Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı Azərbaycanın mənəviyyatını, ədəbiy-yatını
dünyaya nümayiş etdirən və xalqımızın nəyə qadir olduğunu göstərən böyük bir
sərvətdir. Cəlil Məmmədquluzadə öz yaradıcılığı ilə, əsərləri ilə, pub-lisistikası
ilə, böyük mətbuatçılıq fəaliyyəti ilə Azərbaycan xalqının milli oyanışında,
milli dirçəlişində əvəzsiz rol oynamışdır. Xalqımızın milli şüurunun
formalaşmasında məhz Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərliyi ilə yaradılmış “Molla
Nəsrəddin” jurnalının rolu misilsizdir.
***
Biz Cəlil Məmmədquluzadəyə sadəcə bir ədəbiyyatçı kimi, yazıçı kimi, publisist
kimi yox, eyni zamanda böyük ictimai xadim və böyük siyasətçi kimi yanaşmalıyıq.
Cəlil Məmmədquluzadə öz yaradıcılığı ilə Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatının
inkişafında, milli ruhun yüksəlməsində böyük rol oynamışdır. Bu, təkcə
ədəbiyyatda, mədəniyyətdə deyil, siyasətdə də, ictimai həyatımızda da böyük
xidmətdir.
***
Xalqımızın milli şüurunun formalaşmasında məhz “Molla Nəsrəddin” jurnalının və
Mirzə Cəlilin fəaliyyətinin rolu misilsizdir.
***
“Ölülər” əsəri haqqında mən tam cəsarətlə deyə bilərəm ki, dünya ədəbiy-yatında
buna bənzər ikinci əsər tapmaq mümkün deyildir. Bu əsər Cəlil Məmmədquluzadənin
həm nə qədər böyük filosof, psixoloq olduğunu göstərir, həm də onun yalnız
özünəməxsus yaradıcılığını və özünəməxsus fikir istedadını əks etdirir.
Heydər Əliyev
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Qüdrətli qələm ustası Cəlil Məmmədquluzadənin zəngin irsi bədii-estetik düşüncə tariximizin parlaq səhifələrindəndir. Ədibin uzun illər əvvəl yaratdığı “Ölülər”, milli vəhdət ideyasının carçısında çevrilmiş “Anamın kitabı”, eləcə də digər dramaturji, nəsr və publisit əsərləri Azərbaycanın çoxəsirlik söz xəzinəsinin qiymətli incilərini təşkil edir. Klassik Azərbaycan və dünya bədii fikri ənənələrindən, xalq yumorundan məharətlə bəhrələnən sənətkarın milli oyanışa səsləyən yaradıcılığı həm Qafqaz xalqlarının, həm də bir sıra Şərq ölkələrinin ədəbiyyatına böyük təsir göstərmişdir.
***
Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda geniş yayılaraq milli oyanı-şa,
yeniləşmə hərəkatına yol açan və azadlıq ideyalarının inkişafına qüvvətli təsir
göstərən “Molla Nəsrəddin” jurnalı məhz Mirzə Cəlil dühasının məhsuludur.
***
Cəlil Məmmədquluzadə həyat həqiqətlərini, ictimai mühiti hərtərəfli əks etdirən
və bədii-estetik dəyər daşıyıcısına çevrilən rəngarəng obrazlar qalereyası
yaratmışdır.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
“Ölülər”in hər təbəssümündə acı bir fəryad
qopar.
Hüseyn Cavid,
şair, yazıçı, dramaturq
Mirzə Cəlilin “Ölülər”i “Molla Nəsrəddin”i kimi baltanı
dibindən vuran əsərdir.
Üzeyir bəy Hacıbəyli,
akademik, bəstəkar
Cəlil Məmmədquluzadə elə tarixi
şəxsiyyətlərdəndir ki, onların mübarizələrdə keçən fəaliyyəti mənsub olduqları
xalqın tərəqqisinə böyük təkan olur, onlar öz doğma yurdunu on illərlə irəli
salır. O şəxsiyyətlərin sürəti nəsillər üçün vətənpərvərlik, qeyrət və
fədakarlığın ilhamverici nümunəsinə çevrilir.
***
Cəlil Məmmədquluzadə həyat həqiqətlərini
yaradıcılıqda ilkin obyektiv əsas hesab edirdi. Həqiqətpərəstlik onun öz sənəti
üçün də yenilməz estetik norma idi. Doğrucu olmaq, yalandan qaçmaq, həqiqət nə
qədər acı, onu yazmaq nə qədər xatalı olsa da, qorxub çəkinməmək, açıb meydana
qoymaq, sözünə sədaqətli və səmimi olmaq ədibin əsaslandığı mətbuat
estetikasının da baş prinsiplərindən idi.
Əziz Mirəhmədov,
akademik
Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı və
fəaliyyəti Azərbaycan ədəbiyyatının tarixində unikal bir hadisədir və bu hadisə
ədəbiyyatımızın və jurnalistikamızın inkişafında böyük bədii-estetik təkan
gücünə malik olmuşdur. Həmin bədii-estetik təkan gücünü müəyyənləşdirən əsas
cəhətlərdən biri tarixi estetik ilkinlikdir.
***
Mirzə Cəlilin yaradıcılığı Mirzə Cəlilin ömrü deməkdir və o, bütün ömrünü
nadanlıq və cəhalətə qarşı mübarizəyə sərf etmişdir. Cəlil Məmmədquluzadəni başa
düşməklə yanaşı onu duymaq, hiss etmək lazımdır. Onun mücadiləsini təfəkkür dərk
edir, başa düşür, amma onun qələmindəki bədii-estetik akvareli isə yalnız hiss
etməklə qiymətləndirmək mümkündür.
Elçin,
Xalq yazıçısı
Cəlil Məmmədquluzadənin ictimai və ədəbi
fəaliyyəti zəngin və çoxcəhətlidir. O, ictimai inkişaf tariximizdə bir dramaturq,
ədib, jurnalist, ictimai xadim kimi məşhurdur. Yeni ədəbiyyatın istiqamətini
düşünərkən Cəlil Məmmədquluzadə bütün əzəməti ilə nəzərimizdə canlanır. Klassik
qəzəl, saray ədəbiyyatına, məclis, mey-məzə ədəbiyyatına qarşı həyat və mübarizə
ədəbiyya-tının, xalqdan, onun tərəqqi meyillərindən doğan, bu meyilləri ifadə
edən həqiqi, tənqidi realizmin inkişaf etdirilməsində, həyat və məişətimizin
əlvan lövhələrinin cəsarətlə ədəbiyyata gətirilməsində, xalq zəka və yumorunun
inkişafında təbiilik, sadəlik və həqiqətpərəstliyin bədii bir meyar kimi qalib
gəl-məsində, Sabir qələminin canlanmasında hər kəsdən əvvəl Cəlil
Məmmədquluzadəyə minnətdarıq.
Cəlil Məmmədquluzadə təkcə yumoristik və satirik əsərlər yazan
sənətkar-larımızın müəllimi deyil, həm də bədii sənətdə böyük mənalar ifadə
etmək istə-yən hər bir Azərbaycan yazıçısının müəllimidir.
***
Cəlil Məmmədquluzadənin tarixi
xidmətlərindən biri, onun inkişaf etdirdiyi realizm məktəbidir. Cəlil
Məmmədquluzadə sənətdə həqiqətə xidmət edirdi. Onun üçün ən böyük meyar həm
məfkurə, həm bədiilik meyarı hər şeydən əvvəl həqiqət idi. Hər hansı bir əsərdə
həqiqətdən yayınan bir əlamət gördümü, onu saxta sayır, ona nifrət edirdi.
Mir Cəlal
yazıçı, Əməkdar elm xadimi
Bizim ədəbiyyatda ağlın dastanına zirvə ‒ Nizamidir; eşqin və qəmin faciəsinə
meyar ‒ Füzulidir; qeyrətin ağrısına, namus yanğısına timsal – Sabir-dir; həm
eşq, həm ağrı, həm də qeyrət üçün borcun, cavabdehliyin ölçüsünə əmsal ‒ Cəlil
Məmmədquluzadədir.
Yaşar Qarayev,
akademik
Cəlil Məmmədquluzadə böyük bir vətəndaş kimi, bütün həyatı boyu doğ-ma vətəninin,
xalqının taleyini düşünür, həyatının bütün mənasını bu xalqın azadlıq işinə sərf
etməkdə görürdü. Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyata öz dövrünün xalq müdrikliyini,
xalq dühasını, xalq satirasını, xalq gülüşü və yumo-runu gətirən və onu inkişaf
etdirən xalq yazıçısıdır.
***
Cəlil Məmmədquluzadənin və onun 1906-cı ildən başlayaraq ətrafına topladığı
mollanəsrəddinçilərin kəşf edib mətbuat aləminə, döyüş meydanına çıxardığı
Sabirlərin, Əli Nəzmilərin qələminin gücü ilə Azərbaycan satirik ədəbiyyatının
şöhrəti ölkə sərhədini aşaraq, bütün Şərqdə rəğbət, məhəbbət qazanmış, Şərqin
müxtəlif ölkələrində qoca Molla Nəsrəddinin neçə-neçə istedadlı davamçıları,
məfkurə və sənət dostları yetişmişdir.
Məmməd Cəfər Cəfərov,
akademik
Cəlil Məmmədquluzadə atəşin bir vətənpərvər idi. O, vətəni özünə ana hesab
edirdi. Bütün Azərbaycan xalqını azad və xoşbəxt görmək onun müqəd-dəs arzusu
idi. Buna görə də o, həyatı boyu ən gərgin və dolaşıq dövrlərdə belə
tərəqqipərvər yol tutmuş, zamanın qabaqcıl fikirlərini xalqa başa salmışdır.
Çünki vətənpərvərliyin birinci şərti xalqı inkişaf və tərəqqi yoluna salmaq,
irəli aparmaqdır.
Mirzə İbrahimov,
Xalq yazıçısı, akademik
Mən onun haqqında hörmətlə və ehtiramla amma həm də məhrəm ilıq bir nəvazişlə düşünürəm. Mən onun haqqıda babam kimi, atam kimi, qardaşım, oğlum, nəvəm kimi düşünürəm. Böyük yazıçılar bütün nəsillərin yaşıdıdırlar. Cəlil Məmmədquluzadə babalarımızın, atalarımızın mənəvi yaşıdı idi. Bizim nəsil də ona öz yaşıdı kimi, bizim mənəvi problemimizə cavab verən müdrik qardaşı kimi baxır. Mən bilirəm ki, bizim nəsil də gedəcək,... amma o, qalacaq və oğlumun yaşıdı olacaqdır. Bütün zamanların övladıdır o, hər nəslin yol yaldaşıdır. Və bizdən sonra gələn nəsillər onu yenidən kəşf edəcək, öz yaşıdları, müasirləri kimi tanıyacaq və övladlarına bəxş edib gedəcəklər.
***
...Həqiqətə belə ikibaşlı münasibət, həqiqətin hər hansı bir parçasını deyib,
başqa parçasını ört-basdır eləmək, yarımçıq həqiqət ‒ bütün bunlar Mirzə Cəlil
vicdanının bütövlüyünə yabançı idi. Cəlil Məmmədquluzadə jurnalında oxucu-nun
yalnız qəlbinə, hisslərinə deyil, fikrinə, şüuruna da müraciət edirdi.
Anar
Xalq yazıçısı
Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayənin böyük ustadı,
qüdrətli dramaturq, vətəndaş publisist, azərbaycançılıq ideologiyasının
yaradıcılarından biri, Azərbaycan ədəbiyyatında “Molla Nəsrəddin” ədəbi
məktəbinin, tənqidi realizmin banisi kimi geniş şöhrət qazanmış görkəmli
yazıçı və ictimai xadimdir. Cəlil Məmmədquluzadə həm də böyük demokrat kimi
tanınır. Onun müstəqillik və demokratiya uğrunda mübarizəsi və demokratik
görüşləri həmişə Azərbaycanda demokratik proseslərin gedişatına ciddi təkan
vermişdir.
***
Görkəmli Azərbaycan yazıçısı, böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluza-dənin
mürəkkəb və keşməkeşli ömür yolu, uğrunda mübarizə apardığı ideallar həmişə
ciddi elmin problemi olduğu qədər də bədii düşüncənin maraq dairəsində olmuşdur.
... Ədəbiyyatımız Mirzə Cəlildən söz açarkən, qüdrətli yazıçının fonunda
sənətkar və zaman, milli azadlıq və istiqlaliyyət, özünüdərk və demokratik
düşüncə kimi ölkə və xalq üçün zəruri olan mətləbləri ön mövqeyə çəkə bilmiş-dir.
Daha doğrusu, Cəlil Məmmədquluzadə ‒ Molla Nəsrəddin mövzusu millə-timizin
milli taleyinin bədii dərki və inkişafının əks-sədasına çevrilmişdir.
İsa Həbibbəyli
filologiya elmləri doktoru, professor
Cəlil Məmmədquluzadə adının mənası, onun böyük yaradıcılığının əsas qayəsidir. Bu söz böyük ədibin irsini dərk etmək üçün ən gözəl açardır. Bu söz “yazıçı” sözünün qarşısına “vətəndaş” sözünü əlavə edən amildir. Nəhayət bu söz yazıçılıq sözünün qayəsini, məqsədini bildirən, necə yazmağı deyil, nədən yazmağı və niyə yazmağı şərtləndirən bir örnəkdir, bir işıqdır.
Bəxtiyar Vahabzadə
şair, dramaturq, ədəbiyyatşünas
İlk rus inqilabı Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir sima meydana çıxarmışdır; bu yazıçı
Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında yeni bir səhifə açmış, onda inqilabi
demokratik istiqamətin əsasını qoymuşdur. Bu “Molla Nəsrəddin” təxəllüsü ilə
bütün Şərqdə məşhur olan Cəlil Məmmədquluzadədir.
Səməd Vurğun,
Xalq şairi
Artıq dərəcədə məharətlə yazılmış, məzmunu eyni həyatımızdan götürülmüş
“Ölülər” dramı müsəlmanların həyatında böyük rol oynayacaqdır. Paslanmış
beyinləri pasdan təmizləyib, ölmüş ruhlara can verəcəkdir.
Nəriman Nərimanov,
ictimai-siyasi xadim, yazıçı, publisist
Əgər Mirzə Cəlil bir jurnalist kimi “Molla Nəsrəddin” ilə parlamışdırsa,
jur-nalistlik sənətinin baş məşqini “Şərqi-Rus” qəzetinin redaksiyasında
keçirmişdir.
***
Mirzə Cəlil əsərlərini ürəyinin qanı ilə yazırdı.
Abbas Zamanov,
Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, Əməkdar elm xadimi
Mirzə Cəlil XX əsrin çox böyük ədəbi siması idi. O, Mirzə Fətəli Axundov məktəbini davam etdirən yazıçılarımız içində dan ulduzu kimi parlamış, nüfuzedici şəfəqlərlə yaxın və uzaq ölkələri işıqlandırmışdı.
***
C.Məmmədquluzadənin və “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin yerli istismar-çılara, çar
məmurlarına, köhnəliyə qarşı, İran və Türkiyə hökmdarlarına qarşı, Şərq
ətalətinə, dinə və mövhumata qarşı apardığı mübarizə Azərbaycan zəhmətkeşlərinin
öz istiqlaliyyətləri uğrunda mübarizə etmək üçün ayağa qalxmalarına çox böyük
fayda vermişdi.
Abdulla Şaiq
şair, Əməkdar incəsənət xadimi
Kim deyir ki, Mirzə Cəlil gülüb, yanılır, Azərbaycan torpağında hələ belə
ağlayan olmayıb.
Süleyman Rəhimov,
Xalq yazıçısı
“Sizi deyib gəlmişəm” – bu müraciətdə sanki ədibin bütün varlığı ifadə
olun-muşdur. Ona görə ki, bu sözlərdə ədibin xalq üçün yanan ürəyi çırpınırdı.
Böyük satirik bütün ümidini, arzu və idealını xalqa bağlamışdı.
Məmməd Arif Dadaşzadə,
akademik
Dünya Şərq poeziyasının nəhənglərini çoxdan tanıyır. Bədii təfəkkürün nəsr
forması Şərqin yazılı ədəbiyyatında xeyli gec meydana gəlmişdir. Cəlil
Məmmədquluzadə türkdilli xalqların ədəbiyyatlarının yaratdığı nəsrdə çox
mühüm bir simadır. O, müasir realist yazı üslubunun, müasir nəsr
formalarının banilərindən biridir. Heyrətli yığcamlıq, sadəlik və qüvvət
onun nəsrinin əsas xüsusiyyətlərindəndir. Bunu biz “Danabaş kəndinin
əhvalatları” povestində, bir silsilə hekayələrində, xüsusən kamil formaya
malik olan “Poçt qutusu”, “Kişmiş oyunu” kimi hekayələrində duyuruq. Bax,
hekayəni bu cür yazarlar! Komediya, faciə və dram ünsürlərini üzvü şəkildə
birləşdirən “Ölülər” pyesi nə qədər gözəl və cazibədardır. İndiki halda
Azərbaycan xalqı görkəmli sənətkarı və maarifçisi Cəlil Məmmədquluzadənin
vasitəsilə elə bil ki, dünya bədii ədəbiyyatında qazandığı nailiyyətləri
yenidən bəşəriyyətə açıb göstərir.
Çingiz Aytmatov
Qırğız Xalq yazıçısı
Bəzən böyük ədib oturduğu yerdə və yainki küçədə getdiyi zaman heç bir
səbəbi olmadan gülümsərdi. Bəziləri bu gülüşləri yersiz sayırdı, lakin bu
yanlış fikir idi, çünki Mirzə Cəlil daima gülməli bir mövzu üzərində
düşündüyü zaman bir oxucu kimi düşünər, əsərində göstərdiyi mənfi tiplərin
üzərinə gülərdi. Diri ikən ikiüzlü ziyalılar, qarınqulu ruhanilər, həris,
xəsis tacir və hacılara gülən Mirzə Cəlili ölürkən gördüm. O, ölümün də
üzünə gülürdü.
Məmməd Səid Ordubadi,
Əməkdar İncəsənət xadimi
Cəlil çox səmimi və qayğıkeş, övlad məhəbbəti ilə yaşayan şəxsiyyətlərdən
idi. 1908-ci ildə Midhətin, 1911-ci ildə Ənvərin dünyaya gəlişi ədibə
əvvəllər keçirdiyi mənəvi əzabları tədricən unutdurmuş, onun həyat yoldaşı,
ata-ana, dost itkisindən parçalanmış qəlbinə müəyyən sərinlik gətirmişdir.
O. həmişə mənə deyərdi: “Etiraf edirəm ki, mənimlə yaşamaq çətindir.
Uşaqları tərbiyə etməyə səbrim çatmır. Sən məni ailə adamı eləyibsən.”
Həmidə xanım Məmmədquluzadə,
Ədibin həyat yoldaşı
Sadəlik, təbiilik və real həyata yaxınlıq Məmmədquluzadə hekayələrinin əsas
məzumiyyətləridir. Hər şeydən görünür ki, müəllif öz xalqının həyatını və
dünyagörüşünü yaxşı bilir və incə müşahidə qabiliyyətinə malikdir.
Məmmədquluzadənin istedadlı rus yazıçısı Çexovun əsərlərini xatırladan
hekayələri bizim mədəni ziyalılarımızın nəzərini cəlb etməyə tam layiqdir.
***
İndiyə qədər çapdan çıxmış nömrələrə əsasən demək olar ki, “Molla Nəsrəddin”
nöqsanlara gülmək yolu ilə müsəlman cəmiyyətini islah etməkdən ibarət olan
məqsədini tamamilə yerinə yetirir..., azərbaycanlıların vaxtı keçmiş, köhnəlmiş
görüşlərini, anlayış və adətlərini, gülüş yolu ilə aradan qaldırmaq, onların
adətlərini islah etməyə və özlərini də oyadıb, nəcib və ciddi fəaliyyətə sövq
etməyə çalışır.
Firudinbəy Köçərli
Ədəbiyyatşünas alim
Mirzə Cəlil zatən az danışan, böyük məclislərdən qaçan, yığıncaq
xoşlama-yan, təklik sevən bir şəxs idi. Bununla bahəm, düşmənlə də görüşüb
bir az söhbət etdikdən sonra ürəyini ələ alıb, özünə şərik etmək idisə də,
jurnal düşmənliyindən çəkindirirdi... Canım kişinin yazdıqları doğrudur,
ancaq adam hər doğrunu yazmamalıdır, ‒ deyirdilər; deməli onun haqlı
olduğunu düşmənlə-ri də təsdiq edirdilər.
***
Hesabsız hədə kağızlarına, həcvlərə, etina etməyərək öz tutduğu məqsəddən,
məsləkdən bir qədər geri durmamaqla Mirzə Cəlil öz azacıq dostları ilə
birlikdə axırda qalib gəlib, həmişəlik bir ad və Azərbaycan ədəbiyyatında
xüsusi bir cığır “Molla Nəsrəddin” dövrü qoya bildi.
Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev,
yazıçı, ictimai-siyasi xadim
“Ölülər” əsəri tək bir inqilaba qədər deyil, hətta bugünkü günə qədər
yazılan dram əsərləri arasında görkəmli və xüsusi bir yer tutur. Çünki bu
əsər tamamilə həyatdan götürülmüşdür. Minlərcə “ İsfahan lotularından” biri
olan Şexs Nəsrullahı müəllif gözəl və müvəffəqiyyətli bir sürətdə təsvir
etmişdir.
Bu mühitin bir tək müsbət və haman mühitə gülən fərdi İsgəndərdir. O, öz
dövrünün qəhrəmanıdır.
Həbib Cəbiyev
ədəbiyyatşünas, publisist
Əgər Cəlil tək bir İsgəndər rolunu yaratmış olsaydı belə, yenə unudulmazdı,
təkcə bir “Ölülər” onu dünya ədəbiyyatının böyük realistləri sırasına daxil
edə bilərdi.
Mikayıl Rəfili
filologiya elmləri doktoru, professor
Cəlil Məmmədquluzadə bir çox nəzirəçi ədib və şairlərimizdə olan azardan
salimdir. C. Məmmədquluzadə Azə.rbaycan ədəbiyyatının varlığını göstərən
ədibdir. Ən böyük pyesi olan “Ölülər” əsrlər qədər yaşayacaq və yalnız
Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bəlkə də “Tartuf”, “Don Juan” və “Canlı
Meyit” ilə barabər dünya ədəbiyyatının bir parçası olub qalacaqdır.
Hənəfi Zeynallı
ədəbiyyatşünas alim
“Molla
Nəsrəddin” realizminin, realist stilinin başlıca bir xüsusiyyəti sati-radır…
Bu satira, bu yumor… çılğın ruhların qəhqəhələrindən ibarət deyildi… Cəlil
Məmmədquluzadə əsərlərində mərkəzləşən bu ictimai satira Azərbaycan
ədəbiyyatında misli görünməmiş bir hadisə olaraq meydana çıxmış, bütün
Şərqdə öz əks-sədasını, rezonansını tapmışdı.
Əli Nazim,
ədəbiyyatşünas-alim
1916-cı ilin ən böyük teatr hadisəsi “Ölülər” idi. Bu tamaşa yalnız teatr
aləmində deyil, bütün ideoloji mübarizə sahəsində son dərəcə böyük əhəmiyyət
kəsb etmişdir.
Cəfər Cəfərov,
Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi
Azərbaycan klassik söz sənəti aləmində zamanın, mühitin
yetişdirdiyi elə yaradıcı şəxslər var ki, onlar bəlkə də bu gün dünənkindən
daha çox gərəklilik statusu qazanmaqdadırlar. Cəlil Məmmədquluzadə kimi
yaradıcı şəxsiyyətin söz sənəti bugünkü müstəqil Azərbaycan dünyasına daha
böyük səmərə ver-məkdədir.
Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan dramaturgiyasını, Azərbaycan nəsrini,
Azərbaycan publisistikasını və deməli bütövlükdə Azərbaycan bədii-ictimai
təfəkkürünü yeni yüksək zirvəyə qaldırmışdır. Elə bir zirvəyə ki, bugünkü
təfəkkürümüz zaman etibarı ilə bizdən arxada görünən, lakin mənəvi cəhətdən
çox-çox qabaqda gedən bu böyük yaradıcılıq məktəbinə söykənməkdədir.
Cahangir Məmmədli,
filologiya elmləri doktoru, professor
Bütün şüurlu
həyatını xalq işinə, xalqın xoşbəxt həyatı uğrundakı mübari-zəyə və xalq
azadlığının müdafiəsi işinə həsr etmiş olan Cəlil Məmmədquluza-dəni xalq heç
bir vaxt unutmayacaqdır.
Cəfər Xəndan,
filologiya elmləri doktoru, professor
“Molla
Nəsrəddin təxəllüsü ilə geniş dairədə tanınmış Cəlil Məmmədqulu-zadə böyük,
məzmunlu ömür yolu keçmişdir. Onun adı Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin
tarixinə möhkəm surətdə daxil olmuşdur. Onu – dövrünün qabaqcıl şəxsiyyətini,
görkəmli yazıçı, publisist və ictimai xadimini təkcə Azər-baycan xalqı deyil,
Sovet İttifaqının, Yaxın və Orta Şərqin bir çox xalqları tanıyır və sevirlər.
Əziz Şərif,
Əməkdar elm xadimi
Türkiyə
oxucuları Mirzə Cəlilin əsərlərini tərcüməsiz də başa düşürlər, çünki o, öz
əsərlərini ana dilində, bizə yaxın olan dildə yazırdı. Lakin onun hekayələri
təkcə dil etibarilə deyil, öz mövzusuna görə də bizə yaxındır, çünki bu
əsərlərin süjetləri Azərbaycan kimi Türkiyə üçün də xarakterikdir.
Əziz Nesin,
türk yazıçısı
Ədib öz gizli
imzaları haqqında heç bir yerdə bəhs açmamışdır. Hətta 1927-ci ildə “Molla
Nəsrəddin”in ilk mürəttiblərindən İsmayıl Həqqiyə yazdığı məktuba aldığı
cavabdan görünür ki, istifadə etdiyi imzaları o özü də unutmuş-muş. İsmayıl
Həqqi isə ədibə yazdığı cavabda onun Lağlağı, Cırcırama, Dəli, Mozalan,
Dəmdəməki və başqa imzalarla yazdığını iddia edir.
Qulam Məmmədli,
Əməkdar jurnalist, Əməkdar mədəniyyət işçisi
Dövrün
ictimai-siyasi hadisələri ilə, doğma xalqının mənəviyyatı ilə yaxın-dan bağlı
olan Cəlil Məmmədquluzadə kimi bir yazıçı üçün müasirlik bir amal, gözəl bir
məram idi. Müasirlik onun estetik idealı idi. Böyük ədib ömrü boyu öz qələmini
müasir mövzularda işlətmişdir. Mirzə Cəlil sənəti ölməzdir. O, bu gün də bizim
nöqsanlarımıza gülür, bizi ətalətə, süstlüyə, məhdudluğa qarşı mübarizəyə
səsləyir.
Cəlal Abdullayev,
filologiya elmləri doktoru, professor
Kiçik hekayə
yazmaq mədəniyyətini əvvəlki kimi Mopassandan, Çexov-dan, Henridən, Bunidən
öyrənirik. Məmmədquluzadəni isə bu müəlliflər sırası-na qatmırıq. Halbuki, onun
hekayələri dünya ədəbiyyatında həm Mopassanın, həm də Çexovun hekayələri ilə bir
sırada durur.
P. Skosıryev,
rus yazıçısı
Cəlil
Məmmədquluzadə sözün əsl mənasında realist yazıçıdır. O, həyatın dibinə, kiçik
adamların məişətinə, ilk baxışda sadə görünən hadisələrə nüfuz edir, realist
ənənəsinə sadiq qalaraq, düzü düz, əyrini əyri göstərmişdir. Bütövlükdə, Mirzə
Cəlilin nəsr əsərləri XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında orijinal yenilik
yaratmışdır.
Əflatun Məmmədov,
ədəbiyyatşünas alim
Bizim üçün
“Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin əhəmiyyəti nə qədər böyükdürsə, “Molla
Nəsrəddin” rəssamlıq məktəbinin əhəmiyyəti də bir o qədər böyükdür.
Mürsəl Nəcəfov,
Əməkdar incəsənət xadimi
Xalqımız Mirzə
Cəlili öz ədəbi xoşbəxtliyi kimi başa düşməlidir. Mirzə Cəlil taleyi, Mirzə
Cəlil sevgisi nümunə olmalıdır. Mirzə Cəlil tariximizin çox namuslu, qeyrətli
bir parçasıdır.
Cəlil Məmmədquluzadə öz “Ölülər” əsəri kimi ölməzdir. Onun əsərləri hərəkətdədir,
yaşayır və yaşayacaqdır. Mənə elə gəlir ki, o, xalq tərəfindən sevilə-sevilə
oxunmasına, hətta öz vətənindən uzaqlarda şöhrət tapmasına belə qiymət verərdi:
“Niyə, bəd deyil!”
Süleyman Rüstəm,
Xalq şairi
Böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadə fərdi üsluba malik bir ədib,
mükəmməl realist bir dramaturqdur. Azərbaycanda istedadlı məzhəkə aktyorlarının
yetişməsində də Cəlil Məmmədquluzadə teatrının rolu böyükdür. Azər-baycan
dramaturgiya tarixi onun teatr məktəbinə çox böyük minnətdardır.
Böyük ədibin kiçik müasirləri həm Naxçıvanda ictimai fikrin inkişafında, həm də
onun satirik təfəkkürünün müəyyənləşməsində, yaradıcılıq qabiliyyəti-nin düzgün
istiqamətə yönəldilməsində mühüm amil olmuşdur. Onlar zəmin yaratmış, Cəlil
Məmmədquluzadə isə həmin zəmində əsl bir sənətkar, demokrat bir mühərrir kimi
yüksələrək günəş kimi parlamış, öz müasirlərini kölgədə buraxmışdır.
Əli Sultanlı,
filologiya elmləri doktoru, professor
Bütün ömrü boyu
dilimizin təmizliyi, saflığı, sadəliyi yolunda yorulmadan mübarizə aparan Cəlil
Məmmədquluzadə, nəsr dilimizi həqiqi mənada sadələş-dirilmiş, xəlqiləşdirilmiş
canlı danışıq dilinə yaxınlaşdırmışdır. Ədibin bədii nəs-rimizdəki böyük
xidmətlərindən biri də danışıq dili ilə kitab dili arasındakı səddi aradan
qaldırmasından ibarət olmuşdur. Mirzə Cəlil öz qələm yoldaşlarını,
müasirlərini də sadə dildə yazmağa, canlı xalq dilinin gözəl, qiymətli,
orijinal xüsusiyyətlərini ədəbi dilə, bədii əsərlərlə gətirməyə çağırmışdır.
Hidayət Əfəndiyev,
ədəbiyyatşünas alim
Cəlil
Məmmədquluzadə böyük ədəbi məktəb yaratmış mütəfəkkir şəxsiy-yətlərdən biridir.
Müasir yazıçılarımız bu ölməz sənətkarın ədəbi irsinə həmişə dərin hörmət və
ehtiramla yanaşmış, ondan bədii yaradıcılığının sirlərini öyrən-miş, onu
özlərinə ustad və müəllim hesab etmişlər. Cəlil Məmmədquluzadə dramaturgiyası
hər cür milli məhdudluqdan uzaq dərin bəşəri məzmunlu, bəşəri mündəricəli
dramaturgiyadır. Onun pyesləri öz ictimai-bədii siqlətinə, sənətkar-lıq
xüsusiyyətinə görə nəinki Azərbaycan, həmçinin dünya dramaturgiyasının ölməz
nümunələri sırasına daxildir.
Xalid Əlimirzəyev,
professor
XIX əsrin sonu
XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanın bədii-estetik və ictimai fikrində milli oyanış,
özünüdərk, istiqlal düşüncələrinin cücərməsi proseslərinin renessans dövrü
hesab olunur. Mirzə Cəlilin həmin dövrdə ədəbi-ictimai mühitə gəlişi ilə bu
proses daha da sürətlənmiş və milli ideya getdikcə kütləviləşərək, minlərlə
insanın fikir dünyasına hakim kəsilmişdir.
Sona Vəliyeva,
filologiya elmləri doktoru
Tiflis
şəhərində nəşr olunan satirik “Molla Nəsrəddin” jurnalı müstəsna olaraq hər bir
məsələdə məharət göstərdiyi kimi, biz zavallı qadınların məişətinə aid çəkdiyi
şəkillər və yazdığı məqalələrdə də məsələyə ciddi bir nəzərlə baxaraq, bir alim
kimi qələm yürüdür.
Şəfiqə xanım Qasprinskaya,
maarifpərvər qadın
Ən gözəl bədii
əsərlər də daş-qaş kimidir, onların qiyməti özündədir, saflığındadır. Belə
əsərlər zamanın təlatümlərindən, əsrlərin keşməkeşindən keçərək yaşayır, xalq
bu əsərlərə öz qəlbində yer verir, onları qoruyub saxlayır, nəsildən-nəslə
çatdırır. “Ölülər” də xalqlarımızın zəngin ədəbiyyat xəzinəsinin belə qiymətli
incilərindəndir.
Səməd Qəni,
tacik yazıçısı
Cəlil Məmmədquluzadə indiki
əsrin əvvəllərində dərin ictimai sarsıntılar dövründə Azərbaycan xalqının ümid
və ideallarını ifadə etmiş və bununla birlikdə xalqların yeni taleyinin carçısı
olmuşdur.
K. Markov,
rus yazıçısı
Realist uşaq
nəsrinin əsasını qoyan Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələ-rində uşaqların
tərbiyəsi ilə bağlı cəmiyyəti düşündürən bir sıra problemlər öz əksini tapmışdır.
Zahid Xəlil,
filologiya elmləri doktoru, professor
Mirzə Cəlili Azərbaycan
mədəniyyəti və ictimai fikri rus ədəbiyyatının köməyilə doğub. XIX-XX əsrlərdə
bu xalqa onun qədər bələd olan, bu xalqın ağrı-acısına onun qədər yanan cəmi
bir-iki dahi şəxsiyyətin adını çəkmək olar.
Səfər Alışarlı,
yazıçı
Mirzə Cəlil Azərbaycan
ədəbiyyatının nadir simalarından biridir, təkcə böyük yazıçı, dramaturq və
publisist deyil, həm də milli ədəbiyyatımızın vicda-nıdır. Əsərlərində yaratdığı
situasiya və xarakterlərlə naqislikləri tənqid etmiş, ilk növdədə nadanlığa və
mövhumata meydan oxumuş Cəlil Məmmədquluzadə milli tərəqqinin yolunu da
göstərmişdir.
Qulu Məhərrəmli,
filologiya elmləri doktoru
Mark Tvenin
Amerikada etdiyi kimi, Azərbaycan satirasının klassiki də öz vətənində hər cür
riyakarlıq, əclaflıq və ikiüzlülük pərdəsini cırıb atmışdır.
Mən yeni ulduz kəşf etmiş bir astronom kimi sevinirəm. Mən Azərbayca-nın
incəsənət səmasında yeni bir ulduz kəşf etmişəm.
Cozef Hort,
Amerika yazıçısı
Mirzə Cəlil Azərbaycan ədəbiyyatının, həm də bütövlükdə
mənəviyyatımı-zın sütunlarından biridir.
Nəriman Əbdülrəhmanlı,
yazıçı
Mirzə Cəlilin Azərbaycan
ədəbiyyatında rolu çox böyükdür, onun publisistikası da, dramaturgiyası da,
nəsri də əvəzsizdir. Hər üç sahədə o dahidir, məsələn “Azərbaycan” və
“Cumhuriyyət” məqalələrində publisist kimi, “Ölülər” tragikomediyasında
dramaturq kimi, hekayə və povestlərində nasir kimi əvəzolunmazdır.
Səhər Əhməd,
yazıçı
“Molla Nəsrəddin” jurnalı
hindlilər arasında da böyük şöhrət qazanmışdı. Onu həmişə səbirsizliklə gözləyir,
həvəslə oxuyurdular, ondan ayrılmaq istə-mirdilər. Başa düşürdülər ki, onun
satira atəşi təkcə Azərbaycan xanlarına, bəy-lərinə, ruhanilərinə qarşı deyil,
həm də digər ölkələrdəki hakimlərə və ruhanilərə qarşı yönəlmişdir.
Krişan Candr,
Hindistan yazıçısı
