1921
|
Bakıda Asiya küçəsində yerləşən 79 saylı evdə anadan
olmuşdur. |
1931
|
Ailəsi İrana köçmüşdür. O, burada ingilis təmayüllü məktəbdə
oxumuşdur. |
1942 |
Tehran Universitetinin mühəndis-elektrik fakültəsinin bitirmiş, bakalavr dərəcəsi almış və bir müddət atasının
yanında işləməli olmuşdur. |
1944 |
Təhsilini davam etdirmək
üçün Amerika Birləşmiş Ştatlarına getmişdir. Massaçuset
Texnologiya İnstitutuna qəbul olunmuşdur. |
1946
|
Bostonda Massaçuset Texnologiya İnstitutunu bitirmiş,
mühəndis-elektrik ixtisası üzrə magistr diplomunu aldıqdan
sonra Kolumbiya Universitetinin doktoranturasına daxil olur. |
1949
|
Alim ona doktorluq dərəcəsi almağa ilham verən müəllimi, professor Ernst Adolf Gilyemin ilə birgə elmi tədqiqat
aparır və dissertsiya müdafiə etdikdən sonra mühəndislik
bölməsində asisstent olaraq çalışmağa başlayır. Kolumbiya
Universitetində o, elektromaqnit sahə nəzəriyyəsi, dövrə
analizi, sistem nəzəriyyəsi, məlumat və ardıcıl maşınlar
nəzəriyyəsindən mühazirələr oxuyur.
“Zamana görə dəyişən şəbəkələrin tezlik sahəsinin İnkişafı”
əsərini yazmışdır. |
1950 |
Dosent elmi adına layiq görülür. |
Ç.R.Raqazzini ilə birlikdə “Vinerin proqnozlaşdırma
nəzəriyyəsinin inkişaf etdirilməsi” əsərini yazmışdır. |
Alimin
“Düşünən maşınlar” elektrik mühəndisliyinin yeni
bir sahəsi və J.R.Ra-qazzini ilə birgə Vinerin
ekstrapolyasiya nəzəriyyəsinin ümumiləşdirilməsinə dair
məqalələri dərc olunur. |
1952 |
Ç.R.Raqazzini ilə birlikdə “Z-çevirmə üsulunun yaradılması”
elmi işini yazır. |
1953
|
“Qeyri-xətti süzgəclər nəzəriyyəsinin yaradılması” elmi
işini yazır. |
Qeyri-xətti filtrasiya (süzülmə) üçün yeni bir yanaşma
təklif edir və Volter-Vinerin nəzəriyyəsinə əsaslanan
qeyri-xətti sistemlərin bir iyerarxiyasını qurur. Beləliklə,
computer və ya başqa cihazlarda faydalı siqnalların
aşkarlanması və emalı üçün optimal qeyri-xətti
prosessorların layihələrinin təməli qoyulur. |
1954 |
“Sistem
nəzəriyyəsini” yaratmışdır. |
1956
|
“Sistemlərin identifikasiya problemlərinin
formalaşdırılması” əsərini yazmışdır. |
1957 |
Professor elmi adına layiq görülür. |
Koliforniya Elmi Mərkəzinin sədri olan Norbert Viner
L.Zadəni Kaliforniyadakı Berkli Universitetinə işləməyə
dəvət edir |
1959
|
L.Zadə
ailəsi ilə birlikdə Berkli şəhərinə köçür. Həmin ildən
ömrününü sonuna kimi Koliforniyanın Berkli Universitetində
professor vəzifəsində çalışır. |
1960
|
Alim system nəzəriyyəsi, avtomatik idarəetmə nəzəriyyəsi və
bunların tətbiqi sahəsində ən məşhur mütəxəssislərdən biri
kimi tanınmışdır. |
1963 |
Berkli
Universitetində “Kompüter elmləri və elektrik mühəndisliyi”
kafedrasına rəhbərlik edir. |
Ç.A.Dezoer ilə birlikdə “Xətti sistemlərin təhlili üçün
vəziyyətlər fəzası” əsərini yazır. |
Ç.A.Dezoerlə birgə “Xətti sistemlər nəzəriyyəsi” kitabını
nəşr etdirir. |
1964 |
Qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyəsini yaradır. |
1965 |
Reallıqla fantastikanın harmoniyasından yaranmış
”Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi”ni ərsəyə gətirir və
“Information and Control” jurnalında həyatının ən mühüm
“Qeyri-səlis çoxluqlar” elmi işini çap etdirir.
Amma bu nəzəriyyə nədənsə həm Amerika, həm də dünyanın elmi
ictimaiyyəti tərəfindən skeptikcəsinə qarşılanmışdır. Bunun da əsas səbəbi Lütfi Zadənin əsrlərdən bəri insanların
beynində formalaşmış Aristotel məntiqini öz qeyri-səlis
məntiqi ilə dağıtması olmuşdur. O, sübut etmişdir ki, insan
dünyanı yalnız "ağ" və "qara" rənglərdə duyub qavramır.
İnsanın dünyanı görüb dərk etmə imkanları zəngin və
hüdud-suzdur. Elə buna görə də o, hüdud-suzluğun
riyaziyyatını yaratmış, onun rəngarəngliyini açmışdır.
Beləliklə, Əl-Xarəzm cəbri ilə yanaşı, qeyrisəlis cəbr-Zadə
cəbri meydana gəlmişdir. |
Alim bir günlük Bakıya səfər etmişdir. |
1966 |
İldən
etibarən dünyanın bir çox ölkələrində İngiltərədə, Almaniyada, Yaponiyada və başqa dövlətlərdə Lütfi Zadənin
yaratdığı elmi məktəblər, laboratoriyalar fəaliyyət göstərir.
İmtaçı, Mitsubisi, Toşiba, Soni, Orison, Kanon, Riqo, Sanyu,
Anesan, Honda, Nek, Şarp və s. firmalar alimim
nəzəriyyəsinin kommersiya tətbiqi ilə məşğuldurlar. |
1968
|
“Qeyri-səlis hadisələrin ehtimalınımeyarları” əsərində
qeyri-səlis hadisə anlayışını tətbiq etmiş, onu “bu gün hava
istidir”, “X kəmiyyətin qiyməti təqribən 5-ə bərabərdir” və s. kimi misallarla izah etmişdir. |
1970 |
R.Belmanla birgə yazdıqları “Qeyri-səlis mühitdə qərarlar
qəbul edilməsi” adlı əsərdə “məqsəd və məhdudiyyətlər
qeyri-səlis təbiətə malik olduğu halda qərar edilməsi”
prosesini nəzərdən keçirir, sonra isə qərarlar qəbul
edilməsi ilə bağlı çoxsaylı addımlardan ibarət proseslər
nümunəsində bu yeni yanaşmanı şərh edirlər. |
1973
|
“Mürəkkəb sistemlərin və qərarlar qəbul edilməsi
proseslərinin təhlilinə yeni ya-naşmanın əsasları”,
“Linqvistik dəyşən və qeyri-səlis “əgər-onda” qaydalarının
konsepsiyası” əsərlərini yazmışdır. |
Təhsil sahəsindəki xidmətlərinə görə “İEEE Educational
medalı” ilə təltif olunmuşdur. |
1975 |
Bu işin bazasında E.Mamdani və S.Assilian qeyri-səlis
tətbiqi sistemin ilk laboratoriya versiyası olan
qeyri-səlis tənzimləyici yaratmış və onu sənayedə
tətbiq etmişlər. |
1976 |
"Mürəkkəb və ya qeyri-dəqiq anlayışların tərəfinə
qeyri-səlis alqoritm yanaşma" əsərini yazmışdır. |
1978 |
“Təbii
dilin işlənilməsi üçün mümkünlük nəzəriyyəsi”ni yazmışdır. |
1979
|
“Təxmini mühakimə nəzəriyyəsi”ni yazmışdır |
1984
|
“İEEE Centennial medalı” ilə təltif edilmişdir. |
1985 |
“Sağlam düşüncəyə əsaslanan mühakimə nəzəriyyəsi”ni
yazmışdır |
1988 |
“Dispozisiya məntiqi”ni yazmışdır. |
1989 |
Yaponiyanın paytaxtı Tokioda, sənayedəki qeyri-səlis
məntiq nəzəriyyəsinin uğurlarına görə yapon alimlərinə
verilən ən yüksək “Honda” mükafatı təqdim edlimişdir (bu
mükfatı alan ilk və yeganə azərbaycanlı alimdir). |
1990 |
Alimin qeyri-səlis neyron şəbəkə modeli istehsalata yol
açaraq öz bəhrəsini verməyə başladı. Bu qeyri-səlis neyron
şəbəkələr modeli insan orqanizmində yox, maşınlarda uğurla
istifadə edildi.
|
1991 |
Matsusito şirkəti bu modeli ilk dəfə paltaryuyan maşında
istifadə etmişdir.
“Qeyri-səlis qaydalar, qeyri-səlis qraf və qeyri-səlis ehtimal hesabı, soft computing nəzəriyyəsi”ni yazmışdır.
Berkli Universitetinin ömürlük professoru seçilmişdir
(yeganə şəxs olaraq).
|
1992 |
“Kompyuter elmləri və
informasiya sistemləri sahəsində” verdiyi töhfələrə görə
Riçard Xemminq medalı ilə təltif edilmişdir.
Beynəlxalq Robot və İstehsalat Simpoziumu (İSAAM)
çərçivəsində alim “Qeyri-səlis Məntiqin Atası” adına layiq
görülmüşdür |
1993 |
Rüfus Ordenburqer medalı ilə
təltif edilmişdir |
1994 |
Almaniyanın Ahen şəhərində
keçirilən beynəlxalq konfransda çıxış etmişdir. |
1995 |
İEEE Fəxri medalı ilə təltif
edilmişdir. |
1996 |
“Sözlə işləyən
kompüterlər nəzəriyyəsi”ni yazmışdır.
“Okava” mükafatına layiq görülmüşdür.
Berklidəki Koliforniya Universitetində qeyri-səlis məntiqə
həsr edilmiş beynəlxalq elmi konfransda çıxış etmişdir |
1997 |
“Qeyri-səlis informasiya
qranulyasiya nəzəriyyəsi”ni yazmışdır.
Bolzano medalı ilə təltif olunmuşdur. |
1998 |
“Təəssürat nəzəriyyəsi”ni yazmışdır.
İdarəetmə sahəsi üzrə Riçard Bellman adına Amerika mükafatı
laureatı olmuşdur.
Həyat yoldaşı Fey Zadə alimin həyatına həsr olunmuş
“Qeyr-səlis məntiqin atası ilə mənim həyatım və
sıyahətlərim” (My life and Travels with the Father of Fuzzy
Logic) adlı kitab nəşr etdirir.
Edvard Figenbaum medalı ilə təltif olun-muşdur.
|
2000 |
Qeyri-səlis sistem
nəzəriyyəsinə görə İEEE mükaftına layiq görülmüşdür. |
2001 |
“Rəqəmli hesablamalardan
sözlərlə hesablamalara ölçülərlə manipulyasiyadan hissi
obrazlarla manipulyasiyalara” əsərini yazmış
dır.
Qeyri-səlis məntiqin süni intellektin inki-şafında verdiyi
töhfələrə görə Allen Nyuel adı
na ACM mükafatına layiq
görülmüşdür. |
2004 |
V.Kaufman mükafatı və qızıl
medalı ilə təltif olunmuşdur. |
2006 |
Silikon Vadisi Mühəndislik
Şöhrət Zalına və Almaniyada Nixdorf kompüterlər muzeyi
siyahısına daxil olub. |
2007 |
Egleston medalı ilə təltif
olunmuşdur. |
2008 |
“Baku Tel” Beynəlxalq
telekommunikasiya və informasiya texnologiyaları sərgi və
konfransında iştirak etmək üçün ikinci dəfə Bakıya
gəlmişdir. |
2009 |
Franklin medalı ilə təltif
olunmuşdur. |
2011 |
ABŞ-ın Koliforniya Ştatının
San-Fransisko şəhərində alimin 90 illik yubileyinə həsr
olunmuş I Soft Computinq üzrə Ümumdünya konfransı
keçirilmişdir. |
İEEE “İntellektual Sistemlər” jurnalının A/İntellektual
Sistemlər üçün Şöhrət Zalı (A/İntelligent Systems Hall of
Fame)
siyahısına daxil edilmişdir. |
Alimin əsərlərinə 88,7 min istinad edilmiş, bunlardan 26
mini “İnformation and Control” jurnalında dərc olunmuş
qeyri-səlis çoxluqlar haqqında ilk məqaləsinədir |
2016 |
Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyası alimi anadan olmasının 95 illik yubileyi
münasibətilə Nizami Gəncəvi qızıl medalı ilə tıltif etdi.
Təqdimetmə mərasimi Berklidə Azərnbaycan Respublikası baş
konsulluğu ilə birgə təşkil olundu. |
2017 |
“Google Scholar”a görə alimin “Qeyri-səlis çoxluqlar” elmi
işinə 71 mindən çox istinad edilmiş və elmi informasiya
tarixində ən çox istinad edilən məqalələrdən biri lomuşdur. |
2017 6 sentyabr |
Lütfi Zadə 6 sentyabr 2017-ci ildə ABŞ-ın Kaliforniya
ştatında yerli vaxt ilə səhər saat 7:30-da dünyasını
dəyişmişdir. |
2017 29 sentyabr |
AMEA-da alimlə vida mərasimi keçirildi. Mərasimdə prezident
İlham Əliyev başda olmaqla dövlət və hökumət rəsmiləri, elm
və mədəniyyət xadimləri iştirak etdi. Dünya şöhrətli alim I
Fəxri Xiyabanda torpağa tapşırıldı. |