Tarix hər şeyi öz yerinə qoydu. Hüseyn Cavidin cənazəsi də Sibirdən öz
vətəninə gətirildi, onun adı da yüksəldi.
Heydər Əliyev
Ümummilli lider
Hüseyn Cavid XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında misilsiz rol
oynamış qüdrətli sənətkarlardandır.
İlham Əliyev
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Ümumbəşəri problemləri humanizm mövqeyindən işıqlandıran, mənzum faciələri
və tarixi dramları ilə Azərbaycan dramaturgiyasında yeni bir mərhələ açan
böyük sənətkar Hüseyn Cavidin taleyinə ağrılı-acılı, məşəqqətli bir ömür
yazılmış, zaman, siyasi mühit parlaq zəka sahibi haqqında haqsız qərarlar
qəbul etmiş, onun ölümündən çox-çox sonralar isə tarix öz ədalətli
hökmlərini vermiş, böyük sənətkarın xatirəsi ona layiq şəkildə
əbədiləşdirilmişdir. Bu istiqamətdə görülən işlərdə Hüseyn Cavidin nəşinin
qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi və doğma yurdu Naxçıvanda torpağa
tapşırılması tarixdə nadir hadisələrdən olaraq çoxəsrlik Azərbaycan
ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirərək zənginləşdirən qüdrətli
söz ustasına böyük sevgi və ehtiramın təzahürü idi.
Otuz il əvvəl ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü, xeyir-duası,
qayğısı ilə uzaq Sibirin əlçatmaz yerlərindən Azərbaycan poeziyasında
fəlsəfi lirikanın təkrarsız nümunələrini yaradan Cavidin cənazəsinin
qalıqlarının doğma yurdu Naxçıvana gətirilməsi ədəbi mühitimizdə əlamətdar
hadisə, uğurlu və cəsarətli bir addımın məntiqi nəticəsi kimi böyük
ictimai-siyasi məzmun kəsb edirdi.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə milli bədii düşüncə
tarixini mövzu baxımından və bir-birindən parlaq xarakterlərlə
zənginləşdirən Hüseyn Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Azərbaycana - şairin
doğma yurdu Naxçıvana gətirilməsi ötən əsrin 80-ci illərində ictimai-siyasi
mühitdə böyük maraq doğurmuşdu. Təsadüfi deyildi ki, ədəbiyyatımızın böyük
qayğıkeşi olan Heydər Əliyev Cavidin cənazəsinin qalıqlarının uzaq Sibirdən
Azərbaycana gətirilməsi üçün SSRİ kimi nəhəng bir dövlətin "birinci şəxsinə"
- Sov.İKP MK-nın Baş katibi L.İ.Brejnevə, həmçinin SSRİ Dövlət
Təhlükəsizliyi Komitəsinin sədri Y.V.Andropova müraciət etmişdir. Mənalı
həyatının bütün dövrlərində Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıqlarla dolu tarixi
keçmişinə, zəngin mənəvi dəyərlərinə, maddi-mənəvi irsinə, incəsənətinə
qayğı ilə yanaşan, xalqın mənəviyyatını zənginləşdirən, onu bütün dünyada
tanıdan milli mədəniyyətimizin hərtərəfli inkişafına, yüksəlişinə daim təkan
verən, bunu özünün müqəddəs vəzifələrindən biri sanan Heydər Əliyev hələ
Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi vəzifəsində olarkən 1981-ci ildə Hüseyn
Cavidin anadan olmasının 100 illiyi haqqında qərar qəbul etmiş, bu qərardan
sonra - 1982-ci il oktyabrın 3-də Naxçıvana səfəri zamanı Cavidin
cənazəsinin qalıqlarının uzaq Sibirdən tapılıb gətirilməsinə xeyir-dua
vermiş, onun xeyir-duasından, dəyərli göstərişlərindən və əməli
qayğılarından sonra - 1982-ci il oktyabrın 12-də Naxçıvan Vilayət Partiya
Komitəsi Hüseyn Cavidin məzarının tapılması, cənazəsinin qalıqlarının
Azərbaycana gətirilməsi ilə bağlı tarixi bir qərar qəbul etmiş və bu qərarın
icrası rusiyalı həmkarlarının köməyindən istifadə edərək şairin məşəqqətli
ömür yolunu tədqiq edərək Cavid haqqında uzaq Sibirdə saxlanılan sənədlərin
əldə olunmasına, şairin dəfn olduğu yer haqqında məlumatların əldə
edilməsinə yüksək vətəndaşlıq mövqeyi, tükənməz sevgi hissləri ilə nail olan
Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərova həvalə olunmuşdu.
Hüseyn Cavid siyasi burulğanlarda yaşamağa məhkum olmuş böyük bir söz ustadı
idi. Qəribə bir ömür yaşamışdı sənətkar şəxsiyyətinin bütövlüyünü nümayiş
etdirən, ibrətamiz həyat yolu keçmiş böyük söz xiridarı. Ötən əsrin 30-cu
illərində Azərbaycanın siyasi lideri Mir Cəfər Bağırovun hakimiyyəti
illərində Cavid Sibirə sürüklənmiş və məhv edilmişdi. Belə ki, ötən əsrin
30-cu illərində Stalinin təkidi ilə ÜİK(b)P MK katibi A.A.Jdanov Azərbaycan
KP MK-ya, şəxsən Mir Cəfər Bağırova göndərdiyi məktubda M.C.Bağırovu
əksinqilabçı düşmənlərin, sosializm əleyhdarlarının tapılıb ifşa edilməsində
qətiyyətsizlik göstərdiyinə görə günahlandırdığı bir vaxta Kremlin "represiya
planları" uğrunda dəridən-qabıqdan çıxan Bakı rəsmiləri 1937-ci il iyunun
3-də axşam saat 6-da M.F. Axundov adına Opera Teatrının binasında öz işinə
başlayan Azərbaycan K(b)P XIII qurultayından bir neçə saat sonra "gizli
millətçi əksinqilabi təşkilatda iştirakına" görə ittiham olunan Seyid Hüseyn,
Salman Mümtaz, Yusif Vəzir, Sanılını, Hüseyn Cavid və başqaları həbs olunmuş,
Cavid uzaq Sibirə sürgün edilmişdi. Bir neçə onillikdən sonra isə digər bir
siyasi lider - Heydər Əliyev isə 1981-ci ildə Azərbaycan KP MK, Azərbaycanın
Nazirlər Soveti Cavidin 100 illik yubileyi haqqında qərar qəbul etmişdi.
Cavidin cənazəsinin qalıqları onilliklərdən sonra uzaq və buzlu Sibirin
əlçatmaz yerlərindən doğma yurdu Naxçıvana gətirilərək böyük söz ustadına -
Cavidə "ikinci ömür" vermişdi. Beləliklə, bir rəhbər Cavidi Sibirə
göndərmiş, digəri - ümummilli liderimiz Heydər Əliyev isə onu Sibirdən
qaytarmışdı.
Cavidin cənazə qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi Azərbaycanın özünə böyük
hörmət gətirmişdir. Bu prosesi Sibirdə İrkutsk vilayətinin rəhbərləri,
ictimaiyyətin nümayəndələri izləyərək Azərbaycan xalqının qədirbilənliyinə
heyranlıqla məftun olurdular. Bu prosesin bütün məqamları - Naxçıvan Vilayət
Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərovun Cavid soraqlı bir sıra arxiv
sənədlərini öyrənməsi, onun muxtar respublikanın daxili işlər nazirinin
müavini polkovnik Telman Əliyev və o zaman SSRİ-nin ən cavan deputatı olan
Zakir Nəsirovla Sibirə uçaraq burada Hüseyn Cavidin 1941-ci il dekabrın 5-də
İrkutsk vilayətinin Tayşet rayonunun əlillər xəstəxanasında vəfat etməsini,
Şevçenko kəndindəki qəbiristanlıqda 59 saylı qəbirdə torpağa tapşırılmasının
müəyyən etmələrini, 1982-ci il oktyabrın 21-də Tayşet rayon İcraiyyə
Komitəsi 141 saylı sərəncamını verdikdən sonra rayonun rəhbər işçilərinin
zirehli maşınlarla yerli əhalinin "gedər-gəlməz" saydıqları Tayşet
şəhərindən 75 kilometr məsafədə yerləşən Şevçenko kəndinə getmələrini,
burada 40 min insanın dəfn olunduğu məzarlıqda Cavidin qəbrinin tapmalarını,
məzar başında 100 yaylım atəşi açılmasını, milli adət-ənələrimizə uyğun
ehsan verilməsini, Hüseyn Cavidin Şevçenko -Tayşet - İrkutsk - Moskva - Bakı
- Naxçıvan marşrutu ilə doğma yurduna "yola salınmasını" və nəhayət bu işi
icra edənlərin respublika rəhbəri Heydər Əliyev qarşısında son dərəcə
məsuliyyətlərini və xalqın böyük söz ustadına sevgiləri sibirliləri heyrətə
gətirirdi. Təbii ki, bütün bunların əsası var idi - Heydər Əliyevin SSRİ
miqyaslı nüfuzu sayəsində ilk dəfə olaraq dünənki "xalq düşməninin" nəşinin
qalıqları Sibirin caynağından qoparılaraq min kilometrlərlə uzaqda yerləşən
vətəninə aparılması heyrət doğuracaq ictimai-siyasi hadisə olmaqla tarixin
gecikmiş olsa da ədalətli bir hökmü idi - elə bu ədalətli hökmə imza atan
Heydər Əliyevin qeyd etdiyi kimi: "...Tarix hər şeyi öz yerinə qoydu. Hüseyn
Cavidin cənazəsi də Sibirdən öz vətəninə gətirildi, onun adı da yüksəldi..."
Bu əlamətdar hadisə ilə əlaqədar vətənpərvər şairimiz Xəlil Rza Ulutürk
haqlı olaraq yazırdı ki, "Mən dahi Hüseyn Cavidimizin cənazə qalıqlarının ən
uzaq məsafədən Bakıya gətirilməsini və təntənəli biçimdə şairin öz vətənində
- Naxçıvanda torpağa tapşırılmasını Heydər Qəhrəmanlığı anlayışına daxil
edirəm".
Hüseyn Cavidin 100 illik yubileyi ərəfəsində şairə ithaf etdiyi şerində xalq
şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə Sibir məşəqqətlərini yaşamış repressiya qurbanı
olmuş söz xiridarının cənazəsinin qalıqlarının vətəninə gətirilməsini
ədalətin təntənəsi kimi qiymətləndirmişdir:
...Üçcə söz dilinin əzbəri oldu:
Həqiqət, məhəbbət, bir də ədalət.
Zaman dolandıqca, sular duruldu,
Hər şey öz yerini tapdı nəhayət.
Şeirin sinə gərdi burulğanlara
Ölüb məzarında yüz yaşa doldun.
Vücudun torpağa dönəndən sonra
Ana torpağa qayıdan oldun
Sən bir qüvvətə bax, qüvvət içində
Yüz ömür calandı ömrünə, Cavid.
Gələcək nəsillər heyrət içində
Minnətdar olacaq bu günə, Cavid.
Bir sıra Azərbaycan ziyalıları da ictimai-siyasi məzmun kəsb edən bu nadir
hadisəyə yüksək qiymət vermişdilər. Ötən əsrin 60-cı illərində Cavidin
cənazəsinin Azərbaycana gətirilməsi üçün ciddi cəhdlər edən professor Abbas
Zamanov Hüseyn Cavidin məzarının Naxçıvana gətirilməsini ədəbiyyat tarixində
əlamətdar bir hadisə kimi qiymətləndirirdi.
Bir çox tarixi sənədləri, məktubları, xatirələri və söhbətləri, o cümlədən
Mişkinaz xanımın və Turan xanımın əvəzsiz dəyərə malik xatirə və
söhbətlərini ilk dəfə üzə çıxararaq böyük şöhrət qazanmış "Cavidlər"
əsərinin müəllifi professor Rafael Hüseynov ədəbiyyatımız, mənəviyyatımız
qarşısında böyük xidmət sayıla biləcək bu əsərində böyük sənətkarın
cənazəsinin qalıqlarının Sibirdən Azərbaycana gətirilməsi günü haqqında
düşüncələrini belə qələmə almışdır:
"...1982-ci il, 26 oktyabr. Bakı, Binə hava limanı. Bu təyyarə düşərgəsində
illərdən bəri nə qədər həyəcanlı görüşlər olub. Ancaq o qarşılamaya bənzəri
heç vaxt olmayıb və çətin ki, bundan sonra da ola.
...Heç vaxt unudulmayacaq o gün.
Cavidlə ayrılıq gününü, o illəri görmüş adamların həmin qarşılama günü,
həmin anlarda üzlərinə qonmuş ifadəni təsvir etməyə sözlərin gücü çatmaz".
Həmin tarixi günlə bağlı xalq şairi Fikrət Qoca yazırdı:
Tale, nə gözəl gündü bu, sən
insafa gəldin.
Qırx ildi gəlirdin, gəl a Cavid,
səfa gəldin.
...Torpaq gözün aydın,
Onu al bağrına, torpaq!
İtkin düşən oğlun gəlir,
Yoldan gəlir, yorğun gəlir,
Ey ulu torpaq, anna torpaq,
Cavid gəlib, aç qoynunu,
bas bağrına torpaq...
Xalq şairi Nəriman Həsənzadə ədəbiyyatımızda nadir olan bu hadisəyə dərin
məzmunlu poetik təsvir vermişdir:
...mən bir tabut görməmişəm, qaldırsınlar bayraq kimi. Mən yas yeri
görməmişəm, dönüb olsun el bayramı, təbrik etsin bir-birini qəbristanda
gedib hamı.
Hüseyn Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Sibirdən Azərbaycana gətirilməsinin
ictiai-siyasi əhəmiyyətini qeyd edən şair Hüseyn Razi bu əlamətdar hadisəni
sənətin ölməzliyi, istedadın məğlubedilməzliyi, ağlın və idrakın qüdrətinin
təntənəsi kimi dəyərləndirmişdir.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin tapşırığı ilə Cavidin qəbrinin
tapılması, cənazəsinin qalıqlarının vətənə gətirilməsi tapşırığını icra edən
və bundan sonsuz qürur hissini keçirən, bütün varlığı, duyğu və
düşüncələrini Cavid dünyasına təslim edən, çiyinlərində Cavidin cənazəsini
uzaq Sibirdən gətirərək öz ömründə maraqlı bir Cavid ömrü yaşayan Həmid
Cəfərovun yüksək vətəndaşlıq mövqeyi ictimaiyyət, yazıçı və şairlərimiz,
sənət adamları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Hüseyn Cavidin son yadigarı - qızı Turan Cavid atasının nəşinin qalıqlarının
vətənə gətirilməsini ədalətin zəfər çalması kimi qiymətləndirir və bunun
üçün birinci növbədə Heydər Əlirza oğlu Əliyevə minnətdarlığını bildirirdi.
Turan xanımın bu minnətdarlıq hissləri təsadüfi deyildi. Çoxəsrlik
Azərbaycan ədəbiyyatının ən yaxşı ənənələrini inkişaf etdirərək
zənginləşdirən qüdrətli söz ustası Hüseyn Cavid öz yaradıcılığı ilə, dərin,
hikmətli və fəlsəfi poeziyası, təkrarsız dramaturji əsərləri, həmçinin
məşəqqətli həyatı ilə daim ümummilli liderimizin diqqətini cəlb etmiş,
Azərbaycanda milli şüurun intibahına dəyərli xidmət göstərmiş Hüseyn Cavidə
ulu öndərimiz Heydər Əliyevin həmişə böyük və sonsuz sevgisi olmuş, o ikinci
dəfə Azərbaycanın siyasi rəhbərliyinə gələndən sonra da görkəmli şair və
dramaturq Hüseyn Cavid irsinin qiymətləndirilməsində və nəşrində,
xatirəsinin əbədiləşdirilməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Böyük
Azərbaybaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin məqbərəsinin və ev muzeyi
yaradılmış, 1996-cı il sentyabrın 13-də Müşkünaz xanımın məzarı Bakıdan,
Ərtoğrul Cavidin məzarı isə Naxçıvandan Cavid türbəsinə gətirilməsi barədə
göstəriş vermişdi.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev "Hüseyn Cavidin 120 illik yubileyi
haqqında" sərəncam imzaladıqdan bir gün sonra - 2002-ci il 24 oktyabrda,
yəni Hüseyn Cavidin 120 illik yubileyi günündə şairin ev muzeyi açılmışdı.
Bu gün hər bir Azərbaycan vətəndaşı qürur hissi keçirir ki, Heydər Əliyevin
Cavidlə bağlı əvəzsiz tarixi xidmətlərini - bu ənənəni dövlətimizin başçısı,
möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyev uğurla davam etdirir. Azərbaycan
Prezidentinin sərəncamına əsasən böyük sənətkarımızın əsərləri latın
qrafikasında çap olunmuşdur. Hüseyn Cavidin 130 illik yubileyinin
keçirilməsi haqqında möhtərəm prezidentimiz sərəncam imzalamışdır. Elə yeri
gəlmişkən qeyd edək ki, qüdrətli Azərbaycan şairi və dramaturqu - "Ana", "Maral",
"Şeyx Sənan", "Şeyda", "İblis", "Azər", "Nil yavrusu", "Peyğəmbər", "Topal
Teymur", "Səyavuş", "Xəyyam" kimi ölməz əsərlərin müəllifi Cavidin
cənazəsinin Azərbaycana gətirilməsinə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
cənab İlham Əliyevin verdiyi yüksək qiymət də bu hadisənin ictimai-siyasi
məzmununu bir daha səciyyələndirir: "Şairin cənazəsinin uzaq Sibirdən
vətəninə gətirilməsi, məzarı üzərində məqbərənin ucaldılması adı
totalitarizmin günahsız qurbanlarının rəmzinə çevrilmiş Cavidə və 1930-cu
illərin repressiyalarına məruz qalmış minlərlə Azərbaycan ziyalısının
xatirəsinə xalq ehtiramının təcəssümüdür".
Hikmət Xudiyev (Cəmilzadə),
əməkdar jurnalist,
daxili xidmət polkovniki
Ədalət.- 2012.- 9 oktyabr.- S.5.
