Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası —
Azərbaycan Respublikasının 27 may 1918-ci ildən
17 iyun 1918-ci ilədək və yenidən 16 noyabr
1918-ci ildən 3 dekabr 1918-ci ilədək olan
dövrdə mövcud olmiuş ilk qanunvericilik
qurumudur; seçkilər ilə formalaşan bir
qanunverici quruluşdur.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası
Azərbaycanın müstəqilliyini elan edir. 28 May
1918, Tiflis Zaqafqaziyadan seçilmiş deputatlar
tərəfindən hakimiyyət orqanı kimi Tiflisdə
1918-ci ilin fevral aylnda yaradılmış olan
Zaqafqaziya Seyminin 26 may 1918-ci ildə son
iclası keçirildi. Həmin seymdə Azərbaycan 44
deputatdan ibarət dörd müsəlman partiyası -"Müsavat"
və ona qoşulan demokratik bitərəflər qrupu,
"Müsəlman sosialist bloku", "Rusiyada
Müsəlmanlıq" ("İttihad"), "Hümmət" (menşevik)
partiyaları tərəfindən təmsil olunurdu. Ertəsi
gün, mayın 27-də, keçmiş Seymin Müsəlman
fraksiyası tərəfindən fövqəladə iclas çağrildi.
İclası keçirməkdə məqsəd - yaranmış siyasi
vəziyyəti müzakirə etmək idi və keçmiş
Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasının
bütün üzvləri Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan
edərək müstəqil dövlət yaratmaq, Azərbaycanın
idarə edilməsini öz üzərlərinə götürmək,
Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərarına gəldilər.
Mayın 28-də Tiflisdə keçmiş Qafqaz Canişininin
sarayında Azərbaycan Milli Şurasının ilk iclası
keçirildi.
"Türk millətini Mavərayi-Qafqas
seymində zirdəki dörd firqə təmsil ediyordu:
1) Türk xəlq ədəmi-mərkəziyyət firqəsi "Müsavat"
və ona ilhad edən demokraq firqəsiz qrup,
2)Müsəlman sosialist bloku, 3)"Rusiyada
Müsəlmanlıq" ("İttihad"), 4)Sosial-demokrat
(menşevik) firqəsi "Hümmət"
M.Ə.Rəsulzadə
Milli Şura Cənub-Şərqi Qafqazda
Azərbaycanın Müstəqil Xalq Cümhuriyyəti
qurulması barədə qərar qəbul etdi, müstəqillik
haqqında Akt - İstiqlal bəyannaməsi qəbul etdi.
Tarixi iclasda Milli Şuranın aşağıdakı üzvləri
iştirak etmişlər:
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası
iclaslarının protokollarından bir parça. 1918-ci
il Həsən bəy Ağayev, Mustafa Mahmudov, Fətəli
Xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Nəsib bəy
Yusifbəyli, Mir Hidayət Seyidov, Nəriman bəy
Nərimanov, Heybətqulu Məmmədbəyov, Mehdi bəy
Hacınski, Əliəsgərov, Aslan bəy Qardaşov, Sultan
Məcid Qənizadə, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Mehdi
bəy Hacıbababəyov, Məmməd Yusif Cəfərov, Xudadat
bəy Məlik-Aslanov, Rəhim bəy Vəkilov, Həmid bəy
Şahtaxtinski, Firudin bəy Köçərli, Camo bəy
Hacınski, Şəfı bəy Rüstəmbəyli, Xosrov Paşa bəy
Sultanov, Cəfər Axundov, Məhəmməd Məhərrəmov,
Cavad Məlik-Yeqanov və Hacı Molla Axundzadə.
Səsvermədə 24 nəfər müstəqilliyin lehinə səs
vermiş, iki nəfər (S.M.Qənizadə və C.Axundov)
bitərəf qalmışlar Altı bənddən ibarət olan
bəyannaməni Azərbaycan Milli Şurasının
üzvlərindən Həsən bəy Agayev, Fətəli Xan Xoyski,
Nəsib bəy Yusifbəyli, Camo bəy Hacınski, Şəfı
bəy Rüstəmbəyli, Nəriman bəy Nərimanov *, Cavad
Məlik-Yeqanov, Mustafa Mahmudov imzalamışlar
[3]. (M.Ə.Rəsulzadə bu zaman Batumda türklərlə
danışıqlar aparırdı).
Müvəqqəti Milli Şuranın Sədri vəzifəsinə
M.Ə.Rəsulzadə ("Müsavat" partiyasının MK sədri),
onun müavini isə doktor Həsən bəy Ağayev
seçildilər. İcra Komitəsinin sədri vəzifəsinə
isə Fətəli xan Xoyski (bitərəf) seçildi.
Həmin iclasda Milli Şura ilk Müvəqqəti hökumətin
yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir.
"Xalq seçkiləri ilə seçilmiş Azərbaycan Milli
Müsəlman Şurası bildirir:
Bu
gündən etibarən Azərbaycan xalqları suveren
hüquqlara malikdirlər, Şərqi və Cənubi
Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan tam
hüquqlu müstəqil dövlətdir. Müstəqil
Azərbaycanın siyasi quruluş forması Demokratik
Respublikadır...Müəssislər Məclisi çağırılana
qədər bütün Azərbaycanın idarəsi başında xalq
seçkiləri ilə seçilmiş Milli Şura və Milli
Məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti
hökumət durur”.
Milli Şura və ilk hökumət 1918-ci il iyunun
16-da Tiflisdən Gəncəyə köçmüş, noyabrın 16-dan
dekabrın 7-sinədək – yəni ilk Parlamentin
açılışınadək Bakıda fəaliyyətini davam
etdirmişdir.
1918-ci il may ayının 28-də Milli Şuranın
birinci iclasında Azərbaycanın müstəqil dövlət
elan olunması haqqında tarixi qərar qəbul edildi.
Beləliklə, 100 ildən artıq fasilədən sonra
Azərbaycanın Şərqi və Cənubi Zaqafqaziya
hüdudlarında milli dövlətçiliyi bərpa olundu.
Elə həmin iclasda yeni demokratik dövlətin
yaranması faktını hüquqi cəhətdən təsbit edən
"Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında Akt" qəbul
edildi. Bir saatlıq fasilədən sonra iclas öz
işinə yenidən başladıqda, ilk Azərbaycan
hökumətini təşkil etmək haqqında tapşırıq almış
Fətəlixan Xoyski müvəqqəti hökumətin tərkibini
elan etdi:
-
Nazirlər Şurasının sədri və Daxili İşlər naziri
- Fətəlixan Xoyski (bitərəf);
-
Maliyyə naziri və xalq maarifi naziri - Nəsib
bəy Usubbəyov ("Müsavat");
-
Xarici işlər naziri - Məhəmməd Həsən Hacınski ("Müsavat");
-
Yollar naziri və poçt və teleqraf naziri -
Xudadat bəy Məlik-Aslanov (Müsəlman sosialist
bloku);
-
Ədliyyə naziri - Xəlil bəy Xasməmmədov ("Müsavat");
-
Əkinçilik naziri və əmək naziri - Əkbər
Şeyxül-islamov ("Hümmət");
-
Hərbi nazir - Xosrov Paşa bəy Sultanov ("İttihad");
-
Ticarət və sənaye naziri - Məmməd-Yusif Cəfərov
(bitərəf);
-
Dövlət nəzarəti naziri - Camo Hacınski (Müsəlman
sosialist bloku).
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin qanunverici orqanı olan
Parlamentin işə başlaması ilə Milli Şuranın
fəaliyyətinə xitam verildi.
Azərbaycan Milli Şurasının tərkibi (Rəyasət
Heyəti)
"Müsavat" və demokratik bitərəflər qrupu
Məmməd Yusif Cəfərov
Əlimərdan Topçubaşov
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Nəsib bəy Yusifbəyli
Həsən bəy Ağayev
Xosrov Paşa bəy Sultanov
Məmməd Həsən Hacınski
Mir Hidayət bəy Seyidov
Fətəli xan Xoyski
Xəlil bəy Xasməmmədov
Qazı Əhməd Məhəmmədbəyov
Aslan bəy Qardaşov
Şəfi bəy Rüstəmbəyov
Cavad Məlikyeqanov
Mustafa Mahmudov
Mehdi bəy Hacıbababəyov
Hacı Molla Səlim Axundzadə
Mehdi bəy Hacınski
Xudadat bəy Məlik-Aslanov
Müseyib Əxicanov
Lütfəli bəy Behbudov
Firudin bəy Köçərli
İbrahim ağa Vəkilov
Həmid bəy Şahtaxtinski
Rəhim bəy Vəkilov
Əliəsgər bəy Mahmudbəyov
Yusif əfəndi Əfəndizadə
Mirzə Cəlal Yusifzadə
Məhəmmədrza Vəkilov
İslam bəy Qabulov
Müsəlman sosialist bloku
İbrahim bəy Heydərov
Əli xan Qantəmir
Aslan bəy Səfikürdski
Əhməd Cövdət Pepinov
Bağır Rzayev
Camo bəy Hacınski
Məhərrəm Məhərrəmov
"Rusiyada müsəlmanlıq" ("İttihad")
Sultan Məcid Qəniyev
Mir Yaqub Mehdiyev
Heybətqulu Məmmədbəyov
Müsəlman sosial-demokrat menşevik partiyası "Hümmət"
Cəfər Axundov
İbrahim Əbilov
Əkbər ağa Şeyxülislamov
Səməd ağa Ağamalov (Səməd ağa Ağamalıoğlu)
Qeyd edək ki, bəzi mənbələrdə Milli Şuranın
üzvləri 44 nəfər (yuxarıda göstərilmiş
tərkibdə)göstərilsə də, digər mənbələrdən (bax:
Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsi.
Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası və
Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının
protokolları 1918-ci il)
Musa bəy Rəfiyev və
Nəriman bəy Nərimanbəylinin də Milli Şuranın
üzvü olduğu məlumdur
