|
Sənətkarın qüdrəti yalnız mövzu seçməkdə deyil, bu
mövzunu necə işləməsi ilə təyin edilir.Həyat
hadisələrini, insanları bilmək hələ yazıçı olmaq
demək deyilYazıçı olmaq üçün bu həyat materiallarını
bədii yüksəkliklərə qaldırmaq lazımdır.Bu isə
sənətkarın gücünü təyin edir.
***
Məlumdur ki, dil yazıçı qüdrətinin məhək daşıdır.
Dil-səciyyələri açmaqda yazıçıya kömək edən ən yaxşı
vasitədir. Dil- sadəcə cümlə üzvlərinin qrammatik
qayda-qanunlar əsasında düzülüşü demək deyil, dil-yazıçı
üçün ehtirasları toqquşduran, surətin daxili varlığı
ilə intellektual aləmini aşkara çıxaran bir
vasitədir. Dil yazışı üşün hər şeydir.
***
Aşıqlarımızın əsrlər boyu yaratmış olduğu dastanları,
qoşmaları, nağılları, bayatıları diqqətlə nəzərdən
keçirsək, burada xalqımızın tarixini görərik. Bizim
xalq bəzən Kərəmin dili ilə ağlayıb, öz qəm və
kədərini izhar edib, bəzən isə Koroğlunun dili ilə
nərə çəkib meydana atılmış, yağı düşmənləri
qılıncdan keçirmişdir. Biz nağıl və dastanlarda xalq
yumoruna, onun şənliyinə, iztirab və həsrətinə,
qəzəb və nifrətinə, gələcəyə ümid bəsləyən nikbin
əhval və ruhiyyəsinə rast gəlirik.
***
“Heç bir ağac çürüməz, içindən öz kökünə balta vuran
xainlər, satqınlar olmasa, heç bir ölkə dağılmaz,
nadanlar ona rəhbərlik etməsə! Heç bir xalq basılmaz,
özünün qan soran zəliləri onu taqətdən salmasa! Adam
sarsılmaya bilmir. Belə ağ yalan, saxtakarlıq,
simasızlıq və şərəfsizlik, yaltaqlıq mühitində insan
az qalır öz xalqına da nifrət edə. Tapınmağa
müqəddəs bir yer, qüvvə axtarırsan əlin boşa çıxır.
Bircə əlacın ona qalır ki, əlini göyə qaldırıb: Alah
belə xalqa da, onun baş bilənlərinə də ağıl versin,
deyəsən.
***
Ziyalılıq başqa şeydir, savadlılıq başqa. Ziyalı hər
şeydən əvvəl mənəvi kübar olmalıdır. Bu kübarlıq
onun zahiri əlamətləri ilə yox, mənəvi zənginliyi
ilə şərtləşməlidir. Bu mənəvi zənginliyi isə mən ilk
növbədə, onun yüksək amalında görürəm. Torpağa
bağlılıq, xalqa bağlılıq, yüksək insani-bəşəri
hisslərə maliklik, özünü sözdə yox, həqiqi mənada
millətinin, xalqının zərrəsi hesab etmək, onunla
birgə yaşamaq - ziyalının amalı olmalıdır. Və
nəhayət həqiqi ziyalı özünü unutmağı, özünü fəda
etməyi bacarmalıdır. Ədalət, vicdan, fədakarlıq,
cəsarət, mənəvi cəngavərlik onun əsas keyfiyyəti
olmalıdır. Belə olduqda xalq ona inanacaq, onun
arxasınca gedəcək, onu özünə dayaq, başçı hesab
edəcək.
***
Qanadı çıxan qarışqa elə bilir ki, uçmaq səadətinə
nəsib olmuşdur. Amma başa düşmür ki, qanad çıxartmaq
qocalığa, ölümün yaxınlaşmasına işarədir. İndi
insanlıq da bu vəziyyətdədir. Təbiəti korlamışıq,
qəribə görünsə də hər şey bizdən qayğı və kömək
gözləyir. Meşələr, axan çaylar, dənizlər, yaşıl
çəmənlər, şır-şır bulaqlar, başı dumanlı dağlar
qayğıya möhtacdır. Zəhərdən qaçan quşlar,
güllələrdən qırılan ceyranlar, dənizdəki balıqlar
insanlardan imdad və kömək diləyir. Bu dəhşətləri
törədən insanlar özləri də aman diləyir. Kimlərdən?
Bir-birlərindən.
***
Tarixsiz xalq yoxdur. Xalqı yaşadan amillərdən biri
onun tarixidir. Tarixin özüdə qayğı tələb edir.
Yaşamaq və bəşəriyyətin inkişafında öz mövqeyini
müəyyənləşdirmək üçün xalq, hər millət öz tarixini
bilməlidir. Biz öz tariximizi hələ yaxşı bilmirik.
Yaşamaq, öz varlığını qorumaq və təsdiq etmək üçün
tarixi bilmək əsas şərtlərdəndir. Tarix isə yalnız
kitablarda yazılanlardan ibarət deyildir. Tarix eyni
zamanda torpağımıza səpələnən abidələrdir.
***
Bizim də Kürümüz var: ana Kürümüz, dəli Kürümüz. Kür
dünya xəritəsində balacadır, çox balaca, nazik sap
kimi. Onu yuxarıda adını çəkdiyimiz çaylarla
müqayisə etmək olmaz. Onlar iridir, böyükdür, suyu
da boldur. Amma Kürdə Kürdür. Öz şıltaqlığı ilə,
dəliliyi ilə, sahillərindəki meşələri ilə, suvardığı
torpaqları ilə, Azərbaycanı başdan-başa keçib,
çölləri, düzləri bərəkətləşdirməsi ilə, parçalanmış
torpağımızın sərhədlərini yalaya-yalaya gəlib Muğana
çıxan Arazı qucaqlaması ilə bizə əzizdir. Kür
Azərbaycanın mavi fəqərə sütunudur, dağlarımızdan
baş alıb gələn balaca çaylarımızı özünə bitişdirən
qollu budaqlı fəqərə sütunu. Biz onu qorumalıyıq,
göz bəbəyimiz kimi saxlamalıyıq.
***
Allah bizi, Azərbaycan torpağını, Azərbaycan xalqını
sapı özümüzdən olan baltalardan qorusun. Mən siması
bəlli olan düşmənlərin heç birindən qorxmuram. Hər
cür zülmün, hər cür ədalətsizliyin əvvəl-axır sona
yetəcəyinə inanıram. Lakin özümüzkülərdən – “sapı
özümüzdən olan baltalardan yaman qorxuram”.
***
Şairlik fədakarlıqdır.Şair başqalarının yolunu
işıqlandırmaq üşün özü yanıb kül olmalıdır.Laqeydlik
və obıvatellik şairliklə bir araya sığışa bilməz.Şair
xalqın vicdanıdır.Vicdan isə daim ədalət və haqq
yolunda çarpışmalıdır.Şair daim pisi –pis, əyrini
əyri, düzü həmvar yazmalı, bəzi “qarelərin gözünü
bərəltməsindən” çəkinməməlidir.
***
Müəllimliyə sadəcə savad öyrədən bir sənət kimi
baxmaq ən azı bu sənətin mahiyyətini anlamamaqdan
başqa bir şey deyil. Müəllimlik çox müqəddəs, ülvi və
çətin bir sənətdir.Bu elə bir sənətdir ki, cəmiyyət
ona hələ dünyagörüşü, həyat anlayışı formalaşmayan,
pak, təmizbir nəslin, öz gələcəyinin tərbiyəsini
tapşırır.Bu gənc nəslin necə insan, vətəndaş olması
müəllimdən asılıdır.
***
“Faust” əsəri insan qüdrətinin, insan zəkasının və
nəhayət, dünyanı dəyişdirib gözəlləşdirən insan
əməyinin poetik inikasıdır.
***
Biz Səməd Vurğunun qüdrətli poetik istedadına
məftunuq. Səməd Vuröun klassik poeziyamızın, dünya
ədəbiyyatının bütün gözəl xüsusiyyətlərini özündə
birləşdirən, xüsusən öz xalq sənətinin füsunkar
incəliklərini mənimsəyi, ondan bir novator kimi
istifadə edən, nadir fitri bir istedaddır.Səməd
Vurğun öz poeziyasında xalq dilinin sadəliyi ilə
onun poetik qüdrətini birləşdirmişdir.
.***
İnsanın paklığına və nəcibliyinə inanan və bütün
yaradıcılığı boyu onu tərənnüm edən Səməd Vurğun
Aygünün simasında Azərbaycan qadınlarının məsum,
fədakar, genişürəkli, sevməyi bacardığı kimi,
bağışlamağı da bacaran, eşqinə və əhdinə axıra qədər
vəfalı olan ölməz surətini yaratmışdır. Bu qadın
paklıq və ismət mücəssəməsidir.
***
Mehdi Hüseyn bütün varlığı ilə müasirliyə bağlı olan,
həyat hadisələrinə daim müdaxilə edən, böyük fikir
və amal uğrunda vuruşan, həmişə nəhəng ehtiraslı,
mürəkkəb səciyyəli, yenilməz müsbət insan surəti
yaratmağa şalışan sənətkarlardandır.Onun bütün
yaradıcılığı xalqına, vətənini bu gününə və
gələcəyinə bağlı olmuşdur.Mehdi Hüseyn keşmişdən
yazanda da bu günü düşünmüşdür...M.Hüseyn
yaradıcılığının son anına qədər müsbət amal və ideya
uğrunda vuruşan, ən ağır vəziyyətlərdə belə
sarsılmayan, mətanət və mərdlik rəmzi olan iradəli
insanları əsərlərinə qəhrəman seçmişdir.Onun bu
qəhrəmanları insanların səadəti və xoşbəxtliyi üçün
özlərini məşəl kimi yandırırlar.
***
İmran (İmran Qasımov) həmişə axtarış aparan
sənətkardır.Mən bu cözü təkcə onun bədii söz
vasitələri, ya da mövzu axtarması ilə
məhdudlaşdırmaq istəmirəm.Çünki bu sahədə onun
kifayət qədər təcrübəsi var.İmranın axtarışları
xalqımızın tarıxı, onun mətanətli insanları ilə
bağlıdır.Dünyanın ən ucqar kuşəsindən bir
azərbaycanlı balasından yaxşı soraq gəlirsə, İmran
bir yazıçı və vətəndaş kimi dərhal onunla maraqlanır,
onun haqqında axtarış aparır...Bu mənada “Uzaq
sahillərdə” əsəri Mehdi Hüseynzadənin ədəbi
heykəlidir.
***
Lakin şairliyi ədəbazlığa , modabazlığa çevirərək
şöhrət qazanmağa şalışanlar da var. Elələri var ki,
yanmadan yandırmaq, qanmada qandırmaq istəyirlər.Sənin
qəlbin (Tofiq Bayram) haqlı olaraq belələrinə
dözmür.Şairliyi adi peşə edənlərə, vəzifə gücünə
yazışılıq xəyalına düşənlərə qarşı üsyan edirsən.Şair
olduqları üçün yox, şair olmaq üçün şeir yazanlara
üz tutub çox yerində deyirsən:
Məhəbbəti, ilhamı,
Vəzifəylə almazsan.
Zorla allah olarsan,
Zorla şair olmazsan.
***
Sevindirici haldır ki, son iyirmi, otuz ildə
nəsrimiz və ümumən ədəbiyyatımız xalqın tarixinə,
milli xarakter və psixologiyasına, idraki və fəlsəfi
anlayışlarına münasibətdə vulqar sosiolojizm
qalıqlarından uzaqlaşır. Sinfi xarakterlərin özü də
milli vəhdətdə götürülür. Fərman Kərimzadənin “Qarlı
aşırım” romanının poetik qüdrəti məhz bu
cəhətindədir. Abbasqulu ağa Şadlinski və Kərbəlayı
İsmayıl üz-üzə dayanan sinfi düşmənlərdir. Tale
onları qarşı-qarşıya dayanan səngərlərə atmışdır.
Lakin hər ikisi təpədən dırnağa azərbaycanlıdır,
milli xarakterdir. Sinfi mənafedən başqa onları
idarə edən milli psixologiya var ki, bunları başqa
millətlərin nümayəndələrində bu şəkildə tapmaq
mümkün deyil. Mərdlik, kişilik, duz-çörək,
haqq-salam təəccübü, qonağa əl qaldırmamaq,
düşmənçilikdə də ağayanalıq: bax, budur adını
çəkdiyim qəhrəmanları bizə sevdirən. Bax, budur
Fərmanın poetik kəşfi. Abbasqulu ağanı da sevdirən,
Kərbalayı İsmayılı da. Çünki onlar sırf milli
xarakterlərdir, mənəvi kübarlardır.
***
Mən başa düşürdüm ki, Xəlil Rza auditoriyalara,
institut çərçivəsinə, proqramlar, dərsliklər həcminə
sığışmır. Mən hər dəfə onunla rastlaşanda “məndə
sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” misralarını
xatırlayırdım. Şair Xəlil, müəllim Xəlil, bu iki
cahanı bir cahanda birləşdirən Xəlil bu məhdud,
qapalı cahana sığmırdı...
***
İsa Hüseynov əsl yanar ürək sahibi olan bir
sənətkardır. Arzum budur ki, həmişə olduğu kimi,
bundan sonra da onun yanar ürəyi sönməz məşələ
çevrilsin, tariximizin, müasir psixoloji ailəmizin
mürəkkəb, dolambac yollarını işıqlandırsın. Bir də
“İnsanlar o vaxt dost olurlar ki, onların məsləkləri
və ürəkləri bir olur. Qardaş, səninlə mənim ürək və
məslək dostluğumuza fələk də qələm çəkə bilməz!” Mən
bu sözləri İsanın düz otuz iki il bundan əvvəl mənə
bağışladığı kitablardan birinin üstünə yazdığı
yazılardan götürmüşəm. Düz deyirsən, İsa, bizim ürək
və məslək dostluğumuza heç fələk də qələm çəkə
bilməz, insanlar olmasa! Qoy tale sənin qəlbini pis
insanlardan qorusun!
***
İsrayıl Mustafayev çalışırdı ki, məqalələrində iki
cəhət – fikrin aydınlığı və dərinliyi ilə yazının
emosionallığı birləşsin, üzvi vəhdət təşkil etsin.
Oxucu quru mühakimələrin, cansıxıcı mülahizələrin
pəncəsində qalmasın. O həm də oxuduğu məqalədən
estetik zövq alsın, həyacanlansın. Bunun üçün də o
hər məqaləsinin ruhuna uyğun olaraq yazı tərzi tapır,
müxtəlif ədəbi şəkillərdən, təhkiyə üsullarından
istifadə edirdi.
***
Məmməd Araz, çox təəssüf ki, ədəbiyyatımızda moda
dalınca qaçanlar, oxucuların alqışlarını qazanmaq
üçün dəbdə olan mövzu axtaranlar, hardasa cəsarət
göstərmək, qəhrəman olmaq xatirinə hay-küy
salanlarımız yoxdur. Amma sənin bir sənətkar kimi
qibtə ediləcək cəhətlərindən biri odur ki, yanmasan
yaza bilmirsən. Ona görə də oxucular sənin bütün
şeirlərinin səmimiyyətlə qarşılayırlar. Sənin bir
sənətkar kimi üstünlüyün odur ki, sənə inanırlar,
səni dinləyirlər, sənin yeni şeirlərini gözləyirlər.
Zənnimcə oxucuların qəlbində özünə inam və etibar
qazanan sənətkardan xoşbəxt adam ola bilməz. Bu
etibar və inamın nəticəsidir ki, onlar səni öz
narahatlıqlarının, düşüncələrinin, kədər və
sevinclərinin tərcümanı hesab edirlər.
***
Nəbi Xəzri şairliyi, mütəfəkkirliyi unudaraq real
gerçəkliyin sadə təsvirlərinə başlayanda canlı
lövhələr yaradır. İnsanlar da canlanır, təbiət də.
Vəlilərin, Səfərlərin timsalında satqınlıq da,
qəddarlıq da nifrət oyadır, onlar vahiməli kabusa
dönürlər. Zəhra, Simuzər, Əsmər kimi qurbanlarca
uzun müddət unudulmur. Amma mühakimələr və lirik
ricətlərdə bəzən süni və az inandırıcı lövhələrə də
rast gəlmək olur.
_____
“O uzaq gecə” povesti Nəbi Xəzri yaradıcılığında
yeni bir səhifədir. Şairin nəsr sahəsində atdığı
inamlı addımdır.
***
Mən böyük, sarsılmaz, yenilməz qüdrətli xarakterlər
təsvir etməyi bacaran yazıçıları və onların
yaratdığı zəngin xarakterlərin çarpışması ilə
gərginləşən əsərləri daha çox bəyənirəm. Bunu belə
başa düşmək lazım deyil ki, böyük xarakterlər yalnız
böyük qəhrəmanlarda ola bilər. Yox! Sadə insanlarda
da böyük xarakter var. Məsələ onu necə təsvir
etməkdədir. Şamo Arifin “Qınamayın məni...” romanını
da mənə sevdirən cəhətlərdən biri məhz bu cür
xarakterlərin böyük ustalıqla yaradılmasıdır.
Mübaliğəsiz deyə bilərəm ki, “Qınamayın məni...”
romanı xarakterlər romanıdır.
***
Mixail Şoloxovun yaradıcılıq sirlərindən biri də öz
qəhrəmanlarının tərcümeyi-halını bütöv bir xalqın,
bəlkə də epoxanın tarixinə çevirə bilməsidir.Onun ən
böyük epopeyası “Sakit Don” bu cür yazılmışdır.
|
