İsa HƏBİBBƏYLİ,
AMEA-nın
vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru, akademik
Çoxəsrlik Azərbaycan ədəbiyyatı qədim dövr və orta əsrlərdə romantik istiqamətdə
inkişaf etmiş, dünya ədəbiyyatına görkəmli ədəbi simalar və ölməz şedevrlər bəxş
etmişdir. XVIII əsrdən etibarən Azərbaycan ədəbiyyatında realist meyillər
qüvvətlənməyə başlamış, XIX əsrdə daha da inkişaf etmişdir. Xüsusən, Mirzə
Fətəli Axundzadənin çoxcəhətli fəaliyyəti sayəsində Azərbaycanda maarifçilik
ideyadan hərəkat səviyyəsinə qaldırılmış, maarifçi realizm ədəbi cərəyanı
formalaşdırılmışdır. XX əsrin əvvəllərində isə Azərbaycan ədəbiyyatında tamamilə
fərqli bir mərhələ başlanmışdır. Tənqidi realizm və Mollanəsrəddinçilik adlanan
bu yeni ədəbi tarixi mərhələnin qüdrətli yaradıcısı görkəmli Azərbaycan yazıçısı
Mirzə Cəlil Məmmədquluzadədir.
Azərbaycan ədəbiyyatında böyük demokrat yazıçı və ictimai xadim kimi şöhrət
qazanmış Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) XIX əsrin ikinci yarısından sonra
canlanmağa başlayan maarifçilik ənənələri və dövrün mühüm elm və maarif
mərkəzlərindən olan məşhur Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyası
zəminində yetişib formalaşmışdır. Onun görkəmli bir yazıçı kimi formalaşmasında
və mənəvi təkamülündə Naxçıvan məktəblərində keçdiyi çətin və şərəfli yol, eyni
zamanda, əsas yaradıcılarından biri olduğu Naxçıvan teatrı da xüsusi rol
oynamışdır. Beləliklə, Cəlil Məmmədquluzadə hələ cavan yaşlarından etibarən
mənsub olduğu Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatı, habelə Rusiya və Qərb
mədəniyyətləri, dövrün maarifçi ideyaları və ictimai fikri ilə dərindən tanış
olmuş yazıçı və vətəndaş kimi ədəbiyyatda öz yolunu müəyyənləşdirmişdir. Böyük
demokrat ədibin uğrunda ardıcıl olaraq mübarizə apardığı tənqidi-realist
ədəbiyyat, satira mətbuatı və milli istiqlal mübarizəsi onu Azərbaycan
ədəbi-ictimai fikrinin ön cəbhəsinə gətirib çıxarmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə
Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizm ədəbi cərəyanının banisi, “Molla
Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin yaradıcısı və milli istiqlal hərəkatının əsas
simalarından biri kimi tanınıb şöhrət qazanmışdır. O, Azərbaycanda yeni tipli
realist-satirik ədəbiyyatın və demokratik mətbuatın əsasını qoymuşdur.
İlk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda
tənqidi-realist satirik ədəbiyyatın görkəmli yaradıcısıdır. O, özündən əvvəl
ədəbiyyatda mövcud olmuş maarifçi realist ənənələri tənqidi realizm səviyyəsinə
qaldırmışdır. Ədəbiyyatda həyatın və cəmiyyətin daha dərin qatlarına, insanın
mənəvi aləminin incəliklərinə nüfuz etmək və onu fərqli bədii vasitələrlə
canlandırmaq baxımından Cəlil Məmmədquluzadə ilə müqayisə ediləcək başqa bir
yazıçı göstərmək çətindir. O, hələ ilk qələm təcrübəsi olan “Çay dəsgahı”
dramında (1889) alleqorik vasitələrlə olsa da cəmiyyət üçün aktual olan “Nə
etməli” sualına cavab axtarmaqla mənsub olduğu xalqın milli oyanışına xidmət
edəcək yazıçı olmaq yolunu seçdiyini bəyan etmişdir. Ədibin “Danabaş kəndinin
əhvalatları” povesti (1894) Azərbaycanda cəmiyyət həyatının gerçəkliklərini
obyektiv şəkildə meydana qoyan və milli-mənəvi oyanışın zəruriliyini bütün
reallığı ilə diqqət mərkəzinə çəkən yeni tipli realist ədəbiyyatın böyük
müqəddiməsidir. Bu, bütövlükdə Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən yaradılmış
Azərbaycan kəndinin faciəvi həyatının, ürəkağrıdan hadisələri və insanların
nağılvari hekayətləridir. Əsərin əsas qəhrəmanı Məhəmmədhəsən əminin timsalında
“Danabaş kəndinin əhvalatları” povesti iztirablarla üz-üzə qalan, haqqı
tapdanmış, lakin ləyaqətini qoruyub saxlamış kiçik adamların böyük
əhvalatlarıdır. Əsərdə təsvir edilən sadə və zavallı insanların sayəsində
Azərbaycan ədəbiyyatında “kiçik adam” ilk dəfə böyük ədəbiyyatın əsas obrazı
kimi ədəbiyyata gətirilmişdir. Ümumiyyətlə, Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan
ədəbiyyatında “kiçik adam”ın taleyini böyük ədəbiyyatın baş mövzusuna çevirmiş
ilk Azərbaycan yazıçısıdır. Yazıçı “kiçik adam”ı geniş mənada xalq anlayışı
səviyyəsində təqdim etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin ürək yanğısı ilə
ədəbiyyata gətirdiyi Məhəmmədhəsən əmi, Novruzəli, Usta Zeynal, Kərbəlayı
Məmmədəli, Pirverdi, Sadıq kişi kimi obrazlar taleyi, güzəranı, düşüncəsi və
ümidləri etibarilə Azərbaycan xalqının XIX əsrin sonları və XX əsrin
əvvəllərindəki həyatını bütün reallıqları ilə əks etdirib ümumiləşdirir. Onlar
heç də keçmiş sovet ədəbiyyatşünaslığının təqdim etdiyi kimi cahil və nadan
insanlar deyildilər. Cəlil Məmmədquluzadənin “kiçik adam”ları özlərinin
sədaqəti, mənəvi təmizliyi, halallığı, toxluğu, çalışqanlığı, əsil insani
keyfiyyətləri ilə mənsub olduğu xalqın xarakterik xüsusiyyətlərini əks etdirir.
Savadsız olmaları, poçt qutusunu tanımamaqları, “hürriyyət”dən baş çıxarmamaları
özlərinin deyil, onları daim əsarətdə saxlamaq istəyən mövcud rejimin yaratdığı
müstəmləkə zülmünün təzahürləridir. Cəlil Məmmədquluzadənin də niyyəti
Məhəmmədhəsən əmini və ya Novruzəlini yox, onları geridə saxlayan siyasi
rejimi tənqid etməkdən ibarət idi. Cəlil Məmmədquluzadə nəinki ölkədəki siyasi
istibdadı və ruhani despotizmini kəskin tənqid etmiş, müstəmləkəçi rejimə onun
əsaslarını sarsıdan öldürücü zərbələr vurmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadənin
“Rişədən başlamalı” çağırışı Azərbaycan ədəbiyyatında müstəmləkəçi siyasi
sistemin tam aradan qaldırılması və onun bütün təzahürlərinin məhv edilməsi
vəzifələrini irəli sürür: “Əsas mətləb rişədədir. Çünki qalan kiçik məsələlər
həmin rişəyə bağlıdır: əlifba, çadra, papaq, əmmamə, əba neyləsin, yaşıl qurşaq,
qüsl, …imamət, ziyarət… və müxtəsər, yenə minlərcə bu qəbil… mövhumat və
axmaqlıqhat!.. Sən gərək məsələni rişədən başlayasan. Əgər rişə bərk və möhkəm
olsa, ağac möhkəm duracaq və qanad-budağın darasan da, yenə axırda onlar dübarə
pöhrələnib təzələnəcəklər”.
Deməli, Cəlil Məmmədquluzadənin realizmi maarifçi, islahedici,
tərbiyələndirici yox, mövcud rejimin əsaslarının dağıdılması yolu ilə xalqın
azadlığının təmin edilməsinə ünvanlanmış yeni tipli realist ədəbiyyat
modelidir. Cəlil Məmmədquluzadənin nəsr əsərləri, xüsusən dərin məzmuna malik
kiçik hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatının bu janrda yazılmış ilk
tənqidi-realist örnəkləridir. “Molla Nəsrəddin” jurnalının “Sizi deyib
gəlmişəm” müraciəti yalnız millətin oyanışına deyil, həm də yeni ədəbiyyatın
prinsiplərinin müəyyən edilməsinə çağırışın ifadəsi idi. Eyni zamanda, “Molla
Nəsrəddin” jurnalının hələ 1906-cı ildə başladığı “həqiqi “Molla Nəsrəddin”
şairi axtarışları” tənqidi-realist satirik ədəbiyyatın Mirzə Ələkbər Sabir və
Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Mirzəli Möcüz, Bayraməli Abbaszadə və başqaları
kimi böyük yaradıcılarının kəşfi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, Azərbaycanda
ciddi ictimai mövzularda kəskin bədii söz deməklə xalqı ayıltmaq və cəmiyyəti
dəyişmək vəzifələrini özündə əks etdirən yeni tipli ədəbiyyat yaranmışdır. Cəlil
Məmmədquluzadə XX əsrin əvvəllərində genişlənməkdə olan tənqidi realist
ədəbiyyatın əsas yaradıcısıdır. Onun banisi olduğu tənqidi realizm bütövlükdə
Azərbaycan ədəbiyyatında yeni hadisə olan realizmin fərqli bir mərhələsini
müəyyən etmişdir. Ətrafına cəlb etdiyi eyni tipli yaradıcılıq prinsiplərini əsas
kimi qəbul etmiş qələm dostlarının vahid ideya-sənətkarlıq mövqeyindən çıxış
etmələri ilə tənqidi realizm Azərbaycanda ədəbi cərəyan kimi formalaşmışdır. XX
əsrin əvvəllərində Azərbaycanda digər ədəbi cərəyanların: maarifçi realizm,
romantizm və sentimentalizmin də yanaşı fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq,
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcısı olduğu tənqidi realizm dövrün ən aparıcı
ədəbi cərəyanı funksiyasını həyata keçirmişdir. Təsadüfi deyildir ki, XX əsrin
əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı əsasən tənqidi realizm, yaxud “Molla Nəsrəddin”
epoxası kimi səciyyələnir. Müasiri olmuş görkəmli Azərbaycan yazıçısı Yusif
Vəzir Çəmənzəminlinin Cəlil Məmmədquluzadəni “ədəbi dövrün başçısı”
adlandırması böyük demokrat yazıçının milli ədəbi-ictimai fikrin inkişafındakı
xüsusi rolunu və mövqeyini aydın surətdə əks etdirir. Cəlil Məmmədquluzadə
“ədəbi dövrün başçısı” kimi təkcə tənqidi-realizm ədəbiyyatını və
Mollanəsrəddinçilik hərəkatını deyil, bütövlükdə yaşayıb-yaratdığı tarixi
mərhələnin bütün istiqamətlər üzrə ədəbi-ictimai fikrini istiqamətləndirmiş və
idarə etmişdir.
Tənqidi-realist ədəbiyyatın ədəbi cərəyan səviyyəsinə yüksəldilməsində məşhur
“Molla Nəsrəddin” jurnalının rolu və xidmətləri xüsusi qeyd edilməlidir.
Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə 1906-1917-ci illərdə Tiflisdə,
1922-1931-ci illərdə Bakıda nəşr edilən “Molla Nəsrəddin” jurnalı tənqidi
realizm cərəyanının əsas ədəbi cəbbəxanasıdır. Öz ətrafında mollanəsrəddinçi
şairləri və yazıçıları birləşdirən “Molla Nəsrəddin” jurnalı nəinki ölkədə,
Qafqazda, Türkiyədə, İranda, Orta Asiyada, Volqaboyunda... tənqidi realist və
satirik ədəbiyyatın bayrağını ucaltmış, həm bu tipli ədəbiyyatın
konsepsiyasını irəli sürmüş, həm də konkret ədəbi nümunələrini xalqa
çatdırmışdır. Tənqidçi-realist yazıçı və şairlər üçün “Molla Nəsrəddin” jurnalı
ədəbi məktəb funksiyasını həyata keçirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatında
tənqidçi-realist yazıçı və şairlər ordusu “Molla Nəsrəddin” jurnalı ətrafında
yetişib formalaşmışdır. Bu mənada tənqidi realizm ədəbi cərəyanı ilə “Molla
Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ifadələri eyni məna daşıyan sinonim sözlərdir. “Molla
Nəsrəddin” ədəbi məktəbi geniş anlayış olub, özündə mollanəsrəddinçi şairləri
və yazıçıları, satirik publisistikanın mahir yaradıcılarını, karikaturaçı
rəssamları birləşdirmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatı tarixində “Molla
Nəsrəddin” jurnalı qədər geniş, universal yaradıcılıq istiqamətlərini və böyük
yaradıcı qüvvələri öz ətrafında cəmləşdirən ikinci bir uzunömürlü mətbuat orqanı
olmamışdır. “Molla Nəsrəddin” nəinki Azərbaycanın, geniş mənada türk-müsəlman
dünyasının ilk satirik və karikaturalı jurnalı kimi bədii yaradıcılığın və
təsviri sənətin inkişafına xidmət edən yeni nəsil sənətkarlar ordusu meydana
çıxarmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin səyləri nəticəsində “Molla Nəsrəddin”
ədəbi məktəbinin nümayəndələri vahid ədəbi cəbhədən çıxış etmiş, köhnəliyə,
cəhalətə, fanatizmə, geriliyə qarşı bütün cəbhə boyu mübarizə aparmışlar. “Molla
Nəsrəddin” jurnalı İran Məşrutə hərəkatına, Azərbaycan milli istiqlal
mübarizəsinə bir ordudan çox xidmət göstərmişdir. “Molla Nəsrəddin” jurnalı
Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük istiqlal kitabıdır. Bütövlükdə “Molla
Nəsrəddin” jurnalı Azərbaycanın tənqidçi realist və satirik yazıçılarının
çoxcildlik külliyyatıdır. Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin” ədəbi
məktəbinin rəhbəri olmaqla bərabər, həm də mollanəsrəddinçilik təliminin
yaradıcısıdır. Cəlil Məmmədquluzadəyə görə Mollanəsrəddinçilik –
azərbaycançılıq və milli istiqlal ideyalarının, tənqidi realist və satirik
ədəbiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi demək idi. Ən çətin məqamlarda belə
“Molla Nəsrəddin” jurnalı azərbaycançılıq mövqeyindən dönməmiş, milli istiqlal
uğrunda böyük qətiyyətlə mübarizəsini davam etdirmişdir. Hətta sovet hakimiyyəti
illərində “Molla Nəsrəddin”in işinə Kreml səviyyəsində müdaxilələr olanda da
Cəlil Məmmədquluzadə böyük cəsarət nümunəsi göstərərək 1927-ci ildə yazmışdı ki,
“Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin Moskvaya heç bir dəxli yoxdur. “Molla Nəsrəddin”i
nə Moskva yaradıbdır, nə də Şura hökuməti yaradıbdır. Bu, bitərəf vərəqədir ki,
iyirmi iki il bundan qabaq şahlar, sultanlar və krallar ilə söhbət etməyə
adətkərdə olubdur.” “Molla Nəsrəddin” bütün fəaliyyəti boyu axıradək Azərbaycan
idealına sədaqətlə xidmət etmiş, azərbaycançılıq ideyalarının
genişləndirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə çalışmışdır. Cəlil
Məmmədquluzadənin əsərləri və “Molla Nəsrəddin” jurnalı Azərbaycançılıq
idealının lokomotividir. “Molla Nəsrəddin” jurnalı - Azərbaycanın istiqlal
qatarı, Cəlil Məmmədquluzadə - milli istiqlal ədəbiyyatı və mətbuatının inkişafı
magistrallarında azərbaycançılıq lokomotivinin böyük sükançısıdır. Azərbaycan
ədəbiyyatı və mətbuatı tarixində ilk dəfə olaraq “Haradır Azərbaycan?” sualını
ictimai fikrin gündəminə Cəlil Məmmədquluzadə gətirmiş və həmin sualı
cavablandıraraq ölkəsinin, əslində həm də milli oyanışına və istiqlalına xidmət
etdiyi tarixi-coğrafi ərazinin xəritəsini cızmışdır. O, bütün yaradıcılığı
boyu Vətən, Millət və Ana dili idealı uğrunda dönmədən mübarizə aparmışdır.
Böyük demokrat ədibin azərbaycançılıq görüşləri həmişə onun cümhuriyyətçilik
baxışları ilə üst-üstə düşmüşdür. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanda
respublika-cümhuriyyət tipli müstəqil dövlətin yaradılmasını həyatının və
sənətinin ən böyük qayəsi hesab etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın
kitabı” (1920) dramı ədəbiyyatda Azərbaycançılıq idealının manifestidir.
“Anamın kitabı” əsərindəki Gülbaharın monoloqu bədii sözdə ifadə edilmiş
azərbaycançılıq üvertürasıdır: “Qaldı bircə kitab: bu da Anamın kitabı!.. Yer,
göy, aylar və ulduzlar göylərdə seyr edib gəzə-gəzə genə əvvəl-axır Günün başına
dolanırlar. Çünki bunlar hamısı qədim əzəldə Gündən qopub ayrılmış
parçalardır. Mən etiqad edirəm ki, mənim də qardaşlarım dünyada hər yanı gəzib
dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın ətrafında gərək dolanalar. Çünki ay
və ulduz Şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və
ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə!
Onun insafı və vicdanı ona müdamül-həyat əziyyət edərək, nə qədər canında nəfəs
var, peşiman olacaq.”[1]
Fikrimizcə, “Anamın kitabı”ndakı çağırışlar, “Cümhuriyyət” məqaləsindəki
respublika tipli dövlət quruluşunun yaradılmasını diqqət mərkəzinə çəkməsi Cəlil
Məmmədquluzadənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə münasibətini müəyyən etmək üçün
əsas kimi qəbul edilməlidir. Xüsusən, “Anamın kitabı”nda çar Rusiyasının
Azərbaycanda hakimiyyətdə olan siyasi partiyalara şübhəli münasibət
bəsləməsini, bu partiyaların fəaliyyətini dayandırmağa çalışmasını təsvir
etməsindəki vətəndaş narahatçılığı Cəlil Məmmədquluzadənin müstəqil dövlətə
müsbət münasibətini təsəvvür etməyə imkan verir. Əsərdə ayrı-ayrı yad
əqidələrə qulluq edən qardaşların oxuduqları kitablardan şübhələnərək onların
evində axtarış aparan senzor Mirzə Cəfərin aşağıdakı sözlərində Azərbaycana
bəslənilən müstəmləkəçi münasibətə yazıçının mövqeyi öz əksini tapmışdır: “Xub,
sizdən gərək pünhan olmaya kimi, sizin bir para bədxahlarınız hökümət nəzərində
sizi belə qələmə veriblər ki, siz üç qardaş söz bir və həmfikir olmuşsunuz ki,
əvvəla, Rusiya islamlarını Türkiyə dövlətinə tərəf çəkib, ittihadi-müslümlər
cəmiyyətində iştirak edəsiniz. Saniyən, axır zamanlarda Azərbaycanda əmələ gələn
“Hübbi-Vətən” və “Ədəmi-mərkəziyyət” fiqəsinin amalı yolunda çalışmaqdasınız ki,
bir tərəfdən Qafqaz Azərbaycanını, digər tərəfdən isə İran Azərbaycanını – ki,
...bu vilayətləri bir-birinə ilhaq edib, müstəqil Azərbaycan hökuməti əmələ
gətirəsiniz. Vəsilən bu fikirdən də uzaq deyilsiniz ki, müsavat və hürriyyət
əsaslarını kəndli və əhli-kəsəbə içində müntəşir edirsiniz ki, min il yuxuda
olan camaat hökumətin əsarət zəncirini qırıb, özləri üçün nicat yolu tapsınlar
və həmin niyyətlərinizi əmələ gətirmək yolunda lazımi mətbuat cəm eləyib, qələm
ilə çalışmaqdasınız.”[2]
Bu həyəcanlı fikirlər “Anamın kitabı”ndakı azərbaycançılıq ideallarına, müstəqil
Azərbaycan dövlətçiliyinə Cəlil Məmmədquluzadənin münasibətini aydın şəkildə
ifadə edir. Məlum olduğu kimi, Cəlil Məmmədquluzadə Qarabağ üçün əhəmiyyətli
olan Hindarx kanalının çəkilməsi təşəbbüsü haqqında “Azərbaycan” qəzetinə
müraciət etməklə Xalq Cümhuriyyətinin işində iştirak etmək istədiyini nəzərə
çarpdırmışdır. Gənc Azərbaycan dövlətinin qurulduğu illərdə ölkədə mövcud olan
mürəkkəb ictimai-siyasi şərait cümhuriyyətçilərin Cəlil Məmmədquluzadəyə lazımi
diqqət yetirməyə mane olmuşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında bir çox janrlar Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən
yaradılmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə kiçik hekayənin böyük yaradıcısıdır.
Onun ustad qələmindən çıxmış məşhur “Poçt qutusu” hekayəsi Azərbaycan
hekayəçiliyinin proqramıdır. “Poçt qutusu”, “Usta Zeynal”, “İranda hürriyyət”,
“Nigarançılıq”, “Rus qızı”, “Saqqallı uşaq” hekayələri Azərbaycan ədəbiyyatında
hekayə janrında yaradılmış klassik şedevrlərdir. Cəlil Məmmədquluzadənin
novellavari hekayələri dünya ədəbiyyatının da orijinal örnəkləri sayılmağa
layiqdir. Cəlil Məmmədquluzadənin kiçik hekayələrində zamanın böyük mətləbləri
məharətlə ifadə olunmuşdur. “Poçt qutusu” hekayəsindəki Novruzəlinin
poçtxananı yox, divanxananı tanıması haqqındakı dialoqda, Usta Zeynalın evini
təmir etdiyi Muğdusi Akopa verdiyi “xozeyin, niyə sizin padşahınız yoxdur”
sualında, “Nigarançılıq” hekayəsindəki “həqiqət, dünyada bu nigarançılıqdan da
pis şey yoxdur” etirafında fərdlərin yox, cəmiyyətin problemləri ifadə
olunmuşdur. “İranda hürriyyət” hekayəsindəki İrandan ailəsini dolandırmaq üçün
çörək qazanmaq naminə Qafqaz şəhərlərinə gəlmiş həmşərinin dilindən verilmiş
aşağıdakı parçada diqqət mərkəzinə çəkilmiş mətləblər hekayənin yazıldığı dövrdə
Arazın hər iki tayındakı siyasi proseslərin real mənzərəsini güzgüdə olduğu
qədər təbiiliyi ilə əks etdirir: “Axı kim eşidibdi ki, o taydan bura hürriyyət
gəlsin. O taydan bu üzə həna gələr, səbzə, badam içi gələr, tütün, çay,
tiryək... belə zadlar gələr. Yoxsa vallah, mən ömrümdə bir dəfə də eşitməmişəm
ki, hürriyyət gələ. Heç bu tərəflərdə hürriyyət alış-verişi eliyəni də mən
eşitməmişəm.”[3]
Yaxud “Zırrama” hekayəsindəki Qurbanqulu bəyin timsalında nadanlığın,
boşboğazlığın “qanmır ki, qanmır” tipinin təqdimatı ilə Cəlil Məmmədquluzadə
yaşadığı dövrün ictimai-mənəvi mühitinin daxili çürüklüyünü dahiyanə şəkildə
açıb göstərmişdir. Fikrimizcə, Cəlil Məmmədquluzadənin “zırrama” anlayışı Çingiz
Aytmatovun “manqurt” ifadəsi kimi yazıçının bədii kəşfi sayıla bilər.
Manqurtluqda keçmişi, soykökü unutdurulmuş adamın faciəsi, zırramalıqda isə
cahillik və avaraçılıq girdabına salınmış zümrənin komediyası ifadə olunmuşdur.
Özünü dərk edə bilməmək manqurtun məqsədli şəkildə salındığı vəziyyət,
zırramalıq isə mühitin yetişdirdiyi nadanlıqdır. Cəlil Məmmədquluzadə onu “bizim
gözəl vətənimizin meyvəsi” kimi təqdim etməklə zırramalıqdan xilas olmağın
mühiti maarifləndirməkdən ibarət olduğunu göstərmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin dram əsərləri ilə Azərbaycan dramaturgiyasının
tarixində yeni mərhələ yaradılmışdır. Ədibin dram əsərləri ideya-məzmunca
olduğu kimi, janr baxımından da novatorluq nümunəsidir. Dram əsərlərində
yaşadığı dövrün acı reallıqlarını məharətlə əks etdirən böyük yazıçı-dramaturq
səhnədə sözün həqiqi mənasında “göz yaşları içərisində gülüş”ün məşəqqətlərini
diqqət mərkəzinə çəkmiş, ibrətamiz nəticələrə gəlmişdir. Cəlil
Məmmədquluzadənin dram əsərləri əsasən obrazların komediyası, dövrün
faciəsindən ibarətdir. Böyük Mirzə Fətəli Axundzadənin dahiyanə komediyaları
janr baxımından drama, Cəlil Məmmədquluzadənin komediyaları isə faciəyə
yaxındır. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının tragikomediya
mərhələsini yaratmışdır. Onun pyesləri komediya ilə faciənin sintezini özündə
əks etdirir. Faciə janrında yazılmış klassik əsərlərdən fərqli olaraq Cəlil
Məmmədquluzadənin dram əsərlərində baş qəhrəmanın ölümü yox, ictimai mühitin
və kütlənin faciəsi açılıb göstərilmişdir. Yazıçı böyük məharətlə “Ölülər”
əsərindəki Kefli İskəndərin faciəsinin Nəcəf bəy Vəzirovun
“Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsindəki Fəxrəddinin faciəsindən daha dəhşətli
olduğunu nəzərə çarpdırır. Cəlil Məmmədquluzadənin bütün yaradıcılığı üçün
aktual olan “Anlamaq dərdi” fəlsəfəsi onun dram əsərlərində daha qabarıq şəkildə
ifadə olunmuşdur. Bu baxımdan “Ölülər” əsəri diri ölülərin yası, Şeyx
Nəsrullahın komediyası, kütlənin faciəsi, Kefli İsgəndərin mənəvi ölülük
üzərində qələbəsi, mahiyyət etibarilə dirilik himnidir. Kefli İskəndərin
monoloqu zamana və insana ən böyük ittihamnamədir. Bu, ayrılıqda bir əsərdə
yox, geniş mənada cəhalət dünyasından tarix kitabına qanla yazılmış səhifə,
bütün dövrlərin şeyx nəsrullahlarına, kütlə psixologiyasına qarşı səslənən
ittihamnamədir.
Böyük ədibin dramaturgiyası dövrün ən aktual, ağrılı və zəruri problemlərinə
həsr olunmuşdur. “Ölülər” – cəhalətə, ətalətə, mənəvi əsarətə, xurafata kəskin
zərbə, milli-mənəvi oyanışa və ictimai-mədəni tərəqqiyə ən həyəcanlı
çağırışdır. “Kamança” Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ münaqişəsinə həsr
olunmuş birinci bədii əsərdir, vətən torpaqlarının müdafiəsi üçün hər cür
fədakarlığa hazır olan Qəhrəman yüzbaşı kimi vətənpərvər azərbaycanlının həm də
ən yüksək insani hisslərə malik olduğunu təqdim edən dramatik bəyanatdır.
“Kamança” əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında miniatür pyesin mükəmməl nümunəsidir.
Miniatür pyes janrı Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyaya gətirərək vətəndaşlıq
hüququ qazandırdığı təsirli və mənalı kiçik səhnəciklərdən ibarətdir. “Çay
dəsgahı” Azərbaycan ədəbiyyatında ilk miniatür alleqorik pyes, əyləncəli uşaq
dramıdır. Böyük ədib dramaturgiyada bir pərdədən ibarət olub, konkret bir
hadisəni və ya ideyanı əks etdirən kiçik pyeslər silsiləsinin yaradıcısıdır.
“Oyunbazlar”, “Lənət”, “Lal” pyesləri səhnəyə çıxarılmaq üçün yox, oxunmaq üçün
miniatür pyes şəklində yazılmış lezedramalardan ibarətdir. Cəlil
Məmmədquluzadənin “Lal” pyesi Azərbaycan ədəbiyyatında pontomim miniatür
pyesin bənzərsiz nümunəsidir.
Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” tragikomediyası Azərbaycan ədəbiyyatında
milli istiqlala, milli birlik və azərbaycançılıq ideallarına həsr olunmuş ən
mükəmməl dram əsəridir. “Anamın kitabı” – milli-mənəvi özünüdərk, Vətənçilik,
milli birlik və müstəqillik dərsliyidir. “Anamın kitabı” – əsərdəki üç qardaşın
komediyası, Ananın faciəsi, Gülbaharın dramıdır. Cəlil Məmmədquluzadənin
təqdimatında Gülbahar obrazı gələcək yeni Azərbaycanın simasıdır. “Anamın
kitabı”ndakı Zəhrabəyim Ana obrazı – Vətənin, Gülbahar milli istiqlalın
rəmzidir. “Anamın kitabı” – Azərbaycanın tale kitabıdır. “Anamın kitabı” –
Azərbaycan ədəbiyyatının möhtəşəm azərbaycançılıq abidəsidir.
“Dəli yığıncağı” pyesində (1926) təqdim olunan “dəlilik” əslində şərti anlayış
olub, mahiyyət etibarilə ruhi xəstəliyi deyil, ağıldan bəlanı və cəmiyyətdəki
mənəvi-siyasi eybəcərliyi əks etdirir. Cəlil Məmmədquluzadə sətiraltı şəkildə
yeni qurulmuş Şura Azərbaycanını “dəli yığıncağı” adlandırmışdır. Professor
Əli Sultanlının “Ölülər”in məfkurəcə davamı” adlandırdığı “Dəli yığıncağı”nda
İskəndərin funksiyasını zorla, süni şəkildə gərgin vəziyyətlərə salınaraq
həbsxanaya qatılmış Pırpız Sona obrazı yerinə yetirir. Mövzu və ideya etibarilə
“Dəli yığıncağı”nın davamı kimi meydana çıxmış “Ər” pyesi ilə Cəlil
Məmmədquluzadə ölülər və dəlilər aləminin məşhur trilogiyasını yaratmışdır.
Uzaqgörən yazıçı 1930-cu ildə yazdığı “Ər” pyesində “Anamın kitabı”ndakı milli
istiqlalçılığı ifadə edən “Gülbahar işi”ni, “Dəli yığıncağı” pyesində
qaldırdığı yad məmləkətlərdən gəlmiş, xalqın dilini bilmədiyi halda ona
rəhbərlik edən siyasi qüvvələrdən xilas olmağın zəruriliyi tezisini daha da
dərinləşdirərək, ölkənin məhz öz içərisindən çıxmış ərlər tərəfindən idarə
edilməsi ideyasını açıq şəkildə diqqətə çatdırmışdır. Azərbaycanda Sergey
Kirovun, Levon Mirzoyanların hakimiyyətdə olub, xalqa zülm etdikləri bir
dövrdə Cəlil Məmmədquluzadənin milli lider ideyasını irəli sürməsi böyük
vətəndaşlıq cəsarəti tələb edən məsələ idi. Cəlil Məmmədquluzadə xalqa “Dəli
yığıncağı” pyesindəki Azərbaycan dilini bilməyən Lal Buyuz kimi həkimlərin, “Ər”
pyesindəki özünü Türküstan şahzadəsi elan edən xarici professorun yox, “azad bir
əsrdə azad millət arasında... azad iqrarın azad rəftara münasibətinin adi
şəkli” əsasında seçilmiş Qeyrətmənd Cahangir kimi xalqın yüksək hazırlıqlı
vətənpərvər oğullarının liderlik etməsinə çağırış etmişdir. Cəlil
Məmmədquluzadənin “Ər” pyesində arzu etdiyi milli liderlik funksiyasını XX
əsrin altmışıncı illərinin axırlarından Azərbaycana rəhbərlik etmiş görkəmli
dövlət xadimi Heydər Əliyev həyata keçirmişdir.
Sovet hakimiyyəti illərində Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı məşəqqətli keçmişdir.
Xüsusən, 1926-cı ildən sonra mövcud siyasi rejim Cəlil Məmmədquluzadəyə
etimad göstərmədiyini açıq şəkildə büruzə vermişdir. Bu dövrdən etibarən,
Azərbaycan hökuməti böyük yazıçının yaradıcısı və Baş redaktoru olduğu “Molla
Nəsrəddin” jurnalının fəaliyyətinə müxtəlif yollarla maneçilik törədilmişdir.
İlk növbədə “Molla Nəsrəddin” jurnalına dövlət maliyyə yardımı, dotasiya
ildən-ilə azaldılmış, jurnala abunə yazılışına lazımi şərait yaradılmamışdır.
Jurnalın 25 illiyi ilə əlaqədar ölkədə çox sönük bir tədbir keçirilmişdir.
Əksinə, “Molla Nəsrəddin” jurnalının üzərində senzura nəzarəti
gücləndirilmişdir. Dövlət Senzura İdarəsinin 1931-ci ildə rəsmi dairələrə
göndərdiyi arayışdakı məxfi məlumatlar “Molla Nəsrəddin” jurnalına və Baş
redaktor Cəlil Məmmədquluzadəyə siyasi rejimin münasibətini təsəvvür etməyə əsas
verir: “Jurnalın götürdüyü yol açıq-aşkar opportunist və partiyanın baş xətti
ilə heç bir əlaqəsi olmayan bir yol kimi qiymətləndirilməlidir”.[4]
Baş Mətbuat İdarəsinin rəsmi dairələrə təqdim etdiyi “Molla Nəsrəddin”
jurnalının vəziyyəti və “yaradıcılıq yolu” haqqında məlumat vərəqəsi”ndə Cəlil
Məmmədquluzadə və redaksiyada çalışan digər mollanəsrəddinçilər “geri qalmış,
bisavad, siyasətlə maraqlanmayan adamlar” kimi damğalandırılmış, jurnalın
tərtibatçısı məşhur karikatura ustası Əzim Əzimzadə “sinfi mübarizə və sosializm
quruculuğu epoxasının obrazını verməyi bacarmayan istedadsız rəssam”
adlandırılmışdır. Azərbaycan Kommunist (Bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsinin 1929-cu ildə çağırılmış aprel plenumunda “Molla Nəsrəddin”
jurnalının ateizm kampaniyaları təşkil etməklə məşğul olan “Mübariz Allahsızlar
Cəmiyyəti”nin orqanı kimi fəaliyyətini davam etdirməsi barədə qəbul etdiyi qərar
da Cəlil Məmmədquluzadəni sarsıtmışdır. Vəziyyətdən çıxış yolu kimi Baş
redaktorun yuxarı təşkilatlara etdiyi müraciətlərə məhəl qoyulmamışdır. Nəticədə
“Molla Nəsrəddin” jurnalı 1931-ci ilin mart ayından fəaliyyətini dayandırmalı
olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə ömrünün son illərini həm də maddi sıxıntı
içərisində yaşamışdır. Görkəmli yazıçının əsərlərinin əlyazmalarını sobada
yandırması Cəlil Məmmədquluzadənin ona göstərilən təzyiqlərə və soyuq
münasibətə etirazının ifadəsi idi. Bütün bunlar böyük vətəndaş yazıçının 4
yanvar 1932-ci ildə qəflətən vəfat etməsi ilə nəticələnmişdir. Cəlil
Məmmədquluzadənin dəfn mərasimi də layiq olduğu səviyyədə təşkil olunmamışdır.
Hətta görkəmli yazıçının vəfatı ilə əlaqədar rəsmi dövlət mətbuatında verilmiş
qısa, şəkilsiz nekroloq yazısında onun haqqında tənqidi mülahizələr
səsləndirilmişdir: “Sovet gerçəkliyi şəraitində Molla Nəsrəddin (Cəlil
Məmmədquluzadə - İ.H.) gur sosializm quruculuğu templərindən geri qalmışdır.
Onun jurnalı nəzərəçarpacaq səviyyədə öz əhəmiyyətini itirmişdir”.[5]
Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı Cəlil Məmmədquluzadənin xatirəsini
həmişə əziz tutmuşdur. Sonrakı dövrlərdə Böyük demokrat ədib Cəlil
Məmmədquluzadənin əsərləri ən böyük tirajlarla dəfələrlə nəşr olunmuş və
xalqımızın mütaliəsində geniş yer tutan qiymətli ədəbi örnəklərdir. Yazıçının
əsərləri Azərbaycan dilindən başqa rus, ingilis, fransız, alman, ispan, türk,
ərəb, fars, urdu, bolqar, macar, gürcü, litva, özbək, türkmən, tacik və sair
dillərdə kitab halında çap olunaraq özünün dahi yaradıcısına dünya şöhrəti
qazandırmışdır. Böyük ədibin həyatı və yaradıcılığına həsr edilmiş
qiymətli tədqiqat əsərləri yazılıb nəşr olunmuş, dissertasiyalar müdafiə
edilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin müxtəlif vaxtlarda Azərbaycan dilində və
xarici dillərdə çap olunmuş bədii əsərlərindən və yazıçının haqqında yazılmış
elmi tədqiqat əsərlərindən mükəmməl bir kitabxana yaratmaq mümkündür. Cəlil
Məmmədquluzadənin dram əsərləri son yüzillikdə Azərbaycan teatrlarında ən çox
tamaşaya qoyulmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə teatrı azərbaycançılıq,
özünüdərketmə, milli-mənəvi oyanış, ayıqlıq, vətəndaşlıq və müasirlik teatrı
kimi hər zaman aktual və müasirdir.
Sonrakı dövrlərdə ölkəmizdə Cəlil Məmmədquluzadənin parlaq adına və ölməz
sənətinə böyük ehtiram bəslənilmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin Naxçıvan
şəhərindəki görkəmli heykəltəraş Mirəli Mirqasımov tərəfindən yaradılmış
heykəli Azərbaycan monumental heykəltaraşlıq sənətinin qiymətli nümunəsidir.
Respublikamızın paytaxtı Bakı şəhərində və Naxçıvanda yazıçının adını daşıyan
küçələr və məktəblər dahi sənətkarın xatirəsinə dərin ehtiramı ifadə edir. Cəlil
Məmmədquluzadə adına Naxçıvan Dövlət Musiqili Dram Teatrı respublikamızın əsas
sənət məktəblərindən biri kimi fəaliyyətini uğurla davam etdirir. Ədibin anadan
olmasının 100, 125, 140 illik yubileylərinin dövlət səviyyəsində böyük sənət
bayramı miqyasında qeyd edilməsi də qüdrətli sənətkara dövlət səviyyəsində
bəslənilən böyük ehtiramın əyani ifadəsidir.
Azərbaycanda kitabxana və kitabşünaslıq işinin baş qərargahı olan Mirzə Fətəli
Axundzadə adına Milli Kitabxana Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı klassiklərinin,
o cümlədən böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığının,
zəngin bədii irsinin tədqiqi və təbliği sahəsində geniş və ardıcıl iş aparır.
Milli Kitabxana bu gün ölkəmizdə həm də əsas elm və mədəniyyət mərkəzi, müstəqil
dövlətçilik ideologiyası məktəbi kimi qəbul olunur. M.F.Axundov adına Azərbaycan
Milli Kitabxanasının Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına
Ədəbiyyat İnstitutu ilə görkəmli sənətkar Cəlil Məmmədquluzadənin anadan
olmasının 150 illiyi ilə əlaqədar birgə keçirdiyi beynəlxalq elmi konfrans və
təşkil etdiyi kitab sərgisi görkəmli yazıçının xatirəsinə yüksək ehtiramın
ifadəsi olmaqla bərabər, həm də mirzəcəlilşünaslıq elmi istiqamətini
zənginləşdirməyə xidmət edən mühüm elmi forumdur. Milli Kitabxananın hazırlayıb
nəşr etdirdiyi Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığı haqqında
biblioqrafiya sözün həqiqi mənasında dahi yazıçının mükəmməl ömür və sənət
salnaməsidir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev böyük Azərbaycan yazıçısı
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığına yüksək qiymət vermişdir. Görkəmli dövlət
xadimi Heydər Əliyevin 1994-cü ildə Cəlil Məmmədquluzadənin anadan
olmasının 125 illik yubileyi mərasimində söylədiyi aşağıdakı fikirlərdə
böyük demokrat ədibin yaradıcılığındakı milli dirçəliş və istiqlalçılıq
ideyaları müasir dövrün çağırışları kimi nəzərə çarpdırılmışdır: “Cəlil
Məmmədquluzadə öz yaradıcılığı ilə, əsərləri ilə... Azərbaycan xalqının milli
oyanışında əvəzsiz rol oynamışdır. Xalqımızın milli şüurunun formalaşmasında
məhz “Molla Nəsrəddin” jurnalının və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin fəaliyyətinin
rolu misilsizdir... Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığındakı Azərbaycanın
bütün milli xüsusiyyətlərini, eyni zamanda ümumbəşəri dəyərləri əks etdirən
fikirlər bizim milli ideologiyanın əsasıdır və həmin ideologiyanın yaranması
üçün böyük bir vasitədir.... Təsadüfi deyildir ki, onun yazılarındakı
cümhuriyyət anlayışı bu gün bizim quracağımız demokratik, hüquqi dövlət
prinsipləri ilə səsləşir”.[6]
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin görkəmli Azərbaycan
yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının 150 illik yubileyi haqqındakı
17 yanvar 2019-cu il tarixli Sərəncamı müstəqil Azərbaycan dövlətində böyük
demokrat ədibin ibrətamiz həyat yolu və zəngin bədii yaradıcılığına
göstərilən böyük diqqət və qayğını əməli surətdə əks etdirir. Prezident
Sərəncamında Cəlil Məmmədquluzadənin xidmətlərinə verilmiş yüksək qiymət onun
böyük ideallarının həmişəyaşarlığını və müasirliyini parlaq şəkildə nəzərə
çarpdırır. Müstəqil Azərbaycan Respublikası və xalqımız Cəlil
Məmmədquluzadənin uğrunda dönmədən mübarizə apardığı müstəqil dövlətçilik
ideallarını daha da inkişaf etdirib
möhkəmləndirməklə ölməz sənətkarın adını və xatirəsini yaşatmağın
nümunəsini göstərir.
