və acıqlı kütlənin (“qaxtağan”ların) xeyli hissəsi Güney Qafqazda yerləşdi və burada etno-demoqrafik və siyasi durumun daha da gərginləşməsinə əlavə stimul verdi.

1890-cı illərin ortalarından etibarən Daşnaksütyun siyasi fəaliyyət dairəsinə Güney Qafqazı da daxil etdi. Bu, rus hakimiyyətinin erməni milli hərəkatını daha artıq nəzarətə almaq istədiyi dövrə təsadüf edir. Bu məqsədlə Qafqazdakı rus hakimiyyəti tərəfindən ermənilərin siyasi mərkəzinə çevrilmiş Eçmiədzindəki qriqorian kilsəsinə təzyiqlər edildi, hətta bu kilsənin rus pravoslav kilsəsi ilə birləşdirilməsinə cəhdlər oldu. Qafqazın baş valisi knyaz Qriqori Qolitsın mülki idarələri doldurmuş erməni məmurların bir hissəsini işdən çıxardı. 1897-ci ildə qriqorian kilsəsinə məxsus məktəblərin Təhsil Nazirliyinə tabe edilməsi haqqında qanun verildi. 1903-cü ildə isə qriqorian kilsəsinin dini işlər üçün zəruri olmayan əmlakının ondan alınıb mülki dövlət idarəsinin tabeliyinə verilməsi haqqında qanun çıxdı. Bu sonuncu qanun erməni katolikosunun, erməni siyasi təşkilatları və mətbuatının, erməni milli hərəkatını təmsil edənlərin qəzəbinə səbəb oldu. Erməni milli hərəkatı ilə rus hakimiyyətinin arası dəydi. Osmanlıda silahlı mübarizə təcrübəsi qazanmış erməni partiyaları, xüsusilə Daşnaksütyun terror fəaliyyətlərini Qafqaza keçirdi. Daşnaksütyun artıq hərbi-siyasi ordenə çevrilmişdi. Rus polisinin verdiyi məlumata görə, inqilab dövründə Daşnaksütyunun 165 min üzvü vardı. İxtiyarındakı hərbi dəstələrdəki (zinvor) döyüşçülərin sayı isə 100 minə çatırdı. Terrorçu hazırlamaq üçün bu təşkilatın Bolqarıstanda xüsusi hərbi məktəbi, Londondakı Erməni Milli Bankında isə 1 milyon funt sterlinqlik hesabı vardı. Hərbi dəstələri saxlamaq üçün 10 milyon rubla qədər büdcə xərclənirdi.Onlarca rus məmuru terrora məruz qaldı. Erməni-Rusiya münasibətləri bu zaman o dərəcədə gərginləşdi ki, erməni terrorizmi Rusiya imperiyasının Qafqazdakı ali təmsilçisi qraf Qolitsını, Bakı qubernatoru knyaz Nakaşidzeni belə hədəfə almağa cəsarət etdi.

Bir sözlə, Türklər və ermənilər müxtəlif şərtlərdə yeni siyasi mərhələyə girirdilər. Milli güclər fərqli idi. Ermənilər siyasi təşkilatlanma, iqtisadi qüdrət, dövlət orqanlarında təmsilçilik, təhsil, mətbuat və s. sahələrdəki üstün güclərinə güvənib, Güney Qafqazda aparıcı güc olmaq iddiasında idilər. Erməni milli hərəkatı bir qədər də qabağa gedib, gələcək muxtar Ermənistanda əhalinin əksəriyyətinin ermənilərdən ibarət olması üçün bu coğrafiyanı başqa etnik birliklərdən təmizləməyi planlaşdırırdı. Gürcü sosialisti Karibi az sonra Daşnaksütyunun strateji xətti haqqında yazacaqdı: “Daşnaklar gəldilər, özləriylə milli nifrət gətirdilər... Erməni inqilabçılarının, xüsusən Daşnaksütyun partiyasının buralarda peyda olmasınadək Zaqafqaziya sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşayırdı... Daşnaklar gələcək muxtar Ermənistan üçün başdan-başa ermənilərlə məskun ərazi yaratmaq haqqında moizələri ilə gəldilər və Zaqafqaziya kəndinin patriarxal həyatına milli düşmənçilik və nifrət hissləri girdi. Ermənilərin silah çəkməsinə türklər da eyni qaydada cavab verdilər”.

Daşnaksütyunun erməni xalqı üçün təmiz ərazi yaratmaq strategiyası onun proqram sənədlərində də təsbit edilmişdi. Bu, rus hakimiyyəti üçün də sirr deyildi. İllər sonra bir sıra araşdırıcılar, eləcə də sovet tarixçiliyi Qafqazda birinci erməni-türk savaşının əsas səbəbi olaraq erməni və türk burjuaziyası arasında rəqabətlə izah etməyə çalışacaq, halbuki belə bir rəqabət olsa da erməni milli ideyası “təmiz ərazi” yaratmaq strategiyasından ibarət idi. Rus hökumətinin inqilabdan kütlələri yayındırmaq üçün türk-müsəlman ziddiyyətlərini qızışdırmaq və bu ziddiyyətlərin iki qonşu xalq arasında kütləvi qırğınlara səbəb olmasında fəal rolu da araşdırıcıların diqqət çəkdikləri əsas mövzulardandır.

1905-ci il inqilabı türklər üçün ermənilərin təzyiqləri ilə başladı. Ağır yaralanandan sonra Qafqazı tərk etmiş Qalitsından sonra Qafqaza canişin təyin edilmiş qraf İllarion Vorontsov-Daşkov 1908-ci ildə imperiyanın baş nazirinə yazdığı məktubda bu illəri belə xatırlayır: “Daşnaksütyun’un həyasızlığının həddi-hesabı yoxdu və 1904-cü ilin sonlarına doğru Daşnaksütyunun [ermənilər üzərində] hakimiyyəti öz zirvəsinə çatdı... 1905-ci ilin başlarında öz gücündən və vəziyyətindən sərxoş olmuş Daşnaksütyun xadimləri arasında müsəlmanları da özünə tabe etmək fikri meydana çıxdı”. Bu məqsədlə Daşnaksütyun müsəlmanlara ünvanlanmış minlərlə bəyannamə yaydı. Burada müsəlmanları rus hökumətinə – “yeganə düşmənə qarşı” birgə mübarizəyə çağırdı. Amma çağırış-bəyannamələr, maraqlıdır ki, ermənilərlə işbirliyinə getməyən müsəlmanlara təhdidlə bitirdi: “Hazır olun: biz torpağı sizin qanınıza bələyəcək, sizin meyitlərinizi bütün dünyanı bürüyəcək atəşə verəcəyik”.

1905-1906-ci illərdə erməni-türk (erməni-müsəlman davası) qırğınları haqqında çox yazılıb, ayrıntılarına girməyəcəyik. Mövzumuz üçün onun türk toplumuna təsiri daha önəmlidir. Yalnız çox qısa şəkildə xatırladaq ki, Qafqazların bu faciəli hadisələri 1905-ci il fevralın 6-da Bakıda bir müsəlmanın ermənilər tərəfindən öldürülməsindən sonra başlandı. Silahlı toqquşmalar və talanlar üç gün çəkdi. Dövlət orqanları “bitərəf qaldıqları” görüntüsünü yaratdılar. Rəsmi statistikaya görə, ölənlərin sayı 249 nəfər idi (201 erməni, 40 müsəlman). Əslində isə min nəfərdən çox adam öldürülmüşdü. Fevralın 20-21-də bu hadisələr İrəvanda təkrarlandı. Daha sonra terror və qətl hadisələri Naxçıvanda (mayın 12-dən ayın sonunadək), Şuşada (iyunun başlarında), yenidən Bakıda (20-26 avqust), Baş Noraşendə (sentyabrın sonları), Qazaxda (sentyabrın sonları), Gəncədə (15-18 noyabr) və Tiflisdə (21 noyabr) baş verdi. 1906-cı ilin birinci yarısında qırğınlar səngisə də müxtəlif yerlərdə davam etdi. İl yarım ərzində hər iki tərəfdən 10 minə qədər adam həlak oldu. Qori qəzasının rəisi, sonra Gəncə və Dağıstan valisi olmuş general Alftanın bir gizli raportu hökumətin bu faciədə oynadığı rol və güddüyü məqsədi göstərir. General Alftan baş nazir və daxili işlər naziri Stolıpinə yazırdı: “Türklər və ermənilərin yaşadığı Zaqafqaziyanın şərq hissəsində hərc-mərclik gözlənilmədən bu iki silahlanmış xalq arasında qanlı və qəddar qisas şəklində özünü göstərdi. Hərc-mərcliyin bu şəkildə özünü göstərməsi bizim üçün çox uğurlu sayılmalıdır, çünki heç şübhəsiz, bütün bu hərəkətlər əslində ermənilər tərəfindən istiqamətləndirilir və bizə qarşı yönəlib. Onların Türklərdən bu cür həyasız və kobud dəstək tələbi, onları iqtisadi əsarətə almaları və işbirliyindən imtina etdikləri təqdirdə onları ölümlə hədələmək də daxil olan təhdidləri bu qırğınları yaratdı və fəlakəti bizdən uzaqlaşdırdı”.

Erməni təhdidlərinə, daha sonra birbaşa hücumlarına türk toplumu hazır deyildi, odur ki, reaksiyası gecikdi, itkiləri isə daha çox oldu. Bununla belə, bu hadisələr türkləri təşkilatlanma, özünümüdafiə ehtiyacına inandırdı. Bu ehtiyacı dərk edən və millətini müdafiəyə qalxmış şəxslərdən biri, bəlkə də “birincisi” desək daha haqlı olar, Əhməd bəy Ağaoğlu oldu.

Bakı qırğınlarından bir neçə gün sonra, fevral ayının 14-də Gəncədə iki bəyannamə yayıldı. Rus hakimiyyətini təlaşa salmış bu bəyannamələrin birində deyilirdi: “Türk qardaşlar! Bakı hadisələri biz müsəlmanları və erməniləri yüz il geri atdı və başqa tayfaların gözündə bizləri rəzil etdi. Bakı küçələri qanına bələnmiş ermənilər və müsəlmanlarla dolduğu bir zamanda bizim düşmən sevinir və özü-özünə fikirləşir: “Bir halda ki bu iki millət bir-birinin boğazından yapışıb, deməli, mənim əlim-ayağım açıqdır”. Buradaca düşmənin kimliyi – rus hökuməti - adı ilə bildirilir, ayılıb onu yaxşı tanımağa, daha sonra Qafqaz xalqlarının birləşib, xəncər və güllələri həqiqi düşmənə qarşı yönəltməyə çağırılırdı.

İkinci bəyannamə məzmunca daha əhatəli idi; burada proqram xarakterli mülahizələr vardı. Bəyannamədə rus hökumətinin Qafqazlarda müstəmləkəçilik siyasətindən bəhs edilir, hakimiyyətin buranı ruslaşdırmaq niyyətində olduğu bildirilir, bu hakimiyyətdən yaxşı bir şey gözləməyin düzgün olmadığı qeyd edilir, buradan da millətin öz başına çarə qılması – kütləvi surətdə təşkilatlanması və özünü qorumaq üçün silahlı dəstələr yaratması zərurəti göstərilirdi. Daha sonra müsəlmanların təkbaşına Rusiyaya qarşı dura biləməyəcəyindən Qafqaz xalqlarının birləşməsi, onların “öz rifahı üçün muxtariyyət qanunlarının tətbiqinin” zəruri olduğu qənaəti bəyan edilirdi. İlk dəfə olaraq muxtariyyət şüarını irəli sürmüş bu siyasi sənədi Türk Sosial-Federalistlər Komitəsi imzalamışdı. Araşdırmaçı İradə Bağırovanın qənaətinə görə, bu təşkilat 1905-ci ildə Gəncədə formalaşmağa başlayan “Qeyrət” Sosial-Federalistlər Partiyasının sələfi idi. “Qeyrət” də federativ Rusiyada milli azlıqlar üçün muxtariyyət ideyasını müdafiə edirdi. Gəncənin nüfuzlu şəxsiyyətlərindən olan Ələkbər bəy Rəfibəylinin (Rəfibəyovun) rəhbərliyi ilə formalaşan bu partiya tədricən öz fəaliyyət dairəsini yaxın bölgələrdə (məsələn, Şuşada) genişləndirmiş, Bakıda belə polis onun haqqında araşdırma aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. “Qeyrət”in muxtariyyət, Qafqaz xalqlarının birliyi, rus hakimiyyətinin müstəmləkə zülmü istiqamətində təbliğat işləri erməni-türk savaşının qızışması, xüsusən bu savaşın Gəncəyə sıçramasından (1905-in noyabrı) sonra yerli milli siyası qüvvələrin fəaliyyətində də yeni istiqamətlər yaratdı. Erməni təcavüzünün coğrafiyası genişləndikcə bu qüvvələr üzvü olduqları millətin fiziki varlığını qorumaq məcburiyyətində qaldılar.

Bu zərurət 1906-cı il fevralın 20-də canişin Vorontsov-Daşkovun yanında təşkil olunmuş müşavirədən sonra daha aydınlığı ilə ortaya çıxdı. Bu müşavirəyə erməni və türk toplumlarının hər tərəfdən 10 nəfər olmaqla nüfuzlu şəxsləri dəvət edilmişdi. Türk heyətində dəvətlilər arasında Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd bəy Ağayev, Adil xan Ziyadxanov, Kərbəlayi İsrafil Hacıyev, Qara bəy Qarabəyov, İbrahim ağa Vəkilov, Məhəmməd bəy Şahmalıyev və b. vardı. Bu müşavirədə erməni nümayəndələri əsasən yerli məmurları ittiham edir, dəymiş ziyanın ödənilməsini tələb edirdilər. Türklər milli münaqişənin əsas səbəbkarının Daşnaksütyun olduğunu bildirib, ikinci səbəbkar olaraq rus hakimiyyətini ittiham etdilər. Daşnaksütyunu müdafiə etmək istəyən erməni nümayəndələrinə cavab olaraq Adil xan Ziyatxanov (Ziyatxan) bildirdi: “...Daşnaksütyun özünün silahlı qüvvələrini buraxmasa müsəlmanlar da öz silahlı dəstələrini yaratmaq məcburiyyətində qalacaqlar. Onda qanlı silahlı toqquşmalar qaçılmaz olacaq və gözəl Qafqaz yenidən qan dənizinə dönəcək”.

Səkkiz gün davam etmiş bu müşavirənin işində ən fəal şəkildə iştirak etmiş Əhməd bəy Ağayev türk nümayəndə heyətinin fikrini ifadə edərək həm rus hakimiyyətinin intriqalarını, həm də Daşnaksütyunun cinayətlərini kəskin şəkildə ittiham edib, ultimativ şəkildə bildirdi: “İndi ki belədir, indi ki bir müsəlləh partiya on beş ildən bəri təşkil olunub və hökumət adamları bunu bilib də nəinki əlac eləməyir, bəlkə bununla həməqidədirlər, bizim istər hökumətdən, istərsə də ermənilərdən belə bir partiyanın aradan götürülməyini təmənna etməyimiz faydasızdır. Biz ancaq özümüz öz əlacımızı etməliyik. Bizim də gərək mükəmməl və müsəlləh partiyalarımız olsun... Bir hökumət ki bir tərəfdən belə işlərə dözür, gərək o biri tərəfdən də dözə”.

Müşavirə hər iki millətin nümayəndələrindən ibarət Qafqaz canişininin yanında bir barışdırıcı komissiyanın yaradılması qərarını verdi. Amma bu qərar gerçəkləşmədi. Bakı və Gəncənin erməni icması bu komissiyaya nümayəndə verməkdən imtina etdi. Tiflis müşavirəsindən sonra da Qafqazın müxtəlif yerlərində etnik əsasda münaqişələr baş verdi. General Qaloşapovun başçılığı ilə Şuşa və Zəngəzur qəzalarına göndərilmiş böyük hərbi dəstənin iştirakı ilə müsəlman qırğınları davam edirdi. Türk əhalisinin vəziyyəti daha da pisləşməkdə idi. Şeyxüslamın rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyətinin Qaloşapovun geri çağırılması, bu qırğınları dayandırmaq haqqında tələbinə Qafqaz idarəsi dəftərxanasının rəisi Kleşinskinin cavabı “bu repressiyalar davam edəcək” oldu. Türk toplumu, müşavirədə iştirak etmiş nümayəndələrinin dediyi kimi, “özü öz əlacını etməli idi”.

Türk toplumunun siyasi cəhətdən fəal hissəsi hərəkətə keçdi. Bu hərəkatın başında Əhməd bəy Ağayev dururdu. O, 1906-cı ilin ortalarında bütün Qafqazı dolaşıb, müqavimətin təşkili işinə öndərlik etdi. Artıq oktyabr ayında “Qafqaz Ümummüsəlman Müdafiə Komitəsi – Difai” adlı təşkilatın rus və türk dillərində Tiflis, Bakı və Gəncə quberniyalarında ilk bəyannamələri yayıldı. Bu bəyannamənin bir yerində deyilirdi: “Mütəşəkkil hərbi qüvvəyə malik, eyni zamanda yeni silahlarla mücəhhəz Daşnak firqəsi bir tərəfdən silah gücünə bütün erməniləri, digər tərəfdən də Qafqaz hökumətini özünə tabe edib ən ümdə məqsədi təqib edir: o da Qafqaz daxilində olan bütün müsəlmanları qırıb-bitirdikdən sonra onların yerini işğal etməkdir. Ermənilərin bu məqsədlərinə nail olduqdan sonra, fikirləri Qafqazda erməni xalqı üçün milli müstəqil bir idarə yaratmaqdır. Firqəmizin başlıca məqsədi: ayrı-ayrı Qafqaz xalqları arasında səmimi qardaşlıq və birlik yaratmaqdır. Hərgah Daşnak firqəsi namus və səmimiyyətlə öz hərəkət və fəaliyyətlərinin həqiqi proqramını aşkar söyləsə və əgər bu proqram ayrı-ayrı Qafqaz millətlərinin hürriyyət və istiqlallarına təcavüz edəcəkləri maddələri havi deyilsə, o zaman biz öz birlik əlimizi həmişə ona uzatmağa hazırıq. Biləks, o qabaqda olduğu kimi müsəlmanların üstünə xain və qəddarcasına hücumlarında davam edərsə bizdən layiqli cavabını alar və Qafqaz bitməz-tükənməz qanlı bir səhnə halına düşər. Daşnak firqəsi əmin olsun ki, heç bir vaxt biz öz millətimizin xarabazarlığı və külü üzərində erməni millətinin səadət və xoşgüzəranlıq qurmasına yol vermərik”.

Təşkilatın qurulması işi sürətlə getdi. Partiyanın Bakıdakı Mərkəzi Komitəsinə Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) başçılıq edirdi. Gəncədəki siyasi qurumlar da Difaiyə qoşuldular. Müsəlmanların məskun olduğu qəzaların əksərində Difainin yerli bölmələri yaradıldı. Şuşadakı “Qarabağ Birlik Məclisi” adlanan yerli bölmə Difainin ən güclü qurumu sayılırdı. İradə Bağırovanın təxminlərinə görə, 1907-ci ildə Difai Partiyasının üzvlərinin sayı 1.000-dən artıq idi, onlardan 900-ü əldə silah tuta bilən döyüşçülərdi. Elə həmin 1907-ci ilin avqustunda Gəncə qubernatoru Difainin fəaliyyəti haqqında raportunda yazırdı: “...bu partiyanın yerli komitələri, özünün kassası, proqramı və xeyli tərəfdarı var. Onlar Gəncə quberniyasının yalnız Şuşa, Zəngəzur, Karyagin və Cavanşir qəzalarının sakinlərindən ibarət deyil, bu quberniyanın bütün başqa mərkəzlərində, hətta digər yerlərdə də var. Bu partiyanın rəhbərlərinin tərkibinə və onun təbliğatı haqqında bəzi natamam məlumatlara baxıldıqda bu partiya özünün siyasi mahiyyətinə görə demokratik görünür, vaxt keçdikcə açıq şəkildə sosial-demokratiya məfkurəsi prinsiplərini təbliğ edəcək, amma milli zəmində”.

Partiyanın proqram layihəsi Əhməd bəy Ağayevin redaktoru olduğu “İrşad” qəzetində (13 oktyabr 1906) çap edildi. Bu proqrama görə, Difainin əsas məqsədi xalqı başına gələn fəlakətlərdən xilas etmək və onu geriliyin pəncəsindən qurtarmaq idi. Bunun üçün maarif və silahlı güc əsas vasitələr hesab edilirdi. Sosial məsələlərə, xüsusən torpaq məsələsinə münasibət dövrün sosial-demokrat partiyalarının proqramına uyğun idi.

Difai az bir zamanda xalqın içinə girib, onun təşkilatlanması istiqamətində diqqətədəyər işlər görə bildi. Partiya üzvləri bir qayda olaraq xeyriyyə cəmiyyətlərinin (Bakıdakı Mərkəzi Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti, Nicat, Nəşri-Maarif, Gəncədəki Cəmiyyəti-Xeyriyyə, Şuşadakı Hidayət) çətiri altında fəaliyyət göstərirdilər. Yelisavetpol qubernatoru raportunda yazırdı ki, kəndə gələn Difai üzvləri iqtisadi ehtiyacları öyrənmək bəhanəsi ilə camaat qarşısında çıxış edir, şəriət qaydalarını yada salıb heyvan oğurluğunun, quldurluğun, qan davasının yolverilməz işlər olduğunu bildirir, ermənilərlə münaqişələrdən çəkinməyə çağırırdılar. Bu tələbləri yerinə yetirməyənlərin xalq qarşısında məsuliyyət daşıdıqları da xatırladılırdı. Sonra toplanmış camaat “Şəriət qaydaları ilə yaşayacaqları” haqqında and içməyə dəvət edilirdi. Elə buradaca partiya fəalları gözü tutduqları adamları xüsusi mərasimlə and içdirir, onları Difainin üzvləri sırasına qəbul edirdilər. Gəncə qubernatoru daha sonra əlavə edir ki, Qarabağın çox yerində hakimiyyətin verdiyi qanunlara deyil, bu partiyanın yerli bölmələrinə (“komitələrə”) müraciət etmək meyli özünü göstərir. Komitədə şikayətçinin şikayətinə “çox tez və ədalətlə baxılır; günahkarlar ciddi və təxirə salınmadan cəzalandırılırlar”. Qubernator Difai Partiyasının perspektivləri haqqında deyir: “Mən inanıram ki, Difai Partiyası çox sürətlə böyüyəcək və tezliklə Qafqazın bütün müsəlman əhalisini əhatə edəcək. Bir neçə ay bundan əvvəl “Difai” Partiyası adı haqqında heç kəs heç nə eşitməmişdi, indi onu hamı tanıyır, hamı onun fəaliyyətini bəyənir, hamı ona inanır. Partiya nümayəndələrinə qarşı repressiyalardan ehtiyatlandıqları üçün hamı partiya üzvlərini və onların fəaliyyətini ciddi şəkildə gizlədir. Aydındır ki, partiya ağıllı, ehtiyatlı, ardıcıl, dürüst və səmimi adamların əlindədir”.

Təbliğat və mədəni-maarif işlərindən başqa, Difainin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri də cinayətkar hesab etdiyi şəxslərin cəzalandırılması idi. Bu məqsədlə xüsusi terror qrupları yaradılmışdı. Difainin ilk böyük terror aksiyası yuxarıda adı şəkilmiş Şuşanın keçmiş general-qubernatoru Qaloşapov oldu. Ondan sonra dəftərxana rəisi Kleşinski qətl edildi. Daha sonra müsəlman əhaliyə zülm etmiş başqa hakimiyyət nümayəndələri Difai üzvlərinin gülləsinə tuş gəldilər. Rus hakimiyyətinin müsəlmanlara münasibətdə yol verdiyi cinayətlərdə iştirak etmiş, ya bu hakimiyyətlə əməkdaşlıq etmiş (məsələn, xəbərçilik etmiş) bir neçə yerli müsəlmanın da Difainin “qara siyahı”sına düşməsi haqqında faktlar məlumdur. Hər qətl hadisəsindən sonra Difai bəyanat verir, qətlin səbəbini izah edirdi.

Rus inqilabının geriləməsi, sonra isə məqsədinə çatmamasından sonra çar hökuməti inqilabçı qüvvələrə qarşı hücuma başladı. Son dərəcə fəallaşmış və Qafqazda gerçək gücə çevrilmiş Difai Partiyası hökumətin diqqətindən yayına bilməzdi. 1908-ci ilin martında Gəncə quberniyasından canişinə göndərilmiş “tamamilə məxfi” qrifli sənəddə göstərilirdi ki, mart ayı ərzində Difainin tamamilə ləğv edilməsi işi başa çatdırılacaq. Eyni zamanda bildirilirdi ki, partiyanın Bakıdakı Mərkəzi Komitəsinin ləğv edilməsi ilə arzu edilən nəticəni əldə etmək mümkün olmayacaq. Təklif edilirdi ki, “Difai partiyasının fəaliyyətinə tamamilə son qoymaq üçün bu patiyanın sədri Əhməd bəy Ağayev başda olmaqla Mərkəzi Komitənin bütün tərkibi Zaqafqaziya diyarından sürgün edilsin”.

Əhməd bəy Ağayev və dostlarına qarşı təqib və repressiyalar başladı. Mətbuatda bu önəmli “pantürkist”ə qarşı kampaniya başlanmış, polis onu ələ keçirmək üçün hərəkətə keçmişdi. Dostlarının evində aylarla gizlənmək məcburiyyətində qalmış Əhməd bəy üçün artıq Bakıda çalışmaq imkanı qalmamışdı. Həmd olsun, bu zaman Osmanlıda Gənc Türklər inqilabı baş vermiş, Əhməd bəyin öncədən tanıdığı dostları iş başına gəlmişdi. O, İstanbula getməyə qərar verir və 1909-cu ilin ortalarında gizlicə İstanbula gəlir. Beləliklə, Əhməd bəy Ağayevin Azərbaycanda fəaliyyət dövrü başa çatır. 40 yaşlı Əhməd bəy milli-azadlıq hərəkatının ideoloqu, ilk güclü milli partiyanın (Difainin) qurucusu, məşhur publisist kimi artıq özünü təsdiq etdirmişdi. Onun (və Əli bəy Hüseynzadənin) Azərbaycanı tərk eyməsi bu ölkə üçün böyük itki idi. Düşmənləri onun mühacirət etməsindən sevinirdisə milli qüvvələr onun yerinin boş olduğunun tez hiss etdilər. Əliabbas Müznib Əhməd bəylə Əli bəy Hüseynzadənin ölkəni tərk etməsi barədə az sonra yazacaqdı: “Onların getməsi Qafqaz əhalisini başsız, böyüksüz buraxmış kimidir. Çünki o cənablar dilsizlərin dili, karların qulağı, korların gözü idilər. Müxtəsər, onlar ...Qafqaz müsəlmanlarının ataları idilər”.

Əhməd bəy Ağayev İstanbulda istedadının və enerjisinin tətbiqi üçün münasib mühit tapır. Dostlarının yardımı ilə vəqf məktəbləri müfəttişi kimi işə başlayan Əhməd bəy az sonra Süleymaniyyə Kitabxanasına müdir təyin edilir. Həm də İstanbul Darülfünununda Türk-Moğol tarixindən və rusca dərslər verməyə başlayır. Amma Əhməd bəy məmur olmaq üçün doğulmamışdı. Hakim İttihad və Tərəqqi Partiyasının ümumi məclisinə üzv təyin edilən Əhməd bəy az sonra Afyon Karahisardan millət vəkili seçilir. Millət vəkilliyindən başqa, fəal şəkildə Türkiyənin ideoloji-siyasi həyatına daxil olmuş, Türk Yurdu Cəmiyyətinin və Türk Yurdu Dərgisinin, az sonra məşhur Türk Ocaqları’nın qurucularından biri olmuşdur. Xarakterinə uyğun olaraq İstanbul qəzetlərinə müntəzəm olaraq onlarca məqalə yazan və qəzetlərdən birinə (“Tərcümani-həqiqət”) baş redaktorluq edən Əhməd bəy fəal təşkilatlanma dövrünü yaşayan türkçülüyün liderlərindən birinə çevrilmişdi. Bu dövrdə o ümumtürk tarixi və çağdaş həyatı haqqında bir sıra konseptual məqalələr yazmışdır. Bunlardan hələ də Azərbaycanda tanınmayan (və istifadə edilməyən) bir əsəri örnək alaq. Türk Yurdu dərgisinin səkkiz sayında (1, 2, 3, 5, 7, 10, 14, 18) çap edilmiş “Türk aləmi” adlı geniş məqalə xüsusilə diqqəti çəkir. Bu analitik əsərdə müəllif türk dünyasında ayrılığın səbəblərini (məzhəb fərqi, siyasi bölünmüşlük və mühitə ifrat bağlılıq, milli şüurun yoxluğu) araşdırır. Eyni zamanda, göstərir ki, dünya türkləri hazırda kültür baxımından yüksəliş dövrünü yaşayır və onlar uğraşdıqları bütün sahələrdə müvəffəq olma qabiliyyətinə sahibdirlər. Türk dünyasındakı siyasi cərəyanlar (İslam qayğısı, türklük qayğısı) mövzusuna keçən müəllif onlar arasında fərqdən bəhs edir, onların əslində bir-birini tamamladığı tezisini müdafiə edir, dində islahatlar gərəkliyi mövzusunu qabardır. O yazır ki, məzhəbləri ləğv etmək kimi lazımsız işə girişməkdənsə onların yaratdığı fərqləri aradan götürmək lazımdır. Onun fikrinə görə, bu sahədə ruhani, müəllim və qəzetçilərə böyük görəv düşür.

Birinci dünya savaşının gətirdiyi yeni şərtlərdə Əhməd bəy Ağaoğlu daha çox siyasi işlərlə məşğul olur. Yusuf Akçura, Əli bəy Hüseynzadə, Əbdürrəşid İbrahimlə birlikdə İstanbulda “Rusiyada Sakin Müsəlman Türk-Tatarların Haqlarını Müdafiə Cəmiyyəti” adlı təşkilat qurub Avropa ölkələrində görüşlər keçirir, konfranslar və yazıları ilə Avropanın diqqətini Rusiyadakı türklərin məzlum vəziyyətinə çəkməyə çalışır, ABŞ prezidenti Vilson’a xüsusi müraciət göndərir.

İstiqlalını elan etmiş, amma fiziki varlığı təhlükə altında qalan Azərbaycanı qurtarmaq üçün göndərilmiş Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanın siyasi müşaviri olaraq Əhməd bəy Ağaoğlu mühüm rol oynamışdır. Məlum 17 iyun siyasi böhranı zamanı o müasir ifadə ilə böhran idarəçiliyi konseptindən çıxış edərək ilk öncə təhlükəsizlik məsələlərində israrlı olmuş, Bakının azad olmasından sonra dövlət quruculuğu işində fəal iştirak etmiş, Azərbaycan Parlamentinə üzv seçilmişdir. O, iki qardaş ölkənin – Türkiyə və Azərbaycanın Parlamentlərinə eyni vaxtda üzv olmuş yeganə şəxsdir. Osmanlının savaşdan məğlub çıxması yalnız özü üçün deyil, bütün türk dünyası üçün, bu sıradan Azərbaycan üçün fəlakətlər gətirdi. Azərbaycanın Paris Sülh konfransına göndərdiyi nümayəndə heyətinə üzv təyin edilən Əhməd bəy Ağaoğlunu İstanbulda həbs edən ingilis komandanlığı onu Osmanlının irəlidə gedən insanları ilə birlikdə Maltaya sürgünə göndərdi. Zindan həyatının məşəqqətli və sərgüzəştli detalları üzərində dayanmadan yalnız onu deyək ki, ömrü boyu yazıb-yaradan Əhməd bəy burada özünün ən qiymətli nəzəri əsərlərindən birini – “Üç mədəniyyət”i yazmışdır.

1921-ci ilin mayında Malta zindanından azad olunmuş Əhməd bəy Ağaoğlu Sovet Azərbaycanında çalışmaq istəmiş, bu məqsədlə Romadan Nəriman Nərimanova məktub yazmışdır. Nərimanovdan müsbət cavab almasına baxmayaraq “Sovet fikir sisteminə qatılmadığı, türklər üçün qurtuluş imkanının təkcə Osmanlı türklüyündə olduğunu düşündüyü, onu Malta əsarətindən qurtarmış Ankara qarşısında namus borcu olması” səbəbindən üzünü Ankaraya tutmuş, Milli Mücadilə Hərəkatında həssas vəzifələr tutmuşdur. Mətbuat baş müdiri təyin edilən Əhməd bəy Milli Hökumətin təbliğat işini qurmağa başlayır, “Hakimiyyəti-milliyyə” qəzetinə rəhbərlik edir, Anadolu Ajansı’nı yaradır və onun ilk baş direktoru olur. Eyni zamanda, Ankara Universitetində konstitusiya hüququndan mühazirələr oxuyur, Qarsdan millət vəkili seçilir. Yeni Türkiyənin qurulmasında yaxından iştirak edən Əhməd Ağaoğlu doğru bildiyini qələmə alır, qələmə aldığı ideyaların gerçəkləşməsi üçün yorulmadan çalışır. Siyasi konyuktura uymur, prinsip və fikirlərindən geri çəkilmir. Bu barışmaz mövqe ona sonsuz dostlar qazandırdığı kimi, qüdrətli düşmənlər də yaradır. Bu düşmənlər arasında “ikinci adam” kimi tanınmış İsmət İnönü də vardı. Ölkəni təkpartiyalı idarəçilik sistemindən qurtarmaq üçün ikinci partiya – Sərbəst Firqə yaratmaq təşəbbüsündə əqidə dostları ilə birlikdə Əhməd Ağaoğlu da yer alır. Yazılarında və siyasi fəaliyyətində təkpartiyalı idarəçilik rejiminin demokratiya ilə uyuşmadığı tezisini müdafiə edir. Bu təşəbbüs boğulduqdan sonra prinsiplərindən vaz keçməyən Əhməd Ağaoğlu qəzetçilik və müəllimlik fəaliyyətinə qayıdır.

1930-cu illər də onun həyatında məhsuldar dövrlərdən biridir; bu zaman o, onlarca məqalə, kitab və dərslik yazır. Yazdığı əsərlərin bəzilərinin çapına həyatda ikən macal tapmır, ölümündən (1939-cu ilin mayı) sonra onlar işıq üzü görür. Bəziləri bu gün belə çap edilməmişdir.

70 illik mənalı və məhsuldar həyatı boyu Əhməd bəy Ağaoğlu mənsub olduğu milləti üçün çalışmış, özündən sonra böyük miras qoymuşdur. Özünün ifadəsi ilə desək, “həyatı boyu yazdığı məqalələrin hamısı bir araya toplansa, Bakıdan İstanbula qədər bir geniş yol ortaya gələ bilər”. Azərbaycan, daha sonra Türkiyə siyasi həyatında görkəmli türkçü və demokrat olaraq qəbul edilən Əhməd Ağaoğlu, həm də örnək şəxsiyyət olmuşdur. İqtidarlar (yad, ya doğma) onu əyə bilməmiş, onu mübarizə yolundan sapdıra bilməmişdir. Bu mirasın sahibləri – soydaşları ona hələ də borcludurlar. Bu borcu onun külliyyatını toplayıb nəşr etmək və xidmətləri qarşılığında adını əbədiləşdirməklə ödəmək olar.

Nəsib NƏSİBLİ

Professor