Tofiq Hacıyev

Filologiya elmləri doktoru, professor

   Cavad Heyət öz vətəndaşlıq fəaliyyətini xalqına fiziki xidmətdən, ona cismən yardım göstərməkdən başladı – həkim oldu, cərrah, ürək həkimi. Bütün mənəvi bəlalara ürək dözməlidir. O, həmvətənlərinə sağlam ürək vermək istədi və çox bacı-qardaşlarının ürəyini yaralardan xilas etdi. Sonra mənəvi dərdlərin, psixoloji ağrıların müalicəsinə girişdi: xalqının mənəvi ağrıları daşıyan ədəbiyyatı təhlil etdi, onu yaşadan, varlığını təsdiqləyən, qədimliyini car çəkən ana dilini təqdim etməyi və öyrətməyi əsas götürdü. Bu istəklərini gerçəkləşdirmək üçün özünə kürsü yaratdı: “Varlıq” məcmuəsinin nəşrinə başladı. Dolu ürəyini boşaltdı, boş ürəklərə təpər verdi, süst beyinləri ayıltdı. XIX əsrdə “Əkinçi” adlı qəzet çıxaran ulu ağsaqqalımız Həsən bəy Zərdabi deyirdi ki, qəzet-jurnal insanı dünya xəbərləri ilə tanış etməklə yanaşı, həm də ona öz dilini öyrədir. Əlbəttə, o, geniş kütlənin ədəbi dilə yiyələnməsini nəzərdə tuturdu. Neçə illərdir “Varlıq” İranda türklərə ana dilini öyrədir. “Xalqım!”, “Dilim!” deyə qışqırmaq, özünü vətənpərvər göstərmək bir şeydir, qolunu çirməyib iş görmək başqa. Gərək “əqval ilə ə’mal bir olsun” (M.Ə.Sabir). “Varlıq”la eyni vaxtda çoxlu qəzet, jurnal nəşrə başlamışdı – indi onlar hanı? Onları hökumətmi bağladı? Yox, bu, beş tümənindən keçməyən varlı, milyonçu azərbaycanlıların günahıdır. Bakıdakı Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş professor C.Gəhrəmanov bir dəfə mənə dedi: Avropadan gəlmiş bir milyonçu azərbaycanlı ilə institutda görüşüb, ondan Avropa muzeylərində, kitabxanalarında rast gəldiyi qədim əl yazmalarının surətinin çıxarılıb göndərilməsini xahiş etdim. Bu milyonçu isə nə desə yaxşıdır: Onlar çox baha başa gəlir. Halbuki Cavad Heyət ömrü boyu adamların fiziki müalicəsindən qazandıqlarını öz xalqının mənəvi diriliyinə xərcləyir. Mənim nəzərimdə Cavad Heyət öz xalqının, bu xalqın dilinin, ədəbiyyatının eşq yolunda çağdaş Məcnunudur. İndi xalqımızın belə məcnunlara ehtiyacı var. Cavad Heyət həmişə mənim yadıma Abbas Səhhəti və N.Nərimanovu salır: Abbas Səhhət də, N.Nərimanov da öz xalqının övladlarına həm həkim, həm də qələm sahibi kimi xidmət göstərirdilər.
    İndi doktor Cavad Heyətin yeni kitabı qarşımdadır: “Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış”.
    Bu kitabın quruluşu, mövzu ardıcıllığı bir tarixi faktı yadıma saldı: A.Puşkinin müasiri və dostu Küxelbeker rus ədəbiyyatı haqqında mühazirələr oxumaq üçün Fransaya dəvət edilir; o, mühazirələrinin ilk dörd mövzusunu rus dilinin tarixi inkişafına həsr edir. Həqiqətən, xalqın ədəbiyyatını qavramaq və təhlil etmək üçün o xalqın dilinin təşəkkülünü, inkişafını, üslublarının meydana gəlməsini və bu üslubların təzahür xüsusiyyətlərini bilmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bədii təfəkkür dil normaları ilə həmişə möhkəm əlaqədədir, etnik-tarixi təkamül dildə izlər buraxır ki, bu da həmin ədəbiyyatın inkişafı üçün qida mənbəyidir; üslublar, təsvir vasitələri janrlarla sıx bağlıdır, dil üslubları ilə ədəbi məktəblər, fəlsəfi-estetik konseptualar, yaradıcılıq metodları daim qarşılıqlı-şərtləndirici münasibətdə olur və s.
Buna görə də doktor Cavad Heyətin öz kitabını “Azəri türkcəsinin tarixçəsi” adlı bölmə ilə başlaması elmi-metodoloji baxımdan özünü tamamilə doğruldur. Kitabın tarixi-mədəni dəyərini bütün şəffaflığı ilə göstərən müqəddimədə doktor Həmid Nitqi də həmin vəziyyəti lazımi qədər açıqlayır. O göstərir ki, ədəbiyyatımızla ana dilimizin talehi həmişə üst-üstə düşüb, bu tale daim eyni bucaq altından görünüb, “düşmənlərimiz və düşmənlərimizin dostları” ədəbiyyatımızı danmağı dilimizi danmaqdan başlayıblar.
    Nəşr etdiyi jurnal kimi, Cavad Heyətin bu əsəri də İran İslam İnqilabının bəhrəsidir. Müqəddimədə deyildiyi kimi, şah rejimi dövründə iranlılıqla farslıq eyniləşdirilmiş, bu da şovinizmə gətirmiş, nəticədə İranı ana vətəni və öz dövləti bilən başqa xalqları incik salmışdır. Bu gün İmam Xomeyni inqilabının siyasəti İrandakı müxtəlif xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların maarif və mədəniyyətinin inkişaf yoluna işıq salır.
    Bəli, ədəbiyyatın təhlilinə onun maddi-material əsası olan dilinin tədqiqindən başlamaq yalnız elmi ədalət kimi qəbul olunmalıdır. Əlbəttə, doktor Cavad Heyətin dil konsepsiyası ilə biz nə dərəcədə razılaşırıq və ya razılaşmırıq – bu, başqa məsələdir. Ancaq müəllif bu məsələ ilə bağlı baxışlardan birinə söykənir və ədəbi təhlilinə keçmək üçün dil zəminini hazırlayır; bu dil o torpağın mənəvi sakinlərindən biridir və bunda tarixən zəngin ədəbiyyat yaranıb.
    Çox maraqlıdır ki, müəllif ədəbiyyatımızın tarixinə farsdilli Azərbaycan ədəbiyyatının təqdimindən – Xaqani Şirvani və Nizami Gəncəvidən başlayır. Ancaq biz istərdik ki, ədəbiyyatımızın başlanğıcı kimi bir əsr əvvələ gedilsin və maddi-yazılı mənbə kimi “Dədə Qorqud” kitabı götürülsün. Hələ 30 il əvvəl mərhum akademik H. Araslı yazırdı ki, əlimizdə olan “Dədə Qorqud” kitabı XI əsrdə yazıya alınmış nüsxədən köçürülmüşdür. Onun fikrini Drezden nüsxəsinin sonunda “qəmmət” sözünün altında uyğur yazı üsulu ilə yazılmış 466 rəqəmi də təsdiqləyir (miladi 1074-cü il). (Sonralar Ş. Cəmşidov, T. Hacıyev, F. Ələmdari də həmin rəqəmləri maddi tarix kimi təqdim etməyi gerçəklik saymışlar).
     Nizami Gəncəvi ilə bağlı fakt və mülahizələr həm elmi məzmunu, həm də tarixiliyə münasibəti ilə bizi razı salır. Qırmızı imperiyanın İranda Nizamiyə qoyduğu ögey münasibətin mövcudluğu barədə bizə təlqin etmiş olduğu fikri bu tədqiqat alt-üst edir. Aydın olur ki, sosializm İranda yaşayan xalqlar arasına nifaq salmaq yolu ilə “qonşuluq” işi görmüş.
   Tədqiqatda Şərq ədəbiyyatı tarixi üçün doğma olan təzkirəçilik üsulu ilə müasir ensiklopediya üslubu birləşir. Tarixi xronoloji ardıcıllıqla Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi mənzərəsini təşkil edən ədəbi şəxsiyyətlər, görkəmli söz ustaları haqqında yığcam məlumatlar və onların əsərlərindən nümunələr verilir. Məlumatlardakı yığcamlıq ədəbi şəxsiyyətlər haqqında alınan təsəvvürün bütövlüyünə və aydınlığına xələl gətirmir. Müəllif şairlər və onların yaradıcılığı haqqında ən mühüm cəhətləri ön plana çəkir; bu ümdə və yığcam xüsusiyyətlərin qavranması ilə konkret ədəbi simalar, seçmə bədii əsərlər və onları hazırlayan müvafiq tarix öz məxsusi şəraiti ilə yadda qalır. Bu, məhz ensiklopedik yazı keyfiyyətidir. Hətta bəzən elmi-ensiklopedik təsvir üsulu sözün həqiqi mənasında ensiklopediya oçerki ilə əvəz olunur; bir şəxsiyyət barəsində ancaq üç-beş sətir məlumat verilir. Tərzi Əfşar, Dəruni, Vahidi, Seyid Fəttah Marağayi, Nəşə Təbrizi və daha bir çox başqaları barəsindəki yazılarda olduğu kimi. Məsələn, İkinci Şah Abbas haqqında yazılır: «1642–1666-cı illər arasında səltənət edən İkinci Şah Abbas türkcə və farsca şeirlər yazmış və “Sani” təxəllüsü ilə tanınmışdır. Bu şair-padşah İsfahanda bir çox tarixi binalar tikdirmiş, alim və şairləri himayə etmişdir» vəssalam. Biz İkinci Şah Abbasın sənət sahiblərinə humanist, qayğıkeş münasibətini bilirdik, şairliyindən xəbərimiz yox idi. İndi aydın olur ki, elmə, sənətə himayəçiliyi şahın bədii təfəkkür sahibi olmasından irəli gəlirmiş, yaradıcı yaradıcının qədrini bilər (məşhur el məsəlində deyildiyi kimi: zər qədrini zərgər bilər). Şahın sənətə və sənətkarlara demokratik münasibəti buradan qidalanırmış. Beləliklə, bu müxtəsər məlumat şair-hökmdarın ədəbi şəxsiyyəti haqqında lazımi sözü deyir: uzun tarixə malik, zəngin Azərbaycan ədəbiyyatına müxtəsər baxışdan ibarət olan bu yığcam kitabda İkinci Şah Abbasın şair kimi məhz bu qədər payı ola bilərdi.
   Bəzən sənətkarlar barəsindəki məlumatlarda sanki tənasübsüzlük görünür, şəxsiyyətin tarixi mövqeyi ilə yaradıcılığı haqqındakı yazı arasında uyğunsuzluq özünü göstərir. Məsələn, XIV əsr şairi Qazi Zərir haqqında divan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Qazi Bürhanəddindən 5 dəfə artıq məlumat verilir, yaxud həmin şəxsin təqdimində Nəsimi kimi nəhəng sima ilə müqayisədə bir dəfə yarım çox yer tutur. Təvsi Təbriziyə 2 səhifə, onun müasiri Murtuza Quluxan Zəfərə 6 səhifə yer ayrılır və s. — müvafiq faktları yenə sadalamaq olar. Ancaq, əslində, Cavad Heyətin sənətkarlara ayırdığı yer nisbətində bir qanunauyğunluq vardır: müəllif belə bir məntiq izləyir ki, indiyə qədər haqqında lazımınca yazılmış, elmi ictimaiyyətə kifayət qədər mə’lumat olan ədəbi simalardan müxtəsər danışsın, az mə’lumat olan, yaxud heç tanınmayan kəslərə isə geniş yer ayırsın, onları tanıtsın. Yoxsa, Nizami Gəncəvi kimi tarixi nəhəngə kitabda 4 səhifə yer verilməsi təəccüb doğurardı. Bu baxımdan XIX əsr Azərbaycan mərsiyə ədəbiyyatının tədqiqi xüsusilə diqqətəlayiqdir.
   XIX əsr bizə yaxın və nisbətən daha mə’lumat sayılsa da, əslində, doktor Cavad Heyət bizim üçün namə’lumat ədəbiyyatdan danışır. Dəxil Marağayi, Mirzə Əbülhəsən Raci, Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri, Rza Sərraf və s. kimi görkəmli söz ustalarının tədqiqi, öyrənilməsi sovet Azərbaycanında qadağan olunmuşdu. Bu, ölkəmizdə dinin qadağan edilməsi ilə bağlı idi. Belə sənətkarlara din təbliğatçısı damğası vurularaq, onların yaradıcılığının nəinki araşdırılması, hətta oxunması da təhlükə ilə izlənirdi. “Mərsiyə ədəbiyyatı” adı ilə haqqında danışılan, əsərlərindən nümunələr verilən belə sənətkarlar bizim oxuculara — Azərbaycan Respublikasının oxucularına layiqincə tanıtdırılır.
   Üstünə marksist-leninçi ideologiyanın “mürtəcə ədəbiyyat”, “zəif ədəbiyyat” möhürü vurulmuş bu əsərlər bədii kamilliyi, ifadə gözəlliyi, obraz təravəti ilə diqqətimizi cəlb edir. Kərbəla meydanı haqqında Dəxilin bu təşbehlərinə diqqət yetirək: Xiyabanın gülləri matəm əhlinin sinəsi kimi yarıq (cak), çeşmə kənarının yaşıllığı həsrət gözü kimi təmli, reylənləri yetim zülfü kimi tozlu (qübarəlüt), sərvləri əsrlərin ahı kimi qüssəli (ahın göyə qalxması ilə sərvin boyu arasındakı paralelliyə diqqət yetirin), gəncləri məvzun aşiq kimi qan ağlayan, sünbülləri matəm gözlü qadınların saçı kimi tar-mar və s. Bu ifadələr Füzulinin, Sabirin poeziyasındakı dilin poetikliyi ilə müqayisə oluna bilər. “Bəs ki, qismindən olub al qan rəvan, Kuhu səhranı edib dəryayi- qan” obrazını Füzulinin dahiyanə “Səhralərə düşsə qətrəyi-əb...Səhralər olurdu cümlə dərya” mübaliğəsinə qiyas etmək olar. Sərrafın “Gülşəni-cismində xəncər yarəsi gül- gül açıb, Ox o gül- gül  yarələr üstündə xoş sünbül açıb” misralarında Füzulinin “Çəkdi Məcnun ayağın badiyədən, leyk verir Qanlı güllər ayağından çəkilən xar hənüz” misralarındakı obraz-ifadənin ilahi mənzərəsi nəfəsə gəlir, canlanır. Yenə Sərrafın bu misralarında — Əli Əkbərin anası ilə vida səhnəsində, bir tərəfdən dilin gözəlliyi, ifadələrin rəvanlığı insanı riqqətə gətirirsə, o biri tərəfdən, belə müqəddəs ölüm — şəhidlik yolunun Allahın dərgahına aparması kimi təsəvvür fəlsəfəsinin açıq və dolğun poetikliklə verilməsi diqqətimizi cəlb edir:

İçmərəm su, kədərəm məclisi-çananə susuz,

Ciddi cəhdim budurr: imdi, boyanam qanə susuz.

Bağlanıb su yolu, səd şükr açıqdır rəhi-eşq...

   Bu rəhi-eşq Allaha aparan yoldur, belə ölüm din düşməni üzərində qələbədir — bu əqidə bundan poetik, bundan dürüst, bundan açıq, bundan tə’sirli ifadə oluna bilməzdi.
   Ana — Həzrət Fatimə oğlu İmam Hüseynin ölümü şəninə bu şe’ri deyir:

Ey huri-eynəm, mənzil mübarək,

Bikas Hüseynim, mənzil mübarək.

Dur, bir anana “xoş gəldin” eylə,

Ey huri-eynəm, mənzil mübarək.

   Bu hiss bizə — Sovet Azərbaycanında tə’lim-tərbiyə görmüş oxuculara yad gəlir — ana öz oğlunun ölümünə “mübarək” deyir: islam insanlara din yolunda, Allah yolunda, inam, iman, əqidə uğrunda ölümün müqəddəs, mübarək simasını təlqin edib. Bu gün vətənimizin, torpağımızın yolunda ölümə hamımız ürəklə getmirik — bu ölümün müqəddəs ölüm olduğunu, şəhidlik olduğunu, şəhidliyin mübarək olduğunu bilmirik. Ona görə indi vətənimiz ağlar gündədir — bizi bu ədəbiyyatdan “qoruyublar”, biz şəhidlik dərsindən savadsız qalmışıq. Belə poetik incilərdən xəbərsiz olmuşuq.
     Kitabda bu ədəbiyyat haqqında, onun bədii və tarixi dəyəri barəsində bütöv və aydın təsəvvür yaradılır.
   Bununla yanaşı, satirik ədəbiyyat, dramaturgiya və mətbuat haqqında olduqca müxtəsər mə’lumat verilir. Əlbəttə, Azərbaycan ədəbiyyatının bu növü bizdə aranıb və inkişaf etdiyi üçün onun haqqında bizim təsəvvürümüz kitabdakından qat-qat yüksəkdir. Ancaq nəzərə alanda ki, müəllifin məqsədi Şimal ədəbiyyatı haqqında İran azərbaycanlılarına mə’lumat verməkdir, bu ölçü özünü doğruldur. Təbii ki, gələcək nəslin ədəbiyyatşünası doktor Cavad Heyətin işini davam etdirərək, bu ədəbiyyatın tərcüməyi-halını Cənub üçün də mükəmməl və təfərrüatlı şəkildə yazdırılacaqdır.
    Spesifik təhlil mədəniyyəti, xeyli yeni faktlar təqdim etməsi ilə qiymətli olan “Azərbaycan ədəbiyyatına bir baxış” kitabının müəllifi bütün müsbət cəhətləri ilə yanaşı, eyni vaxtda iki mühüm iş də görür:
1. Cənubda lazımınca tanınan, bizim az tanıdıqlarımızı, ya heç tanımadıqlarımızı bizə təqdim edir;
2. Burada yetişib ucalanları cənublulara tanıdır.
   Bə’zi qeydlər də etmək olar. Ancaq müəllifin xoş milli-mədəni qələmi, məramı, kitabın əvəzsiz tarixi dəyəri bu qeydlərin yolunu kəsir.
    Adətən biz deyirik: “M.F.Axundov 1878-də öldü”. Cavad Heyət isə deyir: “M.F.Axundov 1878-də ürək xəstəliyindən ölür”. Çünki Cavad Heyət həkimdir. O yaxşı bilir ki, Azərbaycan xalqının tarixi taleyi ilə, onun maarif, mədəniyyət, elm və texnika inkişafı ilə bağlı acılar, əndişələr yığılıb bütün ağırlığını Mirzə Fətəlinin ürəyinə salmışdı. Həkim-filoloq Cavad Heyət bilir ki, xalqın, vətənin dərdlərinə dərman üçün ürək nə deməkdir. Ədəbiyyatımızın, mədəniyyətimizin çəfasını yenə də çəkmək üçün, Qarabağ yaralılarının yaralarına şəfa verən barmaqlarını qüvvətlə tə’min etmək üçün doktor Cavad Heyətə sağlam, dözümlü ürək arzulayırıq. Onu qabaqda çox işlər gözləyir.