E L E K T R O N   M Ə L U M A T   B A Z A S I
 

Türk dünyasının fəxri olan Heydər Əliyev zəmanəmizin yetirdiyi böyük türklərdən biri, bəlkə də birincisidir...
Heydər Əliyev hər dövrü, hər mərhələsi məktəb olan həqiqətən qeyri-adi bir ömür yaşamış, yalnız mənsub olduğu Azərbaycan xalqının, türk xalqlarının deyil, ümumən dünya xalqlarının təsəvvüründə özünün mükəmməl obrazını, aydın cizgiləri ilə seçilən möhtəşəm portretini yaratmışdır.

***

...Mövlanə Cəlaləddin Rumi özünəqədərki panteist-sufi düşüncə texnologiyalarını, sözün geniş mənasında, ümumbəşəri təfəkkür mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırdı. Onun intəhasız idrak kontekstində buddist – insan, xristian – insan, müsəlman – insan... (və dinsiz – insan) arif – insana çevrildi. “Öldükdən sonra məzarımızı yerdə axtarmayın! Bizim məzarımız ariflərin qəlbindədir” deyən Mövlanə dünyanın gələcəyini ariflərin iradəsinə etibar etdi...İnanıram ki, haçansa bizim dövrün insan psixologiyasına, çağdaşımız insanın ürək nigarançılığına, düşüncə çırpıntılarına bələd olmaq istəyənlər Vaqif Səmədoğlu poeziyasına müraciət edəcəklər. Çünki bu poeziya zamanın kardioqramasını cild-cild elmi kitablardan daha dəqiq və dolğun əks etdirir. Vaqif dövrün ayrı-ayrı hadisələrini, olayların təfərrüatını, ayrıntılarını yox, onların insan şəxsiyyətində inikasını canlandırır. Dövrün nəbzini tutur, ovqatını açır. Son nəticə etibarilə zamanın mənəvi, ruhi mənzərəsini yaradır. Bu baxımdan Vaqif yaşadığı zamanla sıx bağlı olan sənətkarlarımızdandır.

***

Q.Bürhanəddin də, M.C.Həqiqi də, Ş.İ.Xətai də az və ya çox dərəcədə XIII-XVI əsrlərdə kifayət qədər geniş yayılmış panteizm fəlsəfəsinə istinad edirlər, lakin bu cür istinadda müəyyən şərtilik var; panteizm burada daha çox estetik hadisədir, hətta bir qədər də irəli gedib demək olar ki, ümumiyyətlə estetik hadisədir, ‒ panteizm fəlsəfəsi adına ancaq onun “formal məntiqi” qalır, kontekstual məzmun isə bilavasitə estetik təfəkkürün məhsuludur

***

Vaqif Səmədoğlu poeziyası Allahla söhbətdir. Nədən yazır-yazsın, şair Allahla danışır: Ömür barədə, ölüm barədə, amansız dövran barədə, əbədi tənhalıq barədə, bu tənhalıqdan qurtarmaq aldanışı – qadın sevgisi və bu sevginin mümkünsüzlüyü barədə. Bütün bu söhbətlərin ana motivi birdir – şairin ən etibarlı istinadgahı, dayağı, sevgisi Şeirdir, poeziyanın özüdür. Şair Vaqif dünyasında Allahdan sonra ən yüksək məfhumdur.

***

Şah İsmayıl Xətainin Azərbaycan tarixində əsas missiyası ondan ibarət idi ki, bu dahi şəxsiyyət ilk dəfə Azərbaycan xalqının etnocoğrafi hüdudlarını müəyyənləşdirməklə onun bütöv, az və ya çox dərəcədə təmərküzləşmiş bir dövlət tərkibində yaşamasının, idarə olunmasının təcrübəsini verdi ki, həmin tarixi təcrübə olmasaydı, sonralar nəinki müstəqil Azərbaycan dövləti, hətta müstəqillik uğrunda milli mübarizə idealları da olmazdı

***

Əgər Nemətullah Kişvəri böyük Füzulidən sonra yaşamış olsaydı, dərhal deyəcəkdik ki, Füzulinin tələbəsidir: ona görə ki, Kişvəridəki obraz mükəmməlliyini məhz Füzuli əndazəsi ilə ölçmək olar, başqa bir ölçü-biçi çətin ki, yaraya... Kişvəri humanizm təbliğ edir. Orta əsrlərin məfkurə məhdudiyyətindən kənara çıxa bilməyəndə də, elə həmin məhdudiyyətin imkan verdiyi həcmdə humanist fikirlər söyləyir, heç bir təriqətə boyun əymir; dünyanı öz gözləri ilə görüb, qəlbi ilə yaşayıb dəyərləndirməyə çalışır

***

XVIII əsrdə ədəbi-bədii təfəkkürün inkişaf məntiqini ifadə edən əsas kontekst M.V.Vidadi – M.P.Vaqif kontekstidir; M.V.Vidadi ilə M.P.Vaqifin poetik təfəkkürünün tipologiyası eyni olduğuna görə onların eyni bir kontekstdə nəzərdən keçirilməsi düzgündür, lakin o zaman düzgündür ki, bu dialektik hadisə kimi qəbul edilsin. M.P.Vaqifin poetik təfəkkürü M.V.Vidadinin poetik təfəkkürünün bilavasitə davamıdır

***

Hacı Kərim Sanılı hələ Cümhuriyyət illərində sosialist olsa da, sovet dövründə elə bir yüksək vəzifələr daşımadı, ömrünün sonuna, yəni 1937-ci ildə “xalq düşməni” kimi güllələnənə qədər ana dilinə, ədəbiyyata, ölkədə təhsilin, maarifin, mədəniyyətin inkişafına vətəndaş məsuliyyəti ilə qulluq elədi...

***

Almaz İldırım dünyaya az-az gələn o şairlərdən (və şəxsiyyətlərdən) idi ki, düşdüyü şəraitlərdən asılı olmayaraq öz idealları uğrunda ömrünün sonuna qədər bütün imkanları hüdudunda ardıcıl mübarizə aparmışdı. Təbii ki, onun imkanları hər mənada son dərəcə məhdud idi, ancaq ideallarının miqyası təsəvvür olunmayacaq qədər geniş idi ki, bunu həm həyatı, həm də ruhunun tərcümanı olan poetik yaradıcılığı bilavasitə nümayiş etdirir

***

Millətin öz tarixini dərindən bilməsi, onunla fəxr etməsi milli özünüdərk baxımından nə qədər mühümdürsə, həmin tarixə analitik-tənqidi münasibət bəsləməsi də o qədər əhəmiyyətlidir. Mirzə Ələkbər Sabirin ilk dəfə “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin 26 avqust 1907-ci il tarixində, 32-ci nömrəsində imzasız çap olunmuş məşhur “Fəxriyyə” şeiri Azərbaycan xalqının, ümumən türk xalqlarının tarixinə bu cür analitik-tənqidi (və ayıq fəlsəfi) münasibətin, sözün əsl mənasında, tarixi nümunəsidir!

***

F.Köçərlinin yaratdığı “Tarix” nə qədər tarixi idisə, bir o qədər də müasir idi; mütəfəkkir ədəbiyyatşünas Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yalnız geniş icmalını, xronologiyasını verməklə kifayətlənməyib onun metodologiyasını, fəlsəfəsini müəyyənləşdirdi ki, bu da xüsusilə XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq yeni ədəbiyyat tarixçiləri nəslinin formalaşmasına təkan verdi.

***

Hər bir xalqın romantik ictimai-siyasi fikir tarixinin zirvəsi milli ideologiyanın formalaşmasıdırsa, hər bir xalqın ən böyük mütəfəkkiri (və romantiki!) də həmin ideologiyanı formalaşdırandır!.. Azərbaycanda bu möhtəşəm milli-mənəvi, intelektual-idrakı missiya Əli bəy Hüseynzadənin üzərinə düşdüyünə görə onu xalqımızın indiyə qədər yetirmiş olduğu mütəfəkkirlərin (və romantiklərin) ən böyüyü saymaq üçün hər cür əsas vardır...

***

S.Vurğun müasir poetik ifadə mədəniyyətini XVII-XVIII əsrlərin intibah mədəniyyətinə (birinci növbədə Vaqifə) istinadən yaradır; S.Vurğunun Vaqifə marağı bir şairin bir şairə marağı yox, milli mədəniyyətin bir dövrünün başqa dövrünə marağı idi...

***

Məclisin sonunda Mir Cəlal müəllim böyük səmimiyyətlə hamıya təşəkkür elədi. Sonra isə heç vaxt unutmayacağım bir söz dedi. Dedi ki, mən səhərdən bu təntənəni görürəm, ürəyim açılır. Amma təəssüflə düşünürəm ki, bu cür təntənəli yubileyləri 20-ci, 30-cu, 40-cı illərdə bizim çox böyük ədiblərimiz görmədilər... Və Mir Cəlalın səmimiyyətlə söylənmiş bu sözlərindən sonra zala qəmgin bir sükut çökdü. Öz tərcümeyi-halını, artıq qeyd edildiyi kimi, özündən əvvəlki ədiblərin tərcümeyi-halından heç zaman ayırmamış bir mütəfəkkirin, ziyalının sözləri idi bu sözlər... Dəyişməz ideya-mənəvi mövqeyi idi ki, ən xoş, təntənəli günündə də onu tərk etməmişdi.

***

Bəxtiyar Vahabzadənin ən mükəmməl portretini xalq yaratmışdır, biz bu böyük şəxsiyyət haqqında yazarkən belə bir həqiqəti nəzərə aldıq ki, B.Vahabzadəni formalaşdıran millətin ictimai intuisiyası onun kim olduğunu, dünyaya hansı missiya ilə gəldiyini, istənilən subyektiv təhlildən müqayisə edilməyəcək qədər düzgün müəyyənləşdirir. Bununla belə, Bəxtiyar Vahabzadə özünün böyük mübarizəsi, milli mücadilələri, sənəti, elmi, düşüncəsi, emosiyası… ilə insandır, daxili dünyası olan şəxsiyyətdir…Yaradılışın keçmişi, bu günü və gələcəyi barədə düşünən, öz xalqının tarixi taleyindən narahat olan bir filosofun, mütəfəkkirin dünyası!.. Millətini ürəkdən sevən, onun yolunda hər cür mübarizəyə, vuruşa, ölümə hazır olan bir ictimai xadimin, sözün geniş mənasında, millət vəkilinin dünyası!.. Və nəhayət, zəngin daxili aləmi, mənəviyyatı, “Həyatı həyat kimi yaşamaq” eşqi, ehtirası, kişiliyi ilə narahat bir İnsanın dünyası!.. Bəxtiyar dünyası!.. Bir İnsana sığışmış Azərbaycan dünyası!

***

Keçən əsrin 80-ci illərinin ortalarından mən ədəbi mühitdə idim, bu mühitin “mətbəxi”ndən artıq yaxşı xəbərim vardı. Əzizə Cəfərzadə həm “klassik” idi, həm yazırdı, həm də ictimai xadim kimi fəaliyyət göstərir, qadın ziyalılığına, əgər belə demək mümkünsə, rəhbərlik, respublikaya ağbirçəklik edirdi.
90-cı illərin ortalarında yaradıcılıq tərcümeyi-halı o qədər zəngin idi ki, onunla istər qadın olsun, istərsə də kişi, İsmayıl Şıxlı demişkən, hələ-həlbət rəqabət apara bilməzdi.

***

Filosof, ictimai xadim Aslan Aslanovun sayca o qədər də çox olmayan şeir kitablarından biri “Nəğməli günlərim” adlanır ki, fikrimizcə, bu ifadəyə müəllifin yalnız poeziyasını deyil, ümumən yaradıcılığını, hətta şəxsiyyətini anlamaq üçün istinad etmək olar. Xüsusilə o mənada ki, Aslan müəllimin fəaliyyəti çoxşaxəli olsa da, xalqın yaddaşında onun daha çox nəğməli poeziyası qalmışdır.

***

Məsud Əlioğlunun yaradıcılığında üç əsas istiqamət elmi-metodoloji aktuallığı (və enerjisi) ilə seçilir ki, onlardan birincisi xalq yaradıcılığı, ikincisi klassik, üçüncüsü isə müasir ədəbiyyatdır. İlk tədqiqatlarından başlayaraq maraq dairəsi çox geniş olan tənqidçi-ədəbiyyatşünas ədəbi növ, janr məhdudiyyəti bilməmiş, həm poeziyadan, həm nəsrdən, həm də dramaturgiyadan eyni peşəkarlıqla yazmaq təcrübəsinə yiyələnmiş, çox zaman mənbəyini paradokslardan alan yeni ideya-estetik çağırışlarla zəngin dövrün qabaqcıl təhlil (və ümumiləşdirmə) texnologiyalarını dərindən mənimsəyib böyük istedadla (və ustalıqla) tətbiq etmişdir ki, bu, gənc ədəbiyyatşünasın analitik-fəlsəfi təfəkkürə malik olmasından irəli gəlir.

***

Heç şübhəsiz, professor Camal Əhmədov, ilk növbədə, görkəmli ədəbiyyat tədrisi metodisti idi və onun bu sahədəki əsərləri Azərbaycan elminin, təhsilinin, mədəniyyətinin tarixində əbədi, heç vaxt pozulmayacaq izlər qoymuşdur

***

Akademik Teymur Bünyadov işin yüngülünü yox, ağırını seçir, yolun asanı ilə yox, çətini ilə gedir. Və məlumdur ki, o, “kənar”dan sitat gətirməyə maraq göstərməyən, istinadı tarixşünaslıqda yox, tarixin özündə axtaran tədqiqatçılardandır... Halbuki, sovet dövrü əksər klassik tarixçilərimiz kimi o da “Moskva məktəbi” keçmiş, görkəmli qafqazşünas Y.Krupnovun tələbəsi olmuşdur. Ancaq, görünür, onun çox gənc yaşlarında dərs aldığı “genetik müəllimlər”i daha güclü idi.

***

Anarın bir missiyası yeni ədəbiyyat yaratmaqdırsa, ondan az əhəmiyyətli olmayan digər missiyası mənsub olduğu xalqın ədəbiyyatını yeni təfəkkür mövqeyindən təhlil, təqdim və təbliğ etməkdir. “Dədə Qorqud”dan başlamış Səməd Vurğuna qədər elə bir Azərbaycan ədəbiyyatı klassiki yoxdur ki, Anar onun haqqında öz mötəbər sözünü deməmiş olsun...
Anarın çoxşaxəli yaradıcılığı (və bu yaradıcılığın ən mükəmməl əsəri olan bütöv Şəxsiyyəti!) elə bir milli mənəvi sərvətdir ki, heç zaman tükənməyəcək, həmişə xalqın mədəni yüksəlişinə xidmət edəcək... Bir epos müasirliyi (və enerjisi!) ilə!..

***

Akademik İsa Həbibbəylinin hər yazısını oxuyanda, hər çıxışına qulaq asanda bütün dərinliyilə dərk edirəm ki, o, yalnız ədəbiyyatın “dış strukturu”ndan – sosiologiyasından, mətnşünaslığından, ideologiyasından yox, həm də “iç strukturu”ndan – ruhundan, törəmə metodologiyasından, təzahür (və cərəyanlaşma) texnologiyalarından gəlir. Və necə yazırsa o cür də danışır, necə danışırsa o cür də yazır...

***

İsa Hüseynov! Muğanna!..
Siz dünyanın ən böyük yazıçılarından birisiniz!..
Siz Azərbaycanın ən böyük yazıçısısınız!..
Mən Sizin yazdığınız hər bir cümlənin heyranıyam, çünki Sizin yazdığınız hər bir cümlə Azərbaycan dilinə tarixi nüfuz (və hörmət!) gətirir. Sizin bədii-intellektual təfəkkürünüzün miqyası elədir ki, bu dünyada mövcud olmuş (və olan!) istənilən xalqın yazıçısının bədii intellekti ilə müqayisə oluna, həmin müqayisədə ən qeyri-obyektiv hakimin münsifliyi ilə qalib gələ bilər...

***

Musa Yaqub deyəndə mənim təsəvvürümə, hər şeydən əvvəl, vüqarlı bir dağ gəlir, daş-qayası, çayı, bulağı, ağacı, kol-kosu, baharı-qışı ilə... Sonra isə gözlərim qarşısında hüdudsuz, dərin bir ümman canlanır, daxilindəki təlatümü boğub saxlamağa, biruzə verməməyə çalışan, ancaq bunu sona qədər bacarmayıb hərdən təlatümə gələn bir ümman... Və Musa Yaqubun poeziyası dönmədən təlqin edir ki, təbiət qanunları ilə cəmiyyət qanunlarının tamamilə fərqli olması barədə müasir elmin iddiaları kökündən yanlışdır. Həyatın, varlığın elə qatları, “süxurları” var ki, orda iki yox, həm təbiətə, həm də cəmiyyətə eyni dərəcədə aid olan bir qanun işləyir... Ədəbiyyatın, xüsusilə poeziyanın əbədi missiyası Musa Yaqub kimi mütəfəkkir şairlərin timsalında məhz həmin qanunu, daha doğrusu, qanunauyğunluğu aşkarlamaqdan ibarətdir.

***

Azər Paşa Nemətin peşəkarlığının miqyasına ən azı bunlar daxildir: teatr rejissorluğu, rəssamlığı və musiqiçiliyi, ölkədə teatr quruculuğu, teatr işi ilə bağlı təşkilati və elmi-pedaqoji fəaliyət... Və bu sahələrin hər birində böyük uğurlara imza atmış görkəmli sənətkarın həmin uğurlarının əsasında, heç şübhə etmirəm, məhz dərin səmimiyyət dayanır ki, fikrimcə, bu səmimiyyətin də məz-mun-mündərəcəsini dolğunlaşdıran, ona mükəmməllik gətirən bir dəyər də var: Azər Paşa Nemət, sözün dərin mənasında, ictimai xadimdir.

***

Elçin Hüseynbəyli “Yenə iki od arasında” romanı ilə sübut etdi ki, o, doğrudan da, böyük bir ustadın şagirdidir... Və yeni “Qarabağnamə” yazmağa da həm mənəvi, həm də intellektual haqqı var...

***

İslam Sadığın poeziyası, bütövlükdə yaradıcılığı, nə qədər istedadlı olsa da, bir şəxsin (müəllifin) üslubu hüdudundan kənara çıxıb, əgər belə demək mümkünsə, bir etnosun üslubu miqyasını alır. Əvvəl “Koroğlu”nu, sonra isə Şumer-türk eposunu araşdırmağa elmi-kulturoloji marağı, türk dünyasına yüzillər boyu qənim kəsilmiş erməni “millətçilər”inə verdiyi tutarlı cavabları da, prinsip (ruh!) etibarilə, buradan irəli gəlir...
Və epos intəhasızlığından zühur etmək, sakini olduğu müasir dünyanın mənzərəsini də həmin intəhasızlığın metafizikası ilə dərk eləmək İslamın poeziyası üçün, elə bilirəm ki, əsas istinad nöqtəsidir. Ona görə də İslam şeirdə “köhnə” sözün yeni ustası kimi çıxış edir.

***

Xalq öz gələcəyi üçün təhlükə hiss edəndə təbii-tarixi bir qüvvə ilə öz keçmişinə çökür, keçmişi ilə bugünü arasındakı ən zəif duyulan əlaqələri belə canlandırır və bir qayda olaraq bugünündə o keyfiyyətə qarşı həssas olur ki, həmin keyfiyyət ona bilavasitə genezisindən gəlir. Azərbaycan xalqı özünün ən narahat günlərində üzünü xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlıya, onun şəxsiyyətinə və yaradıcılığına çevirir, çünki İsmayıl Şıxlının şəxsiyyət və yaradıcılığı, həqiqətən, xalqın keçmişini, keçmişilə bugünkü əlaqəsini sistemli şəkildə əks etdirir.
...İsmayıl Şıxlının əsərləri öz yerində, onun böyük şəxsiyyəti də milli sərvətimizdir və istərdim ki, müşahidələrim dairəsində həmin şəxsiyyəti xarakterizə edim.
Hər şeydən əvvəl, onun etnoqrafik zənginliyindən danışmaq lazımdır – İsmayıl Şıxlı elə bir torpaqda dünyaya gəlib ki, orada həm məişətdə, həm əxlaqda, həm də ictimai münasibətlərdə qəribə bir epos təbiiliyi, təmizliyi var. Etnoqrafik zənginlik (və müəyyənlik) İsmayıl Şıxlının şəxsiyyəti üçün elə bir kontekstdir ki, sonradan nə qazanıbsa, nələri mənimsəməyə “məcbur edilibsə”, hamısı bu kontekstdə meydana çıxıb, ondan cilalanıb və onu cilalamışdır.

***

Nəriman Həsənzadə haqqında danışmaq ümumən müasir Azərbaycan poeziyası barəsində danışmaq deməkdir, ‒ əsrimizin ikinci yarısının sosial-estetik problemlərini yaradıcılığında bütün miqyası ilə əks etdirən Nəriman Həsənzadə böyük Səməd Vurğundan sonrakı dövrün, elə bilirəm ki, ən gözəl şairidir; şeirində də, nəsrində də, dramaturgiyasında da, hətta publisistikasında da o məhz şairdir. Onun təfəkkürü öz xarakteri, tipologiyası etibarilə şair təfəkkürüdür. Şairlik Nəriman Həsənzadə üçün heç zaman çörək pulu qazanmaq, sözün dar mənasında şöhrətlənmək və bu şöhrətin hesabına millətə yük olmaq vasitəsi olmamışdır. 50-ci illərin əvvəllərindən bugünə qədər onun poeziyası eyni səmimiyyətlə, eyni mətləblərin “təfsir”inə xidmət edir. Şairlik N.Həsənzadə-nin stixiyasıdır – o, təkcə şeirində, nəsrində, dramaturgiyasında, publisistikasında deyil, adi məişətində də şairdir, yazanda da, yazmayanda da şairdir...
Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, şairlik – özünəməxsus bir diplomatiyadır və bu mənada Nəriman Həsənzadə Azərbaycanının ən səmimi diplomatıdır...

***

Yaşar müəllim! (Yaşar Qarayev) Sizin kitabınızda idrakın universallığı xüsusi maraq doğurur – fakt və kontekst, mikrokontekst və makrokontekst münasibəti kitab boyu aydın məntiqlə açılır, analoji məqamlar müqayisə olunur; orası da maraqlıdır ki, idrakın universallığı kitabda (və ümumən Sizin tənqidçi təfəkkürü-nüzdə) bəzən real həqiqətlə metaforik həqiqəti bir kontekstə yerləşdirir: göstərirsiniz ki, yeni mənəvi ab-havanın “oksigen və ozon ehtiyatını təbiət və poeziya, bənövşə və şeir, Xəzər küləyi və şair nəfəsi – hər ikisi eyni vaxtda, müştərək yaradırlar”. Və əslində, bu cür müştərəklik təhlilin əsasında götürülmədən müasir mədəni-tarixi prosesi düzgün dərk etmək (və istiqamətləndirmək!) mümkün deyil: bizim ən böyük vəzifəmiz, görünür, qırılmış əlaqələri bərpa etməkdən ibarətdir – buraya milli tarixlə bu günün, milli ədəbiyyatla milli varlığın əlaqəsi birinci növbədə daxildir.

***

Gülhüseyn Hüseynoğlu görkəmli yazıçı, alim, müəllimdir. O, Azərbaycan ədəbiyyatı üçün, demək olar ki, tamamilə yeni bir janrın – mənsur şeirin yaradıcısıdır. Və yarım əsrdən artıqdır ki, bu sahədə yorulmadan çalışır. Yalnız belə bir faktı xatırlamaq kifayətdir ki, Azərbaycanda mənsur şeirin poetikasını araşdıranlar hələ də ancaq Gülhüseyn Hüseynoğlunun yaradıcılığı ilə kifayət-lənməli olurlar. Lakin bu, həmin araşdırmalara məhdudluq gətirmir, çünki görkəmli yazıçının mənsur şeirləri həm məzmun, həm də formaca zəngin olub Azərbaycan insanının (ümumən xalqının) mənəviyyatını, əhvali-ruhiyyəsini kifayət qədər dolğun əks etdirir.

***

Akademik Həmid Araslı Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin tarixində elə görkəmli şəxsiyyətlərdəndir ki, onun adı Səməd Vurğun, Üzeyir Hacıbəyov, Yusif Məmmədəliyev, Heydər Hüseynov, Mirzə İbrahimov, Ziya Bünyadov... kimi simaların adları ilə yanaşı dayanır. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyinin yaradıcılarından biri, bəlkə də, birincisi olan böyük alimin, ustadın təxminən yarım əsrlik bir dövrü əhatə edən zəngin (və mükəmməl!) elmi irsi bizim mənəvi sərvətlərimiz, milli fəxr mənbəyimizdir. Vəfatından iyirmi beş il keçməyinə baxmayaraq, bugün Həmid Araslıya istinad etmədən, onun xidmətlərini xatırlamadan “Kitabi-Dədə Qorqud”dan, Nizamidən, Nəsimidən, Xətaidən, Füzulidən, aşıq yaradıcılığından, Vaqifdən... ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixindən danışmaq olmaz.

***

Hörmətli Vaqif müəllim! (Vaqif Səmədoğlu)
Sizin yetmiş yaşınızın tamam olduğu günlərdə yalnız Sizi deyil, mənsub olduğunuz ideya-mədəni mühiti (və xalqı!) təbrik etməyə daxili bir ehtiyac duydum... Sizin böyüklüyünüz ondadır ki, yaradıcılıqda dahi Səməd Vurğunun övladı olmaqla qalmadınız, eyni zamanda (bəlkə də, daha çox!) Səməd Vurğunu yetirmiş etnokulturoloji sistemin övladı kimi ondan sadəcə zamanca (kə-miyyətcə!) yox, keyfiyyətcə də çox-çox irəli gedib Azərbaycan ədəbiyyatı, ümumən mədəni-ictimai fikir tarixinə öz adınızı yazdınız.
Siz Azərbaycan yazıçısının deyə biləcəyi ən ciddi, ən ağrılı və ən cəsarətli sözləri dediniz. Və eyni zamanda Azərbaycan yazıçısının edə bilməyəcəyi ən ciddi, ən ağrılı və ən cəsarətli zarafatları elədiniz... Və bu zarafatları edə-edə kiməsə gülmək, kiməsə güldürmək marağından çox-çox uzaq oldunuz, bütöv bir xalqın həyatı qədər zəngin olan daxili həyatınızın coğrafiyasını mütavaze bir səxavətlə ortaya qoyub “mən burdayam...” dediniz.

***

Hidayətin poeziyasında olduğu kimi, nəsrində də, dramaturgiyasında da, publisistikasında da “güclü” ziyalı-vətəndaş mövqeyi ilə yanaşı dörd aparıcı obraz – ideya var: Məkan! Zaman! Tale! Və Həqiqət!..

***

Ancaq heç kim düşünməsin ki, Barat Vüsalı doğma yurdda saxlayan istedad, yaxud dünyagörüşü etibarilə böyük sələflərindən geridə qalmasıdır... Qətiyyən belə deyil... Sənin yaradıcılığını “Şairlər vətəni”ni tərk edib Bakıda məskunlaşan hər hansı şairin yaradıcılığı ilə müqayisə etsək, geri qalmazsan. Və sən yalnız doğma yurda etibarlılığınla yox, Azərbaycan poeziyasının geniş miqyasında görünməyinlə də seçilirsən.

***

Onun yaradıcılığında həm özünəməxsusluq var, həm də bu özünəməxsusluqda bir xarakter var. Əbülfət özünəməxsusluğu tipologiyası olan, xarakteri olan özünəməxsusluqdur. Mən onun şeirlərini oxuyanda elə bil ki, çox sevilən xanəndələrimiz Mənsum İbrahimovun, Səxavət Məmmədovun, İslam Rzayevin, Süleyman Abdullayevin səslərini eşidirəm. Bu səslərin intonasiyasını, ritmini, məzmununu, o səslərin lap içindən gələn kədərin özünü dinləyirəm. Hətta kifayət qədər nikbin nəğmələr oxuyanda belə, o səslərin ən dərin qatlarından bir kədər duyulur. Bax, Əbülfət Mədətoğlunun da şeirləri belədir.

***

Nüsrət Kəsəmənli dünyadan, çox təəssüf ki, tez getdi, bununla belə onun adamın iliyinə işləyən, həyatın özü qədər təbii lirikası o qədər canlıdır ki, müəllifin fiziki yoxluğuna bugünə qədər inanmaq çətindir.

***

Sabir Rüstəmxanlı elə gəncliyindən gələn xarakteri ilə nə qədər ictimai-siyasi, ideoloji polemikalara qoşulsa da, bu sahədə nə qədər parlaq görünsə də, özünəməxsus böyük şair obrazını yarada bildi... Və bu obraz onun yaradıcı şəxsiyyətinin, genişmiqyaslı fəaliyyətinin, elə bilirəm ki, mərkəzində dayanır.

***

Çingiz Əlioğlunun şair ilhamı barədə bunu demək olmaz; o, çox zaman tamamilə mücərrəd, qeyri-müəyyən fakturadan – heç nədən şeir yarada bilər (və bilir)!.. O, bilmədiyi bir əcnəbi dildən beş-on söz öyrənib həmin sözlərdən gözəl bir sənət əsəri dünyaya gətirməyi bacarar (və bacarır)!.. Çingiz Əlioğlunun şeirlərində söz-leksikon o qədər güclü, enerjilidir ki, qrammatikanı bütünlüklə sıxışdırır, ikinci, hətta üçüncü plana keçirir. O, bunu edə bilər (və edir)!..
Çingiz Əlioğlu Azərbaycanın çox az olan o şairlərindəndir ki, onun şeirlərini həvəskar tərcüməçi belə dünyanın hər hansı dilinə kifayət qədər uğurla çevirə bilər. Hətta elə şeirləri də var ki, istənilən xalqın nümayəndəsi qarşısına lüğət qoyub həmin şeirin məzmununu, emosiyasını bütünlüklə dərk edə bilər... Bu mənada Çingiz Əlioğlu Azərbaycan şeir texnologiyasına universal düşüncə tipologiyası, ümumən insan dilinin metafizikasını gətirmiş şairdir.

***

Yunus Oğuz artıq bizim milli-ədəbi ictimai mühitdə ciddi bir tarixçi kimi tanınır. Ümumiyyətlə, türk tarixini lap qədim dövrlərdən bəri diqqətlə öyrənmiş, araşdırmış bir tədqiqatçıdır. Həm də üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, tarixi məsələlərə yeni metodlar, yeni üsullarla yanaşır. Yeni mənbələrlə işləməyin formalarını tapır, indiyə qədər türkşünaslıqda, türkologiyada tədqiqata cəlb olunmamış mənbələri tədqiqata cəlb edir. Hətta tədqiqata cəlb olunmuş mənbələrdə elə məqamlara müraciət edə bilir ki, həmin məqamlar indiyə qədər bizim tarix təfəkkürümüzdən kənarda qalıb.

***

Hörmətli Vidadi müəllim! (Vidadi Babanlı)
Əlbəttə, mən Sizin zəngin yaradıcılığınızı kiçik bir təbrik məktubunda müfəssəl təhlil etmək, hər bir şeirinizin, hekayənizin, povestinizin, yaxud böyük ədəbi-ictimai rezonans doğurmuş romanlarınızın ideya-estetik məziyyətləri barədə geniş danışmaq iqtidarında deyiləm. Haqqınızda çox deyilmiş, çox yazılmışdır. Və əsası da odur ki, oxucular, ədəbiyyat biliciləri Sizi Azərbaycan nəsrinin canlı klassiki kimi tanıyırlar.

***

...Hər şeydən əvvəl ona görə ki, Zakir Fəxri, əgər təbiri caizsə, sözün geniş mənasında modern şairdir, həyatı hər cür keşməkeşlərdən keçib, daim ədəbi prosesin içərisində olub, dünyanın isti-soyuğunu görüb, acısını-şirinini dadıb... İkincisi, Azərbaycan poeziyasının, demək olar ki, hər bir janrında qələmini (və ürəyini!) sınamış təvazökar bir poetexnoloq olmaqla bərabər özündən kənara çıxıb bütövlükdə Azərbaycan poeziyasını “öz yaradıcılığı” qədər mənimsəyib... Üçüncüsü, dünya poeziyasını eninə-uzununa (və duya-duya) ana dilinə çevirib...

***

Sadıq Elcanlının yaradıcılığı, hər şeydən əvvəl, həqiqətən mükəmməl bir yaradıcılıqdır. Yəni 80-ci illərdən başlayaraq 90-cı illərdə, sonrakı illərdə onu kamil bir sənətkar kimi görürük. Sözlə mükəmməl bir qaydada işləyən, özünün böyük idealları olan və ədəbiyyatda bütün parlaqlığıyla görünən... qələm adamı kimi...

***

Adil Cəmil ədəbiyyata keçən əsrin 70-ci illərində heç bir süni hay-küy qoparmadan, özünü modernist və ya novatorçu göstərmək üçün müxtəlif “izm”lərə qoşulmadan, bununla belə poetik istedadının təbiiliyinə, halallığına heç kəsdə şübhə yeri qoymadan gəldi. Və elə ilk qələm təcrübələrindən görünürdü ki, Adil ürəyindəki odu, alovu (və işığı!) öz taleyindən, doğulduğu mənəvi dünyanın tərcümeyi-halından alıb... Xalq poeziyası, epos təfəkkürü, türk dastançılıq ənənələri həmin poeziyanın, təfəkkürün və ənənələrin beşiklərindən biri olan Kəlbəcərdə doğulmuş kənd uşağı hansı mövzuda yazırdısa yazsın özünü sıxmır, hisslərini cilovlamır, könlünü bütün genişliyi, miqyası ilə açır, nə deyirdisə, sinə dolusu, mütavaze bir cəsarətlə, mərd-mərdanə, heç bir tərəddüdsüz, inamla deyirdi.

***

Yusif Nəğməkarın poeziyası neçə on illərdir ki, həm oxucuların zövqünü oxşayır, cəmiyyətə humanizm, milli-mənəvi dəyərlər, vətənpərvərlik təbliğ edir, həm də ədəbi-ictimai mühitdə böyük rəğbətlə qarşılanır... Onun yaradıcılığını hələ gənclik illərindən başlayaraq əgər Mirzə İbrahimov, Rəsul Rza, Bəxtiyar Vahabzadə, Bəkir Nəbiyev, Teymur Bünyadov, Anar, Elçin, Ramiz Rövşən, Nizaməddin Şəmsizadə, Nizami Cəfərov, Əsəd Cahangir... kimi müxtəlif nəsillərdən olan ədəbiyyat adamları təqdir etmişlərsə, deməli Yusif Nəğməkar öz dərin məzmunlu insanpərvər, vətənpərvər nəğmələrini hələ uzun illər istedadla, inamla, eşqlə oxuya bilər...

***

O şair ki, Böyük tarixdən gəlmir, məxsus olduğu millətin özünəqədərki şeir yaradıcılığı ənənəsini ən azından stixiyalı şəkildə özündə ehtiva edib gəlmir, onun apardığı eksperimentlər də havadan asılı qalacaq, bir növ köksüz, əsassız təsiri bağışlayacaq. Amma o şair ki, müasirliyə, modernliyə müasir dünyanın və müasir insanın mənəvi-ruhi tələblərinə məhz tarixdən gələn o zəngin potensialla müraciət edir, onda əlbəttə, böyük ədəbiyyat, böyük poeziya yaranır. Və mən Dəyanət Osmanlının yaradıcılığını bu böyük poeziyanın nümunəsi hesab edirəm.

***

...Rəşad Məcid, İsa Həbibbəylinin dəqiq ifadəsilə desək, “müstəqillik dövrü Azərbaycan ziyalılığının fəal vətəndaşlıq mövqeyi, aydın milli düşüncəsi, açıq və yetkin təfəkkürü” olan nümayəndəsidir. Və bu, o deməkdir ki, Rəşad Məcidin şəxsində (timsalında!) təzahür edən çoxmiqyaslı (və çoxsahəli) istedad, yaradıcılıq enerjisi yalnız bir nəfərə məxsus, fərdi, subyektiv (və “qapalı”, mücərrəd) bir hadisə deyil, bütövlükdə, bütün ictimai mütəvazeliyi ilə mənsub olduğu xalqa, cəmiyyətə məxsusdur... Mən Rəşadın “bütün yönlərilə yaradıcı” olmağının səbəbini, mənbəyini (metafizikasını!), təkrar-təkrar deyə bilərəm ki, Tanrının ona səxavətlə bağışladığı dünya qədər geniş ürəyində görürəm!...

***

Elçinin (Elçin İskəndərzadə) şeiri adamın ürəyini, hissini əzmir, sıxmır, emosiyanı təlatümə gətirmir, ürəyə, hissə olduqca sakit, rəvan, harmonik bir axınla dolur. Qarabağ şikəstəsi kimi!... Elçin bu günkü poeziyamızın Qarabağ şikəstəsidir. Emosiyası nə qədər güclü olsa da, yalnız emosiyadan ibarət deyil, Elçin hisslərin filosofudur.

<< Geri