Mütəfəkkir şair M.Ş.Vazeh
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Mirzə Şəfi Vazeh
(1794-1852) qədər şəxsiyyəti və ədəbi fəaliyyəti dolaşıq
ikinci bir yazıçı bəlkə də yoxdur. Bu hal əsr yarımdan
artıqdır ki, davam edir. Həmin müddət ərzində Azərbaycan,
rus, alman və s. dillərdə çap olunan elmi ədəbiyyatda,
habelə dövri mətbuatda xalqımızın bu böyük oğlu haqqında çox
yazılmış, özü də müsbət, tərifli sözlərlə bərabər,
qeyri-elmi, yanlış, zidd hökmlər də meydana çıxmışdır.
Qəribədir ki, Mirzə Şəfi irsinin müxtəlif nəşrlər artdıqca,
tədqiqatlar çoxaldıqca, genişlənib dərinləşdikcə bu problem
haqqında təsəvvürlərdəki təzadlar nəinki aradan qalxmamış,
əksinə daha da kəskinləşmişdir.
Xalqımızın ictimai, bədii fikir tarixində mühüm yeri olan
mütəfəkkir, istedadlı şair və ilk Azərbaycan marifçiliyinin
görkəmli simalarından sayılan Mirzə Şəfi Kərbəlayı Sadıq oğlu
Vazeh 1794-cü ildə Gəncədə bənna ailəsində anadan olmuşdur.
Atası el arasında usta Sadıq adı ilə tanınmışdı. Əslən
gəncəli olan usta Sadıq Gəncə hakimi Cavad xanın sarayında
memarlıq edirdi. O, böyük oğlu Əbdüləliyə də öz sənətini
öyrətmişdi. Lakin kiçik oğlu Məhəmməd Şəfinin elmə meylini
görüb onu ruhani etmək istəyirdi. Bu məqsədlə onu şah Abbas
məscidi yanında olan mədrəsəyə qoymuşdu. Məhəmməd Şəfi isə
molla olmaq fikrində deyildi, ancaq atasının sözündən çıxa
bilmədiyindən mədrəsədə oxumaq məcburiyyətində qalmışdı.
Burada ərəb, fars dilləri, şəriət elmləri və hüsn-xətt
keçilirdi.
Cavad xanın sarayında memar işləyən atasını çox erkən itirən
Mirzə Şəfi Vazeh qabaqcıl fikirli Hacı Abdullanın
himayəsində Gəncə mədrəsəsində təhsilini davam etdirir.
Mirzə Şəfinin müasiri olan alman şərqşünası A.Berje bu
xüsusda yazmışdır: Mirzə Şəfiyə hamilik edən Hacı Abdulla
onda elm və maarifə böyük həvəs olduğunu görüb, təhsilini
davam etdirməkdə ona maddi yardım göstərməkdən belə
çəkinmirdi. Gəncə mədrəsə müdərrisləri gənc Şəfinin
fikirlərində dini etiqada dair dəyişikliyi görüb ona dərs
verməkdən imtina etdikdə o, mədrəsəni tərk etmə
yə məcbur olur. Şairin yaradıcılığında ruhaniliyə qarşı
nifrət və mənfi münasibətin oyanması da məhz buradan
başlayır.
Mirzə Şəfi Gəncə mədrəsəsindən yarımçıq çıxdığı zaman ərəb
və fars dillərini bilirdi. O, şəxsi mütaliə yolu ilə Şərqin
məşhur alim, mütəfəkkir və şairlərinin əsərlərini öyrənir,
Xəyyam, Nizami, Sədi, Hafiz kimi klassiklərin əsərləri ilə
yaxından tanış olur. O, ilk şeirlərini qələmə alır.
Mirzə Şəfi Hacı Abdullanın köməyi ilə Cavad xanın qızı Püstə
xanımın kənd və mülklərini idarə etmək üçün mirzəlik
vəzifəsinə təyin olunur. Onun Mirzə Şəfi adlanması da bu
vəzifə ilə əlaqədardır.
1826-cı ildə Rusiya-İran müharibəsi zamanı Püstə xanımın
qardaşı Uğurlu xanla birlikdə İrana qaçması M.Ş.Vazehin
işsiz qalmasına səbəb olur. Bir tərəfdən mirzəlik vəzifəsini
itirməsi, o biri tərəfdən hamisi Hacı Abdullanın ölümü onun
maddi vəziyyətini ağırlaşdırır. Bir müddətdən sonra yəni XIX əsrin 30-cu
illərində Gəncədə Şah Abbas məscidi yanındakı mədrəsədə
uşaqlara nəstəliq xətti ilə yazıb-oxumağı öyrədən Mirzə Şəfi
xalq arasında bir şair kimi də tanınmışdır.
Gözəl xoşnəvis, yaxşı müəllim dövrünün görkəmli şairi olan
Mirzə Şəfi bu zaman Gəncədə İran mətbəələrində çap olunmaq
üçün kitabların surətini hazırlayırdı.
F.Bodenştedt müəllimi haqqında “Şərqdə 1001 gün” əsərində
yazırdı: “Mirzə Şəfi hər xırda şeydən ötrü hirslənən deyildi,
o, təmkinli və sakit adam idi. Çox danışmağı sevməzdi, bir
söz demək istəsə fikrini aydın və qısa deyərdi. Səliqəliliyi
çox sevərdi”. O, Mirzə Şəfinin tanınmış xəttat, alim
olduğunu təsdiq edərək yazırdı: “Mirzə Şəfinin tatar
(Azərbaycan – Akif Bayram) və fars alimləri yanında xüsusi
hörməti var idi”.
Dini fanatizmə qarşı mübarizliyi ilə seçilən Mirzə Şəfi Gəncədə Mirzə Fətəliyə dərs verərkən tələbəsində yüksək zəka və
yaradıcılıq qüvvəsi müşahidə edərək, belə bir istedadın süni
olaraq dini təhsilə sərf olunmasına heyfsilənmiş şagirdini
xeyirxah məsləhətləri və təlqinləri ilə bu yoldan
uzaqlaşdırmağa çalışmışdır. Məhz buna görə də
M.F.Axundzadənin Gəncədə M.Ş.Vazehlə görüşüb tanış olması və
ondan dərs alması onun həyatının mühüm bir hadisəsi kimi
tədqiqatçılar tərəfindən daim xatırlanır.
M.F.Axundzadə öz tərcümeyi-halında sonralar yazırdı: “Gəncə
məscidinin hücrələrinin birində bu vilayət əhalisindən Mirzə
Şəfi adlı birisi yaşayırdı: bu adam növbənöv elmlərdən başqa,
nəstəliq yazısını da çox yaxşı yazırdı. Bu adam Mirzə
Şəfidir ki, Almaniya məmləkətində onun həyatı və farsca
şeirdə malik olduğu fəziləti haqqında məlumat yazılıbdır.
Mən ikinci atamın buyruğu üzrə hər gün bu şəxsin yanına
gedib nəstəliq yazısının məşqini edirdim. Belə ki, get-gedə
mənimlə bu möhtərəm şəxsin arasında ülfət və ünsiyyət hasil
oldu. Bir gün bu möhtərəm şəxs məndən soruşdu: “Mirzə
Fətəli, elmləri təhsil etməkdə məqsədin nədir?” Cavab verdim
ki, ruhani olmaq istəyirəm. Dedi: “Sən də onlar kimi,
riyakar və şarlatanmı olmaq istəyirsən?” Təəccüb və heyrət
etdim ki, bu nə sözdür?.. Mirzə Şəfi mənim halıma baxıb dedi:
“Mirzə Fətəli öz həyatını bu qaragüruhun içərisində puç
etmə, başqa bir məşğuliyyət qəbul et!”
Onun ruhanilikdən nifrət etməsinin səbəbini soruşduqda, o
günə qədər mənim üçün örtülü qalan mətləbləri açmağa
başladı. İkinci atamın həcdən qayıtmasına qədər Mirzə Şəfi
bütün mətali-bi-irfaniyyəni mənə təlqin etdi və gözümün
qabağından qəflət pərdəsini qaldırdı”. Mirzə Şəfinin
təlqinləri gənc M.F.Axundzadə ni qəflət yuxusundan ayıldaraq
onu ruhani təhsilindən uzaqlaşdırmışdır.
1840-cı ildə Mirzə Şəfi Gəncəni tərk edib, Tiflisə köçür və
həmin ilin noyabrında keçmiş tələbəsi M.F.Axundzadənin
köməyi ilə Tiflis qəza məktəbinə Azərbaycan və fars dilləri
müəllimi vəzifəsinə təyin olunur. Tiflis qəza məktəbinin
ştatlı nəzarətçisi, 1840-cı il mayın 3-də Zaqafqaziya
məktəbləri müdirinə yazdığı raportunda “Yelizavetpol
müsəlmanlarından” olan Mirzə Şəfinin müəllimlik vəzifəsinə
namizədliyini təqdir edir, “yerli yüksək ruhani rütbəli
mömin şəxslərin, eləcə də hörmətli tatarların (yəni
azərbaycanlıların - T.Ə.) hamısı ən yaxşı fikirlər”
söylədiklərini xəbər verirdi. Sonda yazırdı: “Mən özüm
şəxsən həmin Mirzənin bu xüsusiyyətlərinə bir neçə dəfə
inanaraq və məktəbə verə biləcəyi mənfəəti irəlicədən
görərək onun ərizəsini zati-alinizə təqdim etməyi özümə
şərəf hesab edir və həmin vəzifəni ona təhvil vermək
haqqında sərəncam vermənizi xahiş edirəm”. Mirzə Şəfi
1840-cı ilin yazında Tiflisə köçsə də, qəza məktəbində müəl
limlik vəzifəsinə təyinatı birdən-birə verilməmişdir. O,
xüsusi komissiya qarşısında “ərəb, fars və Azərbaycan
dillərində tama
milə qənaətləndirici” sınaq imtahanı vermiş, andiçmə
mərasimin
dən keçmiş, nəhayət, 1840-cı il noyabr ayının 24-də öz
vəzifəsini yerinə yetirmək hüququ almışdır.
Şairin həyatının Tiflis dövrü zəngin hadisələrlə dolu olduğu
kimi, yaradıcılığının da ən məhsuldar illəridir. Mirzə Şəfi
burada azərbaycanlı, rus, gürcü, erməni və xarici ölkə
ziyalıları ilə tanış olmuşdur. Rus ədəbiyyatından
V.Velitmanın şeirlərini xoşladığı üçün onun “Ayın fəcrin nə
üçün duman bürüdü?” şeirini fars dilinə tərcümə etmişdir.
1844-cü ildə Mirzə Şəfi tərəfindən Tiflisdə “Divani-hikmət”
adlı ədəbi məclis təşkil olunmuşdur. Burada iştirak
edənlərin çoxu onun yaxın dostları və şagirdləri idi.
1840-1841-ci illərdə Mirzə Şəfinin Gəncədə, sonra Tiflisdə
təşkil etdiyi “Divani-hikmət” ədəbi məclisi Zaqafqaziyada
yeganə yüksək səviyyəli, beynəlmiləl tərkibli ədəbi cəmiyyət
idi. Mirzə Şəfinin rəhbərlik etdiyi bu ədəbi məclisdə ‒
A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, L.S.Budaqov, İ.İ.Qriqoryev,
İ.A.Slivski, F.Bodenştedt, Mirzə Yusif Vidadi, Mirzə Həsən
Ordubadi, Hacı Yəhya Müztər və b. kimi həmfikir qələm
sahibləri toplaşmışdı. Rus, gürcü, alman, tatar,
azərbaycanlı ədəbiyyat xadimləri “Divani-hikmət”də ədəbi,
fəlsəfi, ictimai-siyasi problemlər ətrafında qızğın
mübahisələr aparır, şeir oxuyurdular. Bu ədəbi məclisin
sorağı Zaqafqaziya hüdudlarını aşmışdı: Təbriz, Ərdəbil,
Bakı, Şamaxı, Naxçıvan şairləri “Divani-hikmət”in üzvlərinə
şeirlər həsr edir, Tiflisə yolu düşəndə cəmiyyətin
yığıncağında iştirak etməyi özlərinə borc bilirdilər.
Məclis üzvləri arasında Almaniyanın Hannover şəhərinə ordan
da Qafqazın baş hakimi general Neydqartın dəvəti ilə Tiflisə
gəlib burada müəllimlik edən Fridrix Martin fon Bodenştd də
var idi. O Mirzə Şəfidən Azərbaycan və fars dillərini
öyrənirdi. “Şərqdə min bir gün” kitabında yazmışdır: “Dərs
qurtardıqdan sonra Mirzə Şəfini alman şairlərindən Höte,
Heyne və Şillerin, ingilis yazıçılarından T.Mor və
C.Bayronun əsərləri ilə tanış edərdim. C.Bayron onun daha
artıq xoşuna gəlirdi. O, bunlara heç bir izah tələb etmirdi.
Mirzə onları təfsirsiz başa düşərdi.”
1846-cı ilin noyabr ayında təxminən, altı il Tiflisdə
yaşayandan sonra Mirzə Şəfi Gəncəyə qayıdır və burada
dövlət tərəfindən yeni açılmış qəza məktəbinə müəllim təyin
olunur.
1850-ci ilin yanvarında M.Ş.Vazeh yenə Tiflisə qayıdır və
gimnaziyaya Azərbaycan dili müəllimi təyin olunur. O, bu
vəzifədə ömrünün axırına qədər çalışmışdır. 1850-ci ilin
yanvarında M.Ş.Vazeh yenidən Tiflisə qayıdır və gimnaziyaya
Azərbaycan dili müəllimi təyin olunur. O, bu vəzifədə
ömrünün axırına qədər çalışmışdır. Bu dövrdə Mirzə Şəfi
dərsliyə böyük ehtiyacı görüb yaxın həmkarı, Tiflis
gimnaziyasının fars dili müəllimi İ.Qriqoryevlə birlikdə
müntəxəbat tərtib etməyi qərara alır. Onlar 1852-ci ilin
aprelində “Kitabi-türki” (Tatarskaə Xrestomatiə
Azerbaydjanskoqo nareçiə) dərsliyinin tərtibini başa
çatdırırlar. Müntəxəbatın birinci hissəsinə Azərbaycan,
ərəb və fars ədəbiyyatından hikmətli, nəsihətamiz səslər,
lətifə və məzhəkələr, tərbiyəvi təmsillər, hekayələrlə
yanaşı, Füzulinin seçmə lirik şeirləri (qəzəl, qəsidə),
“Leyli və Məcnun” poemasından müəyyən parçalar daxil
edirlər. Şərq tarixi, “Qarabağnamə” və “Dərbəndnamə”dən
parçalar da müntəxəbatda özünə yer tapır. Bütün materiallar
sadə, anlaşıqlı dildə, şagirdlərin yaşına. bilik
səviyyəsinə, zövqünə və marağına uyğun seçilir. Kitabın
ikinci hissəsində şagirdlərin lüğət ehtiyatını
zənginləşdirmək məqsədi ilə “Tatar-rus lüğəti” verilmişdir.
Müntəxəbatın əlyazması Mirzə Şəfinin nəsx, nəstəliq,
şikəstə-nəstəliq və şikəstə xətti ilə yazılmışdır. Kitab
Mirzə Şəfinin sağlığında dərc olunmamışdır. İ.Qriqoryev
1855-ci ildə müntəxəbatın bir hissəsini Təbrizdə daş basması
üsulu ilə çap etdirmiş, kitab Tiflis gimnaziyasının aşağı
sinifləri və qəza məktəblərində qiymətli təlim-tədris
vəsaiti kimi istifadə edilmişdir. “Kitabi-türki”nin tam
geniş variantı 1856-cı ilin axırlarında nəşr edilsə də,
ondan məktəblərdə dərslik kimi istifadə etməyə icazə
verilməmişdir. Buna baxmayaraq, “Kitabi-türki” müntəxəbatı
keçən əsrdə A.Bakıxanovun, Mirzə Kazım bəyin dərslikləri
istisna olunarsa, Azərbaycan dilində ilk kamil dərs vəsaiti
olmuşdur.
Şair 1852-ci il noyabrın 28-də Tiflisdə vəfat etmiş və orada
da dəfn olunmuşdur.
M.Ş.Vazehin rus və Qərbi Avropa dillərində nəşr olunmuş
şeirlərinin Azərbaycanca və farsca orijinallarının əksəri
əlimizdə yoxdur. Bu şeirlərin əlyazmaları F.Bodenştedt
tərəfindən Almaniyaya aparılmışdır. Mirzə Şəfi 1844-cü ildə
Tiflisdə F.Bodenştedtə dərs verdiyi zaman öz şeirlərini ona
yazdırarmış, bundan əlavə şair əlyazması halında olan şeir
məcmuəsini də ona hədiyyə vermişdir. F.Bodenştedt özü
“Şərqdə min bir gün” əsərində bu xüsusda yazmışdır:
“Hörmətli oxucum,“Şərqdə min bir gün” əsərinin bu hissəsi
İrəvandan qayıtmağımı və Mirzə Şəfinin mənə bağışladığı şeir
dəftərçəsini xatırladır. Mirzə Şəfinin alman şairi və
tərcüməçisi F.Bodenştedt tərəfindən ələ keçirilmiş
“Müdrikliyin açari” şeirlər dəftəri Almaniyada müxtəlif
vaxtlarda, müxtəlif adlarda nəşr edilmişdir. F.Bodenştedt
alman dilinə tərcümə etdiyi bu şeirlərin bir qismini “Şərqdə
min bir gün” əsərinə daxil edərək, Mirzə Şəfinin həyatı və
yaradıcılığı haqqında məlumat vermişdir. “Şərqdə min bir gün”
əsərindən sonra F.Bodenştedt müəlliminin şeirlərini 1851-ci
ildə Berlində alman dilində kiçik kitab şəklində “Mirzə
Şəfinin nəğmələri” adı ilə nəşr etdririr. Kitabça
Almaniyada sürətlə yayılır, müəllifinə böyük şöhrət
qazandırır. Şeirlərin böyük müvəffəqiyyət qazandığını görən
F.Bodenştedt sonralar onları öz adına çıxmışdır.
Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsinin öyrənilməsində ilk olaraq
professor M.Rəfilinin, Ə.Ə.Səidzadənin, S.Mümtazın və
İ.K.Yenikolopovun tədqiqat işlərinin ciddi əhəmiyyəti
olmuşdur.
Almaniyada XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq geniş
surətdə yayılan Mirzə Şəfi şərqiləri öz nikbinliyi, fəlsəfi
məzmunu, satirik fikirləri və lirizmi ilə o zamankı alman
poeziyasından kəskin fərqlənir və bu şeirlərin müəllifinin
F.Bodenştedt deyil, M.Şəfi olduğunu bir daha sübut etmişdir.
Mirzə Şəfinin klassik Şərq poeziyasının qəsidə, qəzəl, rübai,
məsnəvi və s. formalarında yazdığı məzmunca dərin, bədii
cəhətdən gözəl şeirləri ictimai, siyasi və fəlsəfi
mahiyyətdədir. Onun fikrincə, şair həyatın gözəlliklərini
görməyi, əks etdirməyi bacarmalıdır. O, dövrünün mütəfəkkir
sənətkarı kimi həyatın və varlığın sirrini açmağa, onun
mənasını açmağa çalışır. “Çadranı at” şeiri bu baxımdan
diqqətəlayiqdir:
Tulla gəl çadranı... görünsün üzün,
Gül də gizlədərmi de, bağda üzün?!
Səni qadir allah, ey incə çiçək,
Yaratmış dünyaya verməkçün bəzək.
De, bunca lətafət, bunca məlahət,
Solsun dar qəfəsdə neyçün, nəhayət!
Yəni insanın mənəvi və cismani gözəlliyi də bir həqiqətdir.
Bu həqiqəti cəmiyyətdən gizlətmək insanlığa ləkədir.
Şairin yaşadığı dövrdə qadının saf məhəbbətini, onun
sevilməsini qələmə alıb tərənnüm etmək dinə, şəriətə zidd
sayılırdı. Mirzə Şəfi bu ədalətsizliyə öz etirazını
bildirərək yazırdı:
Göy üzünü bəzəyirsə ol günəş necə,
Qəlb evimi bəzəyirsən sən də, eləcə.
Yetmişəm sayəndə mən bu səadətə,
Könlüm bil ki, düçar olar sənsiz zülmətə.
M.Ş.Vazehin bəzi əsərlərində narazılıq, xalq etirazı,
üsyankarlıq ruhu açıq-aydın ifadə olunur. Onun epik-lirik
planda yazdığı “Sədi və şah” poeması üslubu, ideya-bədii
təsiri etibarı ilə ictimai məna daşıyır. Əsərdə xalq
iradəsinin nəticə etibarilə təntənəsi fikri cəsarətlə irəli
sürülmüşdür. Epik səciyyəli əsərində Mirzə Şəfi şahlıq
haqqında maraqlı fikirlər irəli sürülmüşdür: “Şah ağılsız və
axmaqdır, lakin camaat avam olduğu üçün o, padşahlıq edə
bilər. Şairə görə xalq maariflənərsə, onun əqli və kamalı
yerində olarsa, hakimiyyətin özbaşınalığına son qoyula
bilər.
M.Ş.Vazeh ədəbiyyatın bədii-estetik rolunu doğru dərk edib
qiymətləndirən və onu əməli işində müvəffəqiyyətlə həyata
keçirməyi bacaran müqtədir sənətkarlarımızdandır. O,
tərbiyədən kənar, insan zövqünə və amalına uyğun gəlməyən
sənət əsərini məqbul hesab etməmişdir. Şairin ədəbiyyat
haqqında fikirləri onun həyatla daha sıx bağlılığı ilə
səciyyələnir.
1853-cü ildə “Brokhaus” ensiklopediyası “Mirzə Şəfi”
məqaləsində Mirzə Şəfinı məşhur bir şair kimi təqdim edir.
Avropada “Mirzə Şəfinin nəğmələri” məşhur bəstəkarların da
diqqətini özünə cəlb etmişdir. Böyük rus bəstəkarı Anton
Rubinşteyn Mirzə Şəfinin 13 əsərinə musiqi yazmışdır.
XIX əsr rus mədəniyyətinin qabaqcıl nümayəndələri Mirzə Şəfi
yaradıcılığı ilə N.Çernişevskinin tələbəsi, dostu və
məsləkdaşı, inqilabçı-demokrat M.L.Mixaylovun və rus əsilli
N.İ.Eyfertin tərcümələri sayəsində tanış olmuşlar. Bolqar
alimi Sonni Bayevanın yazdığına görə: “XIX əsrin 50-60-cı illərində Avropada sürətlə yayılmış və dəfələrlə böyük
tirajlarla bir çox dillərdə çap olunmuş Mirzə Şəfi Vazehin
şeirləri Bolqarıstanda da geniş oxucu kütləsinin rəğbətini
qazanmışdır”.
Mirzə Şəfi nəğmələrinin sürətlə yayılmasının 1-ci səbəbi
şeirlərin “xəyyamsayağı” yazılaraq dünyəvi mahiyyət
daşıması, ikincisi isə, ümumiyyətlə bu dövrdə Şərqə marağın
artması idi. Rus yazıçıları Qafqaz aləmini romantikcəsinə
qavramaq sahəsində Qərbi avropalılarla rəğbətdə idilər. Bu,
o dövr idi ki, bir tərəfdən “xəyalpərəst ingilislər və
polyaklar” dağlı qəbilələrin “Şimal nəhəngi” ilə ümüdsiz
mübarizəsini tərənnüm edirdilər; o biri tərəfdən Puşkinin,
Marlinskinin, Lermontovun əsərləri Qafqazı və onun
sakinlarini artıq poetik koloritlə bəzəmişdir. Qafqaz Qərbi
və Rusiyanı öz ədəbi yaradıcılığı ilə deyil, Avropa ədəbi
yaradıcılığı üçün əlverişli olan materialı ilə cəlb edirdi.
F.Bodenştedt 1872-ci ildə Almaniyada çıxan “Daheim”
jur-nalının VIII nömrəsində “Mirzə Şəfi nəğmələrdə və
həqiqətdə” adlı məqalə çap etdirdi. Bu məqalə “Mirzə Şəfi
irsindən” başlığı altında nəşr olunan sonrakı kitabların
girişində verilmişdir. Məqa-lədə deyilir: “...Mən hər zaman
əsərlərimin toplusunun müqəddiməsinə, Mirzə Şəfiyə gələndə
isə - Mirzə Şəfi ilə olan dürüst və kifayət qədər dolğun
ünsiyyətimi əks etdirən “Şərqdə min bir gün” əsərimə istinad
etmişəm.
Buna baxmayaraq, mən öz təcrübəmə əsaslanaraq, görürəm ki,
bir çoxları Mirzə Şəfi ilə bağlı tarixçəni uydurma hesab
edir, digərləri isə, ələlxüsus da, şərqşünaslar mənim
hekayətimi həqiqi sayaraq bu şeirlərin ilk dəfə alman
dilində çap olunduğunu məndən öyrənənə qədər dünyada bu
qədər maraq doğuran şeirləri orijinalda görmək istədiklərini
bildirirlər.
Demək istəməzdim ki, Mirzə Şəfi nəğmələrinin fars və tatar
(Azərbaycan) dilindən azmı-çoxmu tamamlanmış tərcümələr
hesab edilməsi mənə xoş deyildir, çünki mən həmişə tatar
(Azər-baycan) və ya fars şairi deyil, alman şairi olmaq
istəmişəm və biləndə ki, Humbolt, Tirş, Doberlayn, Flayşer
kimi şəxsiyyətlər və bizim elm aləminin digər korifeyləri bu
kiçik kitabçada əvvəldən axıradək alman ürəyinin döyüntüsünü
və alman ruhunu hiss ediblər, mən buna hər zaman sevinmişəm.
Sonralar çoxsaylı oxucuların da fikirlərindən məlum oldu ki,
bu şeirlər, aforizmlər hər kəsə sevinc və təskinlik gətirir
və onlar bu şeirlərin şəxsən mənə məxsus olduğu yaxud
tərcümə edildiyi haqda düşünmür və buna görə baş
sındırmırlar. Lakin son zamanlar, bu məsələyə tam aydınlıq
gətirmək zərurəti ortaya çıxıb. Güman ki, M.Ş.Vazehin tam
külliyyatı tam tapılıb, aşkara çıxarılması Avropada xeyli
vaxtdan bəri sevilə-sevilə oxunan “Nəğmələr” müəllifi
M.Ş.Va-zehin bədii irsini təsdiqləyən son nöqtə olacaqdır.
Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Milli
Kitabxana-sının direktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
professor Kərim Tahirovun rəhbərliyi ilə Milli Kitabxanana
tərəfindən şairin irsinin qorunub saxlanması məqsədilə
“Mirzə Şəfi Vazeh” adlı biblioqrafiya tərtib edilmişdir. Bu
fundamental biblioqrafik göstə-ricini vərəqlədikcə kitabxana
əməkdaşlarının gərgin əməklərinin bəhrəsinin şahidi oluruq.
İlk səhifələrdə verilmiş “M.Ş.Vazehin lirikasından hikmətli
sözlər”, “M.Ş.Vazehin lirikasında nümunələr”, “Görkəmli şəxsiyyətlər M.Ş.Vazeh haqqında” bölmələri
bu Gəncə müdrüki haqqında gözəl fikirləri bir daha
təsdiqləyir. Göstəricidə şairin əsərləri, onun haqqında bu
günə kimi yazılmış materiallar mövzuya uyğun bölmə və
yarımbölmələr altında qruplaşdırılmış, şairin şeirlərinin
Azərbaycan dilində orijinal variantını, eyni zamanda onların
rus dilində tərcümələrini də səliqə ilə kitaba daxil
etmişlər. Biblioqrafiyada ilk dəfə olaraq verilmiş
“M.Ş.Vazeh dünya kitabxanalarında” bölməsində toplanan
sənədlər ölməz sənətkarın irsinin bütün dünyada geniş yayılmasına əyani sübutdur. Bu kitab çox gərgin və əziyyətli bir
işin məhsuludur. Bu xeyirxah işdə əməyi olan əməkdaşlara
uğurlar arzulayırıq. Bu biblioqrafiya gələcəkdə M.Ş.Vazeh
tədqiqatçıları üçün yaxşı zəmin yaradacaqdır.
Akif Əmirxan oğlu Bayramov,
filologiya elmləri doktoru,
professor
