Filosof şair, böyük dramaturq Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində öncül yerlərdən birini tutur. Adətən onu ədəbiyyatımızın Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli, Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Cəfər Cabbarlı kimi klassik sənətkarları ilə müqayisə edirlər. Lakin bununla yanaşı, Hüseyn Cavid sənətdə heç kimə bənzəməyən, orijinal bir yaradıcılıq yolu keçmiş və özündən sonra ölməz əsərlər qoyub getmiş söz ustalarından biridir. Minillik Azərbaycan ədəbiyyatının növbəti inkişaf mərhələsi sayılan XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında XIX yüzillik Qərb romatnizminin təsiri ilə yaranmış romantizm ədəbi cərəyanından söhbət açarkən onun ən böyük nümayəndələrindən biri kimi Hüseyn Cavidin adını çəkməmək mümkün deyil. «Şeyx Sənan», «İblis», «Topal Teymur», «Peyğəmbər», «Xəyyam», «Seyavüş» kimi dramları, «Azər» poeması, bütöv bir silsilə lirik-fəlsəfi şeirləri ilə H.Cavid öz adını Azərbaycan ədəbiyyatının qızıl səhifələrinə əbədi həkk etmişdir. Öz dahiyanə əsərləri ilə Hüseyn Cavid Azərbaycan dramaturgiyasını istər mövzu, istər xarakter və obrazlar qalereyası, istərsə də xronotop baxımından olduqca zənginləşdirmiş, dramaturgiyamızı dar lokal məkandan çıxararaq qlobal məkana salmış, ümumbəşəri ideyaların təbliği ilə dünya səviyyəsinə qaldırmış, Azərbaycan dramaturgiyasının banisi M.F.Axundzadədən, dramaturgiya məktəbinin başqa nümayəndələri olan Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Cəlil Məmmədquluzadədən sonra bu janrın tarixinə yeni uğurlu səhifələr yazmışdır.

Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə 1882-ci il oktyabr ayının 24-də Azərbaycanın qədim elm və sənət, mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Na­xçivan şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdur. İlk ibtidai təhsilini evdə alan, sonra isə 1891-1896-cı illər arasında mollaxanada davam etdirən Hüseyn 1896-1898-ci illərdə görkəmli maarifpərvər ziyalı və istedadlı pedaqoq Məhəmmədtağı Sidqinin «Tərbiyə» məktəbində oxumuş, daha sonra isə regionun pedaqoji mərkəzlərindən sayılan Təbrizin «Talibiyyə» mədrəsəsinin müdavimi olmuşdur. О dövrdə Yaxın və Orta Şərqin şeir dili sayılan fars dilini çox gözəl mənimsəmiş Hüseyn ilk qələm təcrübələrini də məhz bu dildə ərsəyə gətirmiş, müəllimləri və ədəbi-mədəni mühiti tərəfindən təşviq edilmiş, gələcəyin böyük şairi kimi etiraf edilmişdir.

Ömrü boyu kasıb yaşamış, öz əlinin zəhməti ilə bir tikə halal çörək qazanmış Hüseyn Cavid 1904-cü ildən - 22 yaşlı bir gənc ikən əmək fəaliyyətinə başlamış və Gürcüstanın Kaxetiya ərazisində şosse yolu çəkən idarədə podratçılıq etmişdir.

1906-1908-ci illər arasında Türkiyədə həm gözlərini müalicə etdirən, həm də İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat Bölümünün müdavimi olan Hüseyn Rasizadə 1909-cu ildə «Cavid» ədəbi təxəllüsünü seçmiş və bundan sonra onun ailəsi bu soyadı altında tanınmışdır. Ağır maddi durum üzündon Türkiyədə qala bilməyən Hüseyn Cavid 1910-cu ildə Azərbaycana qayıdır və bir müddət Gəncədə açılmış ruhani seminariyasında müəllim işləməyə başlayır. Bundan sonra H.Cavid bir müddət Gəncədə və Tiflisdə pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş, hətta Gəncə dəmiryolunda mühasiblik də etmişdir.

1915-ci ildən Bakıya köçən H.Cavid «Səfa» məktəbində müəllim işləmiş, Bakıda təşkil olunmuş «Ədəbiyyat komissiyası»na üzv seçilmişdir.

1918-ci ildə erməni quldur dəstələrinin Bakıda türk genosidi törətdikləri zaman Hüseyn Cavid Təbrizə, oradan isə doğma vətəni Naxçıvana getmiş, həmin şəhərdəki «Rüşdiyyə» məktəbində müəllim işləmiş, gələcək ömür-gün yoldaşı Mişkinaz xanımla ailə həyatı qurmuşdur.

1919-cu ildə bütün dünyada baş verən qlobal proseslərin təsiri altmda Milli hökumət - Azərbaycan Demokratik Respublikası qurulduqdan sonra yenidən Bakıya köçən H.Cavid hazırlıq kurslarında ədəbiyyat fənnini tədris etmiş, bir müddət qız məktəbində şəriətdən dərs demişdir. 1919-cu ilin mayında keçirilən Müəllimlər İttifaqının iclasmda idarə heyətinin üzvü, həmin ilin iyulunda isə Azərbaycan Müəllimlər konfransında Təlifat Heyətinə seçilmişdir.

Ömrünün son on yeddi ilini Bakı Müəllimlər Seminariyası - Darülmüəlliminlə bağlayan H.Ca­vid burada öz ürəiyncə olan uğurlu pedaqoji fəaliyyət göstərmiş, dahi şair və dramaturq olmaqla yanaşı, həm də istedadlı bir müəllim kimi də tanınmış və ədəbi-ictimai mühitdə etiraf edilmişdir.

Elə bu illər Cavidin bir yazıçı və ədəbiyyat xadimi kimi fəaliyyətinin çox coşğun və səmərəli bir dövrünü təşkil edir. Biz onu 1920-ci ilin martında «Yaşıl qələm» dərnəyinin ümumi iclasında cəmiyyətin nizamnaməsini hazırlayan komissiyanın, 1921-ci ilin avqustunda «Tənqid-təbliğ» teatrının repertuar komissiyasının, 1923-cü ilin yayında Azərbaycan yazıçı, ədib və şairlərinin təşkilat komissiyasının, bir neçə ay sonra təşkil olunmuş «Azərbaycan ədib və şairlər dərnəyi»nin idarə heyətinin üzvü kimi görürük. Bu zaman o, qırx yaşını təzəcə keçsə də, artıq təkcə Azərbaycanda deyil, eləcə Zaqafqaziya və bütövlükdə İttifaq miqyasında ağsaqqal ədiblərdən biri kimi şöhrət qazana bilmişdi. Bu illərdə H.Cavidin əsərləri müxtəlif ölkələrin səhnələrində dalbadal böyük uğurla tamaşaya qoyulmuş, görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Müslüm Maqomayev H.Cavidin eyniadlı faciəsi əsasında «İblis» operasını yazmışdı. Bir sözlə, heç nə faciələr müəllifi H.Cavidin taleyində yaxınlaşan fırtınadan xəbər vermirdi. Ancaq fırtına da yaxınlaşırdı...

Ancaq sönməzdən əvvəl çıraq daha parlaq şölə saçdığı kimi, H.Cavidin də fiziki əbədiyyətə qovuşmazdan öncə şöhrəti zirvəyə qalxmaqda davam edirdi. Böyük ədib canlı klassikə çevrilirdi. 1924-cü ildə «Peyğəmbər» dramı Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığının nəşriyyatında çap edilmiş, elə həmin ildə Bakıdakı II dərəcəli 16-cı qız məktəbinə H.Cavidin adı verilmiş, «İblis» faciəsi ilk dəfə kitab şəklində çap edilərək oxucuların istifadəsinə verilmişdi.

1925-ci   ilin fevralında H.Cavid Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultayda iştirak etmişdir. 1926-cı ilin iyun-oktyabr aylarında gözlərini müalicə etdirmək üçün Berlinə ezam edilən H.Cavid oradan böyük ədəbi-bədii, fəlsəfi-ictimai, mədəni-mənəvi təəssüratla qayıdır və «Azər» poemasında, eləcə də bu səfərin təəsüratlarının məhsulu olan «Knyaz» faciəsində bu təəssüratdan uğurla istifadə edir.

1926-cı   ildə nəşr edilən «Topal Teymur» əsəri Azərbaycan Akademik Teatrında tamaşaya qoyulur, bir ildən sonra isə Xalq Komissarları şurasının qərarı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında göstərdiyi çoxillik xidmətlərə görə H.Cavidə fəxri təqaüd verilməsi məsələsi irəli sürülür.

1928-ci ildə «Şeyx Sənan» faciəsi Təbriz teatrında tamaşaya qoyulmuşdur. Sonrakı illərdə Cavid Yeni əlifba komitəsinin konfransında, Bakıda Gürcüstan yazıçıları ilə birgə keçirilmiş ədəbi-bədii tədbirdə yaxından iştirak etmişdir. Həmin ilin iyununda o, Zaqafqaziya Şura yazıçıları və incəsənət xadimləri birliyinin təşkilat komissiyasına üzv seçilmiş, Şura yazıçılarının müşayiəti ilə Gürcüstana və Ermənistana səfər etmişdir. 1930-cu ilin martında Tiflis Dövlət Qırmızı Ordu teatrında Ca­vidin «Knyaz» pyesi ilk dəfə tamaşaya qoyulmuşdur. Böyük maraqla qarşılanmış həmin əsər bir aydan sonra Bakı şəhərində Türk Bədaye Teatrında tamaşaçıların müzakirəsinə verilmişdir.

1931-1932-ci illər arasında Cənublu-Şimallı vətənin övladlarının taleyindən bəhs edən «Telli saz» və böyük İran şairi Əbülqasim Firdövsinin 1000 illik yubileyinə həsr edilmiş «Seyavüş» faciəsi H.Cavidin qələmindən çıxmışdır.

Sonrakı illərdə Azərbaycan Şura Yazıçıları Cəmiyyətində fəal iştirak edən H.Cavid həmin cəmiyyətin təşkilat komitəsinin I plenumunda iştirak etmiş, Azərbaycan Şura Yazıçıları İttifaqının Təşkilat komitəsində qəbul komissiyasının işində iştirak etmişdir.

1934-cü ildə «Seyavüş» əsəri «Azərnəşr»də çap olunur və Azərbaycan Dövlət Teatrında tamaşaya qoyulur. Əlbəttə, bütün bu uğurlar Cavidi yazıb-yaratmağa ruhlandırmaya bilməzdi və nəticə olaraq bir-birinin ardınca böyük ədibin qələmindən «Xəyyam» və «Şəhla» pyeslərinin çıxmasına səbəb olur. Bu illərdə artıq Azərbaycan yazıçılarının ən hörmətli və nüfuzlu üzvlərindən biri kimi H.Cavid 1935-ci ilin dekabrında keçirilən Zaqafqaziya dramaturqlarının Bakı müşavirəsində, Moskva, Leninqrad və Minsk şəhərlərində keçirilən Azərbaycan poeziyası və dramı günlərində yaxından iştirak etmişdir.

Məşum tarixə - Cavidin həbs edilməsinə bir il qalmış Cavidin «Xəyyam» pyesi ədəbi əsərlər müsabiqəsində mükafata layiq görülür və ədibə pul mükafatı verilməsi nəzərdə tutulur.

Azərbaycan ziyalılığının bir çox görkəmli nümayəndələri kimi, 1937-ci il Cavidin taleyində də çox ağır taleyüklü bir tarixə çevrilir. Həmin ilin iyun ayının 3-də Cavidə qarşı millətçi ittihamı irəli sürülür, ertəsi gün böyük şair və dramaturq həbs edilir. Tam iki il müddətində Cavid keşlə və Bayıl həbsxanalarında ağır dustaqlıq şəraitində yaşadıqdan sonra 1939-cu ilin 4 iyulunda antisovet təbliğatında iştirakına görə 8 il həbs cəzası alaraq Sibirə sürgün edilmişdir. Uzun illərin mənəvi-psixoloji təzyiqlərindən sonra onsuz da səhhəti pozulmuş şair, 1941-ci il dekabrın 5-də İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun Şevçenko qəsəbəsində vəfat etmişdir. Əlamətdardır ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olan H.Cavid qardaş Ukrayna ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olan Taras Şevçenkonun adını daşyıan qəsəbəyə pənah gətirmiş və məhz burada dünyasını dəyişərək əbədiyyətə qovuşmuşdur.

* * *

H.Cavid ədəbiyyat aləminə şeirlə gəlmiş və bütün ömrü boyu poetik yaradıcılığını davam etdirmişdir. Hələ ilk qələm təcrübələrindən onun istedadlı bir şair olduğu nəzərə çarpır. Ədəbi yaradıcılığa şair və publisist kimi başlamış Hüseyn Rasizadə ilk mətbu əsərlərini 1904-cü ildə «Şərqi-Rus» qəzetində oxuculara təqdim etmişdir. Sevimli müəllimi Məhəmmədtağı Sidqinin vəfatı münasibətilə Urmiyadan yazdığı məktub qəzetin 23 yanvar sayında nəşr olunmuşdur. Bundan sonra gənc ədibin müntəzəm olaraq «Həyat», «İrşad», «Tərəqqi», «Həqiqət», «İqbal», «Açıq söz» kimi mətbu orqanlarında çıxış etdiyini görürük.

Hüseyn Cavid dramatik yaradıcılığa 1910-cu ildə yazdığı «Ana» pyesi ilə başlamışdır. Əsər 1913-cü ildə Tiflisdə nəşr olunmuşdur. Səhnəciyin mövzusu orta əsr italyan novellasından götürülsə də (bu fakt yazıçı Elçin tərəfindən müəyyən edilmişdir), Cavid onu yerli şəraitə, Azərbaycan-türk mentalitetinə uyğunlaşdırmış və orijinal bir əsər meydana gətirmişdir. Burada hələ parlaq faciəvi obrazlar yaratmağa müvəffəq olmamış H.Cavid fabulanın özünün faciəviliyindən və orijinallığından ustalıqla bəhrələnməklə maraqlı bir əsər meydana qoymuşdur.

1913-cü ildə H.Cavidin bir sıra şeirləri «Keçmiş günlər» adı altında Tiflisdə nəşr edilmişdir. Cəmisi 24 səhifədən ibarət olan bu kiçik məcmuədə Hüseyn Cavidin 1905-1913-cü illər arasında yazdığı lirik və romantik, ictimai və intim məzmunlu əsərləri toplanmışdır. Bu şeirlərdə H.Cavid fərdin arzuları ilə cəmiyyətin tələbləri arasındakı ziddiyyətləri açıb göstərməyi bir mütəfəkkir sənətkar, humanist şair kimi qarşıya qoyur.

H.Cavidin insan taleyinin problemləri barədə narahatlığını, öz millətinin keçmişi, bugünü və gələcəyi haqqında qayğılarmı ifadə edən şeirlər 1905-1917-ci illər arasında qələmə alınmış örnəkləri əhatə edir və «Bahar şəbnəmləri» adlanan ikinci poetik topluda cəmlənmişdir.

Hələ 1906-1908-ci illərdə İstanbul Universitetinin Ədəbiyyat bölümündə tehsil aldığı zaman Türkiyə mətbuatında şeirləri dərc olunan Hüseyn Cavid qardaş ölkənin ədəbi ınühitində də tanınmış,

«Vərəmli qız» adlı poetik əsəri İstanbulda keçirilən şeir müsabiqəsində mükafata layiq görülmüşdü.

H.Cavid böyük dramaturq olmazdan öncə böyük şair, böyük lirik olmuş və lirik-fəlsəfi yaradıcılığını bütün ömrü boyu davam etdirmişdir. Onun şeirlərini oxuduqca sanki başlanğıcda sakit axan, qıjıldayan, daşlardan töküldükcə isə etirazlı bir nərə çəkən dağ çeşməsinin, dağ çayının səsini eşidirsən. Elə buna görədir ki, H.Cavidin şeir dili səmimi, saf insan duyğularının tərənnümündə nə qədər həzin, kövrək, lirikdirsə, insanlara zülm və müsibət gətirən şər qüvvələrə, heyvani instinktlərə tabe olub öz həmcinslərini zülmət və cəhalətdə saxlayan riyakarlara qarşı mübarizədə о qədər kəskin, amansız, qəti və hayqırtılıdır. Bu baxımdan H.Cavidin poeziyasında romantika ilə realizmin heyrətamiz bir vəhdətini görürük. Şair xeyirin təntənəsinə nə qədər işıqlı romantik xəyallar bəsləyirsə, şərin məhvi üçün də о qədər səbirsiz, acıqlı tədbirlər irəli sürür.

H.Cavid bir şair kimi orijinaldır, təkraredilməzdir, yalnız özünə, öz sənətinə xas olan poetik ifadə və vasitələrin müəllifi kimi çox uğurlu bir dəsti-xətti vardır.

Cavidin şeir yaradıcılığındakı romantik bədbinlik, ruh düşkünlüyü və ümidsizlik zaman keçdikcə mübariz bir ovqata, nizamivarı bir «inqilabçılığa» çevrilir. Şairin ilk poetik örnəkləri didaktik məzmunu, keçmişin ideallaşdırılması ilə seçilir. «Hübuti-Adəm» («Adəmin (cənnətdən) enməsi»), «Yadi-mazi» («Keçmişin yada salınması») kimi «Keçmiş günlər» poetik toplusuna daxil olan şeirlər bu qəbildəndir.

 Lərzan ediyor ruhumu bin dürlü məzalim,

Əfsus... ki, mazi ədəm, ati isə müzlim...

H.Cavid poeziyasının bu dövrü üçün solğun, xəstə bənizli gözəllərdən, onların tezliklə heçliyə qovuşacağından danışmaq - о dövr romantizminin ayrılmaz əlamətlərindən biri kimi nəzərə çarpmaqdadır. Ancaq maraqlıdır ki, ümumbəşəri problemlərdə bədbinlik göstərən şair, feminizm məsələlərində sanki bu bədbinlikdən silkinib çıxır, bəşəriyyətin xilas yolunu qadına məhəbbətdə, qadın gözəlliyində, qadın sevgisində görür. Bu baxımdan «Bənim Tanrım» şeiri proqram səciyyəsı daşıyır:

Hər qulun cihanda bir pənahı var,

Hər əhli-halın bir qibləgahı var.

Hər kəsin bir eşqi, bir ilahı var;

Bənim Tanrım gözəllikdir, sevgidir.

Həzz etmədim firqədən, cəmiyyətdən,

Zevq alamam hərbdən, siyasətdən,

Bir şey duymam fəlsəfədən, hikmətdən;

Bənim ruhum gözəllikdir, sevgidir.

Gözəl sevimlidir, cəllad olsa da,

Sevgi xoşdur, sonu fəryad olsa da.

Uğrunda bənliyim bərbad olsa da,

Son dildarım gözəllikdir, sevgidir.

Gözəlsiz bir gülşən zindana bənzər,

Sevgisiz bir başdcı əqrəblər gəzər,

Nə görsəm, hankı bəzmə etsəm güzər,

Həp duyduğum gözəllikdir, sevgidir.

Qoşma janrında yazılmış bu şeirdə Hüseyn Ca­vid Füzüli poetik məktəbinini birbaşa varisi kimi çıxış edir. «Sevgisiz bir başda əqrəblər gəzər» poetik ifadəsi Füzulinin Həbibiyə yazdığı təxmisindəki «kəlləmin sümükləri içində əqrəblər məskən saldıqda belə sənin məhəbbətini unutmaram» anlamlı misraları çox xatırladır. «Keçmiş günlər» toplusunda şairin az sayda olsa da, qəzəlləri vardır ki, bu janrda qələmə alınmış ən yaxşı örnəklərlə yarışa girə bilər. XIX əsrin ədəbi ənənəsinə uyğun olaraq, Cavid fars dilində də qəzəllər yaratmışdır. Ancaq aydındır ki, onun ana dilində qələmə aldığı qəzəllərini bədii-estetik cəhətdən farsdilli şeirləri ilə heç cür müqayisə etmək olmaz.

Cavidin bir türkcə, iki farsca qəzəli vardır. Türkcə qəzəl:

Məndən ayırdı fələk cəfäpişə yarimi,
Tar etdi zülfi-yar kimi ruzigarimi.

beyti ilə başlayır.

Farsca qəzəllərin biri vətən mövzusunda, о biri isə məhəbbət mövzusundadır. H.Cavidin ilk qələm təcrübələrindən biri kimi, Hacı Zeynəlabidin Tağıyevə həsr etdiyi farsca qəsidə də maraq doğurur. Ümumilikdə, Cavidin şeirlərində dərin bir həyat fəlsəfəsi, sağlam bir məntiq, insanın kamalına möhkəm inam özünü göstərməkdədir. Gələcəkdə dramlarında qoyub həll edəcəyi bir çox problemlərin «eskizini» şeirlərində cızır Cavid:

Pək tuhaf!.. Bir firqə digər firqənin

Xaliqindən diksinib olmaz əmin.

Halbuki, hər kəscə haq bir, tanrı bir...

Ya bu sərsəmlik, bu azğınlıq nədir?!

Ancaq poeziyasında Cavid hər şeydən öncə, böyük bir lirikdir, ülvi məhəbbətlə sevən və bəzən məşuquna ərklə şikayətlənən, hətta ondan küsən bir aşiqdir:

Bana anlatma ki, eşq, aləmi-sevda nə imiş,

Bilirim bən səni, get! Hər sözün əfsanə imiş.

Get, gülüm, get, gözəlim! Başqa bir aşiq ara, bull

Duydum artıq sənin eşqindəki məna nə imiş!..

Bivəfasın, mələk olsan belə uymam daha, get!

Kim ki, uymuş sana, gönlüm kibi divanə imiş.

Yetişir, get! Bəni qəhr eyləmə, tərsa qızı, get!

Anladıq şəfqəti-ayini-məsiha nə imiş...

1912-1918-ci illər H.Cavid yaradıcılığında daha çox dramatik janrın yüksəlişi ilə xarakterizə olunur. «Maral» (1912) əsərinin mövzusu Azərbaycan qadınlarının faciəsini özündə əks etdirir. Özündən xeyli yaşlı olan varlı Turxan bəyə ərə verilən Maral müsəlman qadınının hüquqsuzluğu ilə barışmaq istəmir, öz ürəyinin səsi ilə hərəkət etmək qərarına gəlir. Amma Maralda bu, yalnız arzu şəklindədir və lazım gəldikdə o, kifayət qədər qətiyyət göstərə bilmir. Milli əxlaq normalarının qoyduğu tabular Maralın azadlığa və sərbəstliyə doğru gedən yolunu amansızlıqla kəsir, onu fiziki məhvə məhkum edir.

Klassik faciə kimi «Maral»da bir çox nöqsanların olduğunu görürük. Bu əsərdə H.Cavid hələ özünün bütün dramatik ustalığını açmağa və reallaşdırmağa nail olmamışdır. Buna görə də H.Ca­vidin ilk daha kamil, ülvi bir sevgi dastanı kimi adətən «Şeyx Sənan» faciəsi nəzərdən keçirilir.

«Şeyx Sənan» (1914) - Hüseyn Cavidin ilk uğurlu faciəsi sayılır. Yazıldığı gündən əsər Azərbaycan teatrlarında müntəzəm olaraq tamaşaya qoyulmuş, şərəfli bir səhnə yolu keçmiş, tamaşaçıların böyük rəğbətini və məhəbbətini qazanmışdır.

Hələ faciəni qələmə almazdan öncə yazdığı «Şeyx Sənan» şeirində Cavid öz bədii-estetik qayəsini bu cür ifadə edirdi:

 «Nədir mənası eşqın?» Söyləyənlər nerdə, bir gəlsin,

Görüb qüdsiyyəti-Sənanı lal olsun xəcalətdən!..

«Şeyx Sənan»ın yazılmasından xeyli əvvəl poeziyamızda «eşqin mənası» haqqında sənətkar sözünü hələ XII əsrdə Gəncə dahisi Nizami demişdi. «Xosrov və Şirin»də, «Leyli və Məcnun»da Nizami ilahi səviyyəyə qalxan insan məhəbbətinin yaratdığı möcüzələri açıb ortaya qoymuşdusa, Ca­vid də qəfil bir bəla kimi insan qəlbini çulğayan eşqin möcüzəli dəyişdirici gücünü dramatik bir dillə ifadə etməyə nail olmuşdu.

H.Cavid bu əsərində simvolik obrazlar kimi istifadə etdiyi Şeyx Sənan və Xumarın vasitəsilə dünyəvi məhəbbəti inkar edən din xadimlərini - istər müsəlman, istər xristian olsun - tənqid edir və təbiətin gözəlliyə və ülviliyə çağırışı kimi mənalandırdığı insani eşqin təbliği tərəfində dayanır.

Elə buna görədir ki, qadınlardan uzaq qaçmaq fəlsəfəsi ilə yaşayan Şeyx Sənan və monastıra gedərək özünü Allaha ibadətə həsr etmək istəyən Xumar eyni bir bəlaya - məhəbbət bəlasına düçar olurlar.

H.Cavidin ikinci böyük faciəsində - «İblis»də də hadisələr konkret lokal məkanda deyil, daha çox simvolik bir xronotopda cərəyan edir ki, bu da ümumiyyətlə, H.Cavid sənətinin aparıcı xüsusiyyətlərindən biridir.

Hüseyn Cavidin ümumbəşəri qlobal mövzulardan daha konkret və lokal mövzulara keçidini onun 1917-ci ildə tamamladığı «Şeyda» faciəsində görürük. Əsər fəhlə mövzusuna, bir növ inqilabi və sosialist ideyaların təbliğinə həsr edilsə də, onun qəhrəmanlarını bu yolda fanatik bolşeviklər obrazında görmürük. Cavid böyük bir sənətkar kimi, daha çox ətrafında görüb müşahidə etdiyi real insanları və faktları qələmə almışdır.

1918-1926-cı illər arasında Hüsyen Cavid «Peyğəmbər» və «Topal Teymur» pyeslərini qələmə almışdır.

Kütləvi və keçici hakim təmayüllərə, reformist və radikal inqilabçı təsirlərə, açıq ideoloji soyqırımına bədii müqavimətin klassik örnəyi olaraq bu dövrdə Cavid yaradıcılığını nəzərdən keçirmək mümkündür. «Peyğəmbər» əsərinin mövzusu və qəhrəmanı tarixdən alınsa da, əsərdəki fəlsəfə və ideal yazıldığı dövrün hadisələri ilə yaxından bağlı idi. «Zamanın qırılmış bağlarını» (Şekspir, «Ham­let») yenidən bağlamaq vəzifəsini Mələk Məhəmmədə həvalə edir. Cavid «düşünüb haqqı bulan arif» insanı peyğəmbər, tanrı səviyyəsinə qaldırır, dünyanı öz məhvərinə qaytarmaq vəzifəsini onun üzərinə qoyur.

«Topal Teymur»un (1922) estetik mahiyyəti və obyektiv-fəlsəfi mahiyyəti çağdaş «cahangirciklər»ə, cırtdan tiranlara qarşı etiraz və istehza ilə dolu idi. Cavid nifrət etdiyi və lənətlədiyi «qan püskürən, atəş savuran» şahlar və xaqanlar haqqında mədhiyyə yazmazdı və Teymurləng də səhnəyə bu məqsədlə gətirilməmişdi. Bəlkə əksinə, Cavid «İblis»də şəri şər dühasının - İblisin dili ilə ifşa etdiyi kimi, «Topal Teymur»da da tiranlığı müharibə tanrısının - Teymurun dili ilə ifşa edirdi. İblis insanın özündə olan yamanlıq və şər deməkdir. Teymur da Cavidi məhz «özünü dərk etmiş tiran» kimi cəlb edirdi. Əsərdə gerçəkləşən və ancaq gerçəkləşdikdən sonra qavranılan mənəvi korluq və topallıq-şikəstlik ən parlaq şəkildə Teymurun Ankara savaşına qərar verdiyi anda özünü göstərir. Faciədə bu qərar bütün İslam, Yaxın və Orta Şərq miqyasında bir günah, «siyasət və rəyasət» bəlası, «qardaş qırğını» olaraq damğalanır. «Qanlar tökülüb, Ankarada qiyamət qopduqdan» (M.Ə.Sabir) sonra Teymurun son sözləri bu savaşdakı qalibiyyəti bir məğlubiyyət olaraq dərk etdiyini göstərir: «Hiç məraq etmə, xaqanım! Sən kor bir abdal, bən də dəli bir topal! Əgər dünyanın zərrə qadar dəyəri olsaydı, yığın-yığın insanlara, ucu-bucağı yoq məmləkətlərə sənin kibi bir kor, bənim kibi bir topal müsəllət olmazdı.»

Hər iki dramda təhlil və təsvir ənənəvi maarifçi-romantik məcrada, tarixi və dini mövzular çərçivəsində, XX yüzil Azərbaycan romantizminə verilən fəlsəfi, estetik son şəklin, ovqatın və bədii ritmin davamı kimi cərəyan edir.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığı bir tərəfdən Türkiyə-Azərbaycan ədəbi əlaqələrini əks etdirmək baxımından son dərəcə səciyyəvidir. Onun pyeslərinin əksəriyyətində hadisələr Türk-Turan dünyasında cərəyan edir və qəhrəmanlar bu dünyadan seçilmiş igid türk oğul və qızlarıdır. Məhz buna görə böyük Səməd Vurğun ustadı tənqid edərək:

Nədən şeirimizirı baş qəhrəmanı
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan?

deyə sual verirdi.

1932-ci ilin mayında, böyük İran şairi Əbülqasım Firdövsinin anadan olmasının min illiyi münasibətilə qələmə alınmış «Seyavüş» faciəsi Cavidin yaradıcılıq xorunda kənar səs kimi qəbul edilə bilmir. Təsadüfi deyil ki, əsərə yazdığı epiqraf-qeyddə Cavid bu sözləri işlədir: «Başda həkim Firdevsi olaraq şu vaqiəyi təsvir edənlər az deyil. Müəllif də yorğun duygularını dinlətmək üzrə şu mevzuya doqundu və «Şahnamə»yə yaqlaşmaq istərkən uzaqlaşmış bulundu.»

Əlbəttə, Cavid bu uzaqlaşmaq sözü ilə onunla Firdövsi arasında keçən min ildə insan psixologiyasının necə dəyişdiyini bildirmək istəmişdi. Bir İran-Turan qarşılaşması yaratmaq istəyən Firdövsidən fərqli olaraq, Cavid bir insan yaxınlaşması səhnəsi təsvir etmək və bu yolda hansı ehtirasların maneə yaratdığını göstərmək istəmişdi.

1923-cü ildən yazılmağa başlanmış və eləcə də başa çatdırılmamış «Azər» poeması Azərbaycan və Avropa lövhələrini, xalqımızın həyatından alınan ayrı-ayrı səhnələri əks etdirir.

Bütün yaradıcılığı boyu xeyirlə şəri qarşılaşdıran və ümumbəşəri xeyirin qələbəsinə öz sənətkar töhfəsini verən Cavid, səriətkar qələminin bu son qu quşunda həm də iki fərqli həyat və dünyagörüşü tərzi kimi Şərqlə Qərbi qarşılaşdırmiş, son nəticədə üstünlüyü yenə də insanlığa vermişdir.

Gözlərini müalicə etdirmək üçün Avropaya gedən Cavid bu əsərini canlı müşahidələri və təəssüratları əsasında qələmə almışdır. Əsərdə xüsusən Rusiya qaçqınlarının Avropadakı acınacaqlı həyatı, şərq xalqlarının azadlıq mübarizəsi təbii və səmimi boyalarla verilmişdir.

«Azər» lirik-epik, fəlsəfi bir poemadır. Şair ömrü boyu onu düşündürən problemləri bu orijinal quruluşlu poemada bədii şəkildə təsbit etmişdir. «Azər» əslində, poema ilə mənzum dram arasında keçid mövqeyində duran bir əsərdir. Əsərin bir sıra hissələri lirik, bir sıra hissələri epik poema təsiri bağışlayırsa, bir sıra hissələrində mənzum dram ünsürlərini görməmək mümkün deyildir.

Beləliklə, Cavid öz bədii-estetik və ideya amalını ifadə etmək üçün poetik janrın bütün formalarından istifadə edir.

1930-1937-ci illərdə Hüseyn Cavid «Telli saz», «Seyavüş», «Şəhla», «İblisin intiqamı», «Xəyyam» dramlarını qələmə almışdır. Mövzusu bütöv Azərbaycan xalqının Güney və Quzeydəki həyatından götürülmüş «Telli saz» bizə gəlib çatmamış, yalnız onun fabulası qalmışdır. Bu əsərlərdən ən çox uğur qazananı «Seyavüş»dur.

«Seyavüş» faciəsini Cavid böyük İran şairi Firdovsinin 1000 illik yubileyinə bir sənətkar töhfəsi kimi qələmə almışdı. Bu əsərdə artıq tarixi mövzu yeni dövrün ədəbi tələbləri səviyyəsində həll edilirdi. H.Cavid artıq öz ədəbi-estetik aktuallığını yeni dəyərlər işığında ehya etməli olan «Şahnamə» motivlərinə, о sıradan «Səyavuş» dastanına yeni baxımdan yanaşırdı. Cavid tarixdən alınmış bu mövzunu öz ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi mühiti üçün yenidən işləməyə, ondan didaktik-psixoloji fayda əldə etməyə çalışır və buna nail olurdu.

Əyalətdən çıxmış bir insan kimi, Cavid bu əsərdə bəzən kəndlə şəhəri qarşı-qarşıya qoyur və üstünlüyü sadəliyi, səmimiliyi, açıqürəkliliyi özündə təmsil edən kəndə verirdi. Beləliklə, Cavidin qəhrəmanı əslində şahzadə, aristokrat deyil, kənd mühitində tərbiyə almış demokratik ziyalılığın nümayəndəsi kimi fəaliyyət göstərirdi və bu demokratizmlə Cavid dövründə hökm sürən totalitarizmin mübarizəsində Seyavüşün faciəvi taleyi çox təbii görünürdü.

H.Cavid yaradıcılığında uzun müddət itmiş sayılan və nəhayət şairin övladı Turan Cavidin Titanik səyləri nəticəsində əldə edilən «Xəyyam» pyesinin xüsusi yeri vardır. «Seyavüş» kimi, «Xəyyam» da müəyyən ədəbi-tarixi münasibətlə - böyük şair və alim Ömər Xəyyamın 1000 illik yubileyi münasibətilə qələmə alınmış bu pyes filosof-sənətkarın cəmiyyətdə çəkdiyi ağrı-acıların təsvirində Cavid üçün doğma bir mövzunu əks etdirirdi.

Cavidin əksər dramları kimi, «Xəyyam»ın da mövzusu «İrandan» gəlirdi. Görkəmli alim, filosof və şair Ömər Xəyyamın bütün mütərəqqi bəşəriyyət tərəfindən keçirilən minillik yubileyinə böyük Şərq şairi Cavid də öz töhfəsini verməli idi. Ancaq təbii ki, Cavid bir türk şairi kimi Xəyyam fenomenini doğuran ictimai-ədəbi mühiti də ön plana çəkməli idi. Firdövsini türk dövlətinin demokratizmi, şeirə-sənətə verdiyi yüksək önəm doğurmuşdusa, Xəyyamı da eynilə oxşar mühit - bir türk hökmdarı olan Alp Arslan və onun oğlu Məlikşahın elm, şeir və sənət üçün yaratdığı münbit mühit doğurmuşdu. Cavid bunun vurğulanmasına xüsusi fikir verir və sanki bundan bir türk şairi kimi qürur duyur, türk hökmdarının bəşər tarixi qarşısında xidmətini vurğulamaqla öz etnik mənşəyi ilə fəxr edir.

Faciənin əsasında fərd və cəmiyyət qarşıdurmasından daha çox, Mosart və Salyeri sindromu - istedadla cılızlığın qarşılaşması və bu mübarizədə ikinci tərəfin hər cür xəyanətə əl ataraq butaforik qələbə çalması durur. Əslində isə, «Topal Teymur»da olduğu kimi, bu yalançı «qələbədən» uduzan bütün bəşəriyyət olur. Şeyx Sənandan sonra Xəyyam Cavid yaradıcılığında yeni monumental aşiq obrazı kimi canlanır. Bütün yaradıcılığı boyu bir aşiq kimi təzahür edən Cavid lirik qəhrəmanı dörddə bir əsrdən sonra Xəyyamda yenidən ətə-qana dolur, öz şirin və cəlbedici eşqini oxucuya və tamaşaçıya yoluxdura bilir. Böyük dramaturq göstərmək istəyir ki, xeyirlə şər yalnız ictimai münasibətlər sferasında, müharibə və sülh məsələlərində deyil, eyni zamanda şəxsi münasibətlər sferasında da böyük faciələrə səbəb olur, ictimai inkişafa öz mənfi təsirini gösətərə bilir, insan talelərini sındırmaqla kənar müşahidəçilərdə katarsis doğurur.

Sosialist realizminin «konfliktsizlik» nəzəriyyəsindən xeyli əvvəl qələmə alınmış «Xəyyam» faciəsində Cavid sosialist cəmiyyətində sənətkarın düşdüyü ağır vəziyyəti, qələm azadlığına vurulan dəhşətli zərbəni də incə eyhamlarla ifadə etməyə nail olmuşdur. Əsərdə türk hökmdarı Məlikşaha nə qədər hörmət və məhəbbət ifadə olunsa da, ümumilikdə, sənətkar şəxsiyyətini dar çərçivəyə alan inzibati-amirlik sistemi imperiyanın timsalında dərin tənqidə məruz qalmışdır.

Hüseyn Cavidin örnəksəl həyatı və yaradıcılığının əsas ideya istiqaməti olan romantizmi XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının mürəkkəb, çoxşaxəli və zəngin gedişində öz səsi və nəfəsi ilə seçilən qanunauyğun və əlamətdar bir hadisə kimi bu gün də öz məna və əhəmiyyətini saxlamaqdadır.

GÜLBƏNİZ BABAXANLI
 TEYMUR KƏRİMLİ