Çağdaş yurisprudensiyada belə bir anlayış var: “Ehtiyatsızlıqdan ölümə səbəb olmaq”. Kim bilir, bəlkə insan da öz beyninin məhsulu olan dəhşətli dağıdıcı silahlarla “ehtiyatsızlıqdan” kainatda unikal olan Yer planetinin ölümünə səbəb ola bilər? Bəs bu “ehtiyatsızlığın” baş verməməsi üçün hansı profilaktik tədbirlər və kimlər tərəfindən görülməlidir? Əgər dünyadakı güc və qüdrət sahiblərinin buna gücü çatmırsa, yaxud “yaxıngörmə” sindromu nəticəsində bu yöndə fəaliyyət göstərmək istəmirlərsə, ya da buna sadəcə qeyrətləri çatmırsa, bəlkə bunu humanitar sahənin adamları, elə deyək ki, mütəfəkkir humanist şairlər etməlidir? Əgər təbiət elmlərinin alimləri kosmik taleyin istehzası ilə təbiətə qənim kəsilmişlərsə, bəlkə bu dağıntıların qarşısını sözlə almaq, bu dönmədən uçuruma aparan yolu sözlə geri döndərmək mümkündür?

Gözəl-göyçək Yer kürəmizi düşdüyü bu fitnədən xilas etmək bəlkə gözəllik aşiqi olan şairlərin qismətinə yazılıb?

Kimsə əgərçi istəməz düşməyi fitnəyə, vəli,
Şükr edirəm ki, düşmüşəm alə gözünün alına.

Bəli, gözəllik aşiqi olan, bu gözəlliyin puç olub getməsinə dözməyən Nəsimi kimi böyük humanist-liriklər “ala gözlərin alından-fitnəsindən” başqa bir fitnə-fəsad, şər-şamata istəməzlər və yazılarında da bu məramlarını usanmadan təkrar edərlər.

Hər bir halda, necə yaranmasından asılı olmayaraq, İnsan – Tanrının xoş gündə, xoş saatda Yer üzərinə göndərdiyi bir ilahi sovqat, bir möcüzədir. Ən əsası isə maddi aləmi öz duyğu vasitələri və bunların sayəsində yaranan ideyaları ilə əks və izah etməyə qabil olan bir üzvi cihazdır. Demək, İnsan – həm də material və ideal başlanğıcları heyrətamiz şəkildə sintez edərək qovuşduran və elə bununla da Tanrının varlığına dair şübhələri aradan qaldırmaq körpüsü olan bir varlıq, bir mediumdur.

Heç şübhəsiz ki, “Hədisi-Qüdsi”dəki bu məşhur fikir İnsanın Yer üzərindəki missiyasını tamamilə izah etməyə qadirdir. Bu hədisdə Tanrının dilindən deyilir:

“Mən gizli bir xəzinə idim. Özümü tanıtmaq istədim və bunun üçün insanları yaratdım.”

İlk baxışda burada bir paradoks da görmək olar: kimisə, nəyisə tanımaq üçün hər şeydən öncə, onu görmək lazımdır. Amma onu da nəzərdən qaçırmayaq ki, görmə prosesinin özü də müxtəlif vasitələrlə baş verə bilər (əlbəttə, söhbət insandan və onun görmə qabiliyyətindən gedir):

1. Gözlə görmək – bunun üçün hər hansı şəxsdən və ya predmetdən əks olunan işıq şüalarının insan gözünün qüzehli qişasına təsir etməsi vacibdir;

2. Hər hansı optik və ya elektronik cihazla görmək;

3. İntellektin gücü ilə “görmək”;

4. Ürəyin hissiyyatı ilə “görmək” və s.

Bir hədisdə deyilir:

“Həzrət Əlidən soruşdular: “Tanrını gördünmü?” Cavab verdi: “Mən görmədiyim Tanrıya ibadət etmərəm.” Soruşdular: “Bəs Tanrını necə gördün?” Dedi: “Qəlbimin gözü ilə.”

Tanrını “görmək” məhz budur: qəlbində olan, özündə olan, içində olan, sənə səndən yaxın olan, sənə “boynunun şah damarından daha yaxın olan” (Qurani-Kərim) Tanrını görməyə, onun varlığını hər an hiss etməyə bilməzsən! Böyük Türk şairi Yunus Əmrə (XIII yüzil) necə deyirdi:

Bəni bəndə bilmə, bəndə deyilim,
Bir bən vardır bəndə bəndən içəri!

“Məndə məndən içəridə olan mən” – elə Tanrıdır; mənim özüm olan, məni daim qoruyan, “müxalifətçi mən” olan əmredici nəfsimə (“nəfsi-əmmarə”) uymamağa çağıran, ülviliyə və insanlığa, son nəticədə kamilliyə çağıran mən-Tanrı!

Bir də var ki, qəsdən özünü görməzliyə vurasan, görməzlikdən gələsən, az qala gözünün içinə girən bir şeyi inadla “görməyəsən” (qlobal problemlərə, insan talelərinə ikili standartlarla yanaşan bəzi müasir siyasi və hərbi güc sahibləri kimi!).

Tanrının onun qəlbində olduğunu və Tanrını görmək üçün ilk növbədə içində Tanrı eşqi gəzdirən İnsanı görmək lazım olduğunu poetik sözün gücü ilə təbliğ edən böyük Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Seyid İmadəddin Nəsimi (1369-1417) də məhz bunu deyirdi, insanları buna inandırmağa çalışırdı, onları şər qüvvələrin aparıcısı olan şeytana uymamağa, Tanrını ürəklərinin dərin guşələrində gəzdirməyə, sevməyə, bu yolla kamilləşməyə, insaniləşməyə çağırırdı və elə bu əqidə, bu inam yolunda da özünü qurban verməkdən çəkinmədi. 48 yaşın içində, fiziki, intellektual, mənəvi və poetik gücünün çiçəkləndiyi bir dövrdə bir çox mədəniyyətlərin beşiyi və antik mədəniyyətlə Şərq mədəniyyətinin kəsişmə, qovuşma nöqtəsi olan qədim Hələb şəhərində fanatik din xadimləri tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirildi. 

Tarixi-ədəbi qaynaqların yazdığına görə, bəşər həyatının orta əsrlər adlanan qaranlıq dövrünə aid utancverici səhifələrindən biri olan bu faciəli hadisə belə baş vermişdi:

Mürşüdü Fəzlullah Nəimi (1339-1401) Əmir Teymurun (1336-1405) oğlu Miranşahın (1368-1408) əmri ilə Əlincə qalasının ətəyində edam edildikdən sonra cəlayivətən olub diyar-diyar gəzərək insan gözəlliyinə və kamilliyinə məhəbbəti tərənnüm edən hürufilik təlimini təkbaşına yayan Nəsiminin şöhrəti bütün Yaxın Şərqi tutmuş, minlərlə ardıcılları yetişmişdi.

Öz ideya-poetik təbliğatında İnsanı Tanrı səviyyəsinə qaldıran Nəsiminin təlimi ortodoks din xadimləri tərəfindən küfr və zındıqlıq (atəşpərəstlik və ya bütpərəstlik) kimi qiymətləndirilirdi və onu ələ keçirib cəzalandırmağı qərara almışdılar.

Bir gün Nəsiminin çoxsaylı ardıcıllarından cavan bir dərviş onun qəzəllərindən birini oxuya-oxuya Hələb bazarını dolaşırdı. Fars dilində olan həmin qəzəldə belə bir beyt vardı:

Həqbin nəzəri bayəd ta ruye məra binəd,
Çeşmi ke bovəd xodbin key ruye xoda binəd?

(Mənim üzümü görmək üçün haqqı (Tanrını) görən göz gərəkdir,

Yalnız özünü görən göz Tanrını necə görə bilər?)

Darğa cavan oğlanı tutub şəriət məhkəməsinə gətirdi. Ondan şeirin müəllifini soruşanda özünü nişan verdi. Onu meydandakı dar ağacının altına gətirib günahını və edam hökmünü elan etdilər. Bu zaman meydanda camaatın arasında olan Nəsimi irəli çıxıb dedi ki, gəncin günahı yoxdur və şeirin müəllifi odur. Onda gənci azad edib Nəsimini tutdular. Onu Hələb qalasına aparıb bir neçə gün zindanda saxladılar. Sultana məktub yazıb edam üçün icazə istədilər, çünki edam hökmü çıxaranlar arasında fikir ayrılığı var idi. Tezliklə (XV yüzilliyin informasiya “texnologiyalarının” sürətini nəzərə alsaq) sultanın edam razılığı bildirən əmri gəldi. Əmrə uyğun olaraq, Nəsiminin başı və qolları kəsildi, sultanın düşmənlərinə göndərildi. Dərisi soyuldu və cəsədi bir neçə gün Hələb qalasında asıldı.

Sonrakı müəlliflər bu hadisənin dramatikliyini daha da gücləndirmək üçün şairin diri-diri soyulması versiyasını irəli sürdülər. Hətta belə bir süjet də uydurdular:

Guya Nəsiminin dərisi diri-diri soyularkən din xadimlərindən biri deyir: “Bu elə bir kafirdir ki, onun qanından bircə damla belə kimin üstünə düşsə, bədənin həmin yeri kəsilib atılmalıdır.”

Təsadüfən Nəsiminin bir damla qanı sıçrayıb həmin din xadiminin barmağına düşür. Meydana toplaşanlar onun barmağının kəsilməsini tələb edəndə deyir ki, mən bunu elə-belə, sözgəlişi demişdim. Rəvayətə görə, al qan içində olan şair bədahətən bu beyti deyir:

Zahidin bir barmağın kəssən, dönüb həqdən qaçar,
Gör bu miskin aşiqi sərpa soyarlar, ağrımaz!

Əlbəttə, Nəsimi bir İnsan aşiqi, Tanrı aşiqi idi; çünki Tanrı və onun yaratdığı İnsan bir-birindən ayrılmayan anlayışlar, bir-birlərinin atributlarıdır. Nəsimi də İnsana və Tanrıya olan eşqi yolunda böyük bir əzabkeşlik göstərmiş və şəhid olmuşdu. Böyük əzabkeşlər və şəhidlər isə əfsanə və mif yaradıcılığına ən çox qida verən obyektlərdir. Məhz buna görə Nəsiminin həyatı və faciəli ölümü sonrakı müəlliflərin əsərlərində, eləcə də onun ardıcıllarının, bu faciədən təsirlənən xələflərinin şeirlərində əfsanələşmiş, mifləşmişdi.

Kim bilir, bəlkə bütün detalları təkzibedilməz həqiqət olan elmi tərcümeyi-haldansa, böyük əzabkeş şəhidlərin bu cür mifləşmiş “tərcümeyi-halları” gələcək nəsillərə örnək üçün daha faydalı, daha təsirlidir.

Bu mənada yenə də yuxarıdakı fikrimizə bir daha qayıtmış oluruq: çağdaş dövrümüz üçün, gənc nəslin vətənpərvərlik və humanizm ruhunda tərbiyəsi üçün, milli qürur duyğusunun gücləndirilməsi üçün nə daha önəmlidir? Sarsılmaz əqidəsi yolunda ölümün amansız gözünün içinə doğru-dürüst baxaraq bioloji varlıq fiziologiyasının ağrılı zəifliyinə qalib gələn dahi bir şəxsiyyət - əfsanəvi Nəsimi, yoxsa bütün həyatı xronoloji ardıcıllıqla, bütün insani zəiflik və nöqsanları ilə (axı real həyatda ideal insan yoxdur!) bizə çatdırılmış orta yüzilliklərin bəzən mistika qatı ilə pərdələnmiş konkret şairi olmuş Seyid Əli İmadəddin Hüseyni Nəsimi (heyif ki, məşhur “ibn, ibn, ibn, əbu, əbu...” silsiləsini bərpa edə bilmirik)?

***

Məlum olan budur ki, cisim olmayan Tanrını optik gözlə görmək mümkün olmadığı üçün, əvəzində insana bəsirət gözü verilmişdir və ondan “istifadə qaydaları” da yalnız kamilləşmədən, daim öz nəfsi üzərində gərgin zəhmət çəkməkdən keçir.

Ancaq Tanrını “görməyin” də müxtəlif növləri var. Bu baxımdan Mevlana Cəlaləddin Ruminin “Məsnəvi”sindəki “Musa və çoban” hekayəsi maraqlı məlumat verir:

“Musa bir gün çöllə gedirdi. Gördü bir çoban üzünü göyə tutub öz-özünə danışır. Musa yaxınlaşıb qulaq verdi. Çoban Tanrıya müraciətlə bu sözləri deyirdi:

– Ey Uca Tanrım! Nə olar bir gün mənə qonaq gələsən. Çarıqlarını yamayım, patavalarını yuyum, başını bitləyim. Ocaq qalayıb, su qoyub səni çimizdirim.

Bu sözləri eşidən Musa qəzəblə çobanın üstünə qışqırır:

– Sən nə danışırsan? Məgər Tanrıya bu cür təkliflər etmək olar? Məgər Tanrı adi insanların tayıdır?

Musanın danlağından pərt olmuş çoban peşman-peşman oradan uzaqlaşır. Musa növbəti dəfə Tur dağında Tanrı ilə danışanda Tanrı onu məzəmmət edib deyir:

– Ya Musa, sənin görəvin bəndələrimi mənə yaxınlaşdırmaqdır, yoxsa uzaqlaşdırmaq? O çoban məni bildiyi kimi görür və sevirdi. Sən niyə onu pərt elədin?

Səhvini başa düşən Musa peyğəmbər gedib çobanı taparaq ondan üzr istəyir.”

Bu hekayə göstərir ki, Tanrı eşqi və onun simasında insana olan məhəbbət nəsə universallaşmış, unikallaşmış bir duyğu deyildir və dünyada nə qədər insan varsa, onların hər birinin gördüyü və sevdiyi Tanrı da o qədər müxtəlif ipostaslara malikdir.

İndi isə baxaq görək, Tanrını Nəsimi necə “görür”? Əsərlərindəki hər bir fikri, hər bir ideyanı, fəlsəfi-məntiqi nəticəni Qurani-Kərimin müqəddəs ayələri ilə sübuta yetirən və möhkəmləndirən Nəsimi, təbii ki, Tanrını “görmək”üçün də söykəndiyi qəti və möhkəm dəlillərdən – Quran ayə və ifadələrindən yararlanır. Nəsiminin böyük İnsan sevgisindəndir ki, onun “gördüyü” Tanrı Musa çobanının Tanrısına çox bənzər, sevə-sevə yaratdığı İnsana məhrəm və İnsan sevgisini səmimiyyətlə qəbul edən bir məbuddur. Buna görədir ki, onun üz cizgiləri Quran ayələrindən qaynaqlanaraq bütün gözəllikləri özündə cəmləyə bilmişdir:

Ey üzün “nəsrün-minəllah”, ey saçın “fəthün-qərib”,
Ey bəşər surətli rəhman, vey mələksima həbib!

Zülfü rüxsarındır “ərrəhman-ələl-ərş-istiva”,
Kəbənin mehrabı qaşın, fitnəli eynin xətib.

Əlbəttə, bu, ilahiyyatçıların işidir ki, konkret Quran ayələrinin və ayrı-ayrı ifadələrin məhz hansı surədən və neçənci ayədən götürüldüyünü dəqiq müəyyən etsinlər. Bizimsə məqsədimiz, yuxarıda dediyimiz kimi, faktın özünü konstatasiya etməklə irəli sürdüyümüz tezisin isbatına nail olmaqdır.

***

Homer, Konfutsi, Nizami, Nəsimi, Rable, Şekspir... kimi humanistlərin yaradıcılığı neçə yüzillər sonra bizim dövrümüzdə öz əhəmiyyətini və aktuallığını niyə saxlayır? Halbuki, elə son 50 il ərzində neçə inqilablar baş verib, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları başgicəlləndirici bir sürətlə inkişaf edərək, orta əsrlərin təxəyyüldəki möcüzələrini çoxdan kölgədə qoyub və hələ bizi qarşıda təsəvvürü belə ağlasığmaz olan kvant texnologiyaları gözləyir!

Orta əsrlərin ən böyük ixtiraçıları Leonardo da Vinçi (1452-1519) və Qalileo Qaliley (1564-1642) bircə anlıq bizim günlərə düşsəydilər, yəqin ki, heyrətdən gözləri kəllələrinə çıxar, “Oh Mio Dio!” (Aman Tanrım!) deyə içlərini çəkərdilər!

Bəşər nəslinin öz tarixi boyu yetirdiyi ən böyük dahilərdən biri olan Leonardo da Vinçidən 100 yaş böyük olan Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri İmadəddin Nəsimi də Tanrı möcüzəsi qarşısında heyrət nidasını ucaltmaqdan çəkinmirdi və onun bütün yaradıcılığı məhz bu nidanın dönə-dönə ucaldılmasından ibarətdir.

Tanrının ən böyük möcüzəsi isə, heç şübhəsiz ki, onu və onun yaradıcılığını güzgü kimi əks etdirməyə qadir olan və yaradıcılıq qabiliyyətindən bir zərrə də olsa, əta etdiyi insanı yaratmasıdır. Necə ki, sinqulyar nöqtədən nəhəng qalaktikaları içinə alan ucsuz-bucaqsız Kainat yarandı, eləcə də Tanrının insana əta etdiyi “sinqulyar” yaradıcılıq nöqtəsindən də möhtəşəm bir Fikir Kainatı yarandı və bəşər ədəbi-fəlsəfi fikri bu gün də Genişlənən Kainat örnəyində böyüməkdə, zənginləşməkdədir. Nə böyük xoşbəxtlikdir ki, bu Tanrı payından Azərbaycan xalqının da qismətinə böyük bir hissə düşüb. Və kərəm sahibi, səxavət mədəni olan belə bir Tanrını necə sevməyəsən və necə dönə-dönə öyməyəsən?!

Bu məqamda bir maraqlı məsələ də ortaya çıxır: Tanrını görmədən öymək. Ancaq əgər nəzərə alsaq ki, bəzi dünyəvi dinlərdə Tanrının insanı özünə bənzər yaratdığı deyilir, onda insanı bu dünyada Tanrıya məxsus bəzi sifətlərin daçıyıcısı olduğunu da təsdiq edə bilərik. Bu fikirdən çıxış etsək, deyə bilərik ki, söz-sənət adamları yan-yörələrində gördükləri cismən və mənən gözəl insanları tərənnüm və vəsf edərkən elə müəyyən mənada Tanrının özünü vəsf etmiş olurlar.  Məsələn, bu qəzəlində Nəsimi kimi vəsf edir? Zahirən gözəl insanı, ürəyində isə bu insanı yaratmış qüdrəti – Tanrı qüdrətini vəsf etmiş olur:

Xoşa ol kimsə kim, vardır həbibi sən kimi məhru,
Şəkərgöftarü gülrüxsarü mişkinxalü ənbərbu.
Cahana gəlməyə hərgiz özüntək bir dəxi dilbər,
Səidəxtər, səmənmənzər, pəripeykər, firiştəxu.

Növbəti beytdə birbaşa Yaradanın özünə tərif deyilir:

Zəhi sane ki, sünündən yaratmış kəndi lütfündən,
Beli incə, ləbi qönçə, xəti rəna, rüxü niku.

Şair subyektiv tərifi ilə kifayətlənməyərək, başqa sərrafları da prosesə cəlb edir:

Gəl, ey sərrafi-qiymətgir,nəzər qıl, mədəni-cövhər,
Zümürrüdxəttü siminbər, ləbi ləlü dişi incu.

Qaşnla kiprigin, zülfün, yüzündə bənlərin daxi
Biri əyyar, biri tərrar, biri məkkar, biri cadu.

Səni sevənlərin halı bu dörd şeydən deyil xali:
Gəhi qovğa, gəhi sevda, gəhi divan, gəhi yarğu.

Qəzəlin son beytində Nəsimi bilmirsən, özünü “qul” adlandırarkən insanı nəzərdə tutur, ya Tanrını? Axı türk dilindəki “qul” da elə

Əgərçi qulların çoxdur, Nəsimi hamıdan kəmtər,
Bəsa türkü bəsa zəngi, bəsa qıbçaq, bəsa hindu.

Əlbəttə, dahi şairimizin həyat və yaradıcılığı haqqında bir-iki təəssübkeş və qərəzli ərəb müəllifinin dəqiqliyi ciddi şübhə doğuran tendensiyalı məlumatlarından başqa bir tutarlı faktın əlimizdə olmadığı indiki dövrdə şəhid şairimiz Nəsiminin həyatının və yaradıcılığının mərhələlərini, başqa sözlə, yaradıcılıq yolunu izləmək çətindən də çətin olan bir işdir.

Ancaq biz yenə də hələlik əlimizdə olan, bizə gəlib çatmış əsərlərindən istifadə etməklə şairimizin yaradıcılıq yolunu izləməyə, daha doğrusu, bu yola bir nəzər salmağa çalışırıq.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, ancaq qədimliyinə görə hər hansı bir saralmış kağız parçasına Quran ayəsi kimi yanaşmaq (nəuzübillah!), onu bir kəşf kimi təqdim edərək, sübuta ehtiyacı olmayan bir aksiom kimi qələmə vermək – bir çox hallarda tairiximizə, ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə bilərəkdən və ya bilməyərəkdən “ayı xidməti” göstərməkdən başqa bir səmərə vermir. Unutmayaq ki, indiki IT dövründə saysız-hesabsız saytlarda ağızlarına gələni yazanlar aşıb-daşdığı kimi, qədim və orta əsrlərdə də sifarişçinin maraqlarına cavab verən bu cür “sensasiyalı məlumatları” gələcək nəsillərə ötürmək arzusunda olanlar az olmamışdır. Məhz buna görə qədim romalılar deyirdilər ki: “Epistola non erubescit” – yəni qırmızı yalan deyərkən qızaran insandan fərqli olaraq “kağız qızarmır”, onun üzərində istənilən yalan-palanı yazmaq olar.

Elə buna görə də kağız yalana, şərə deyil, doğruya, xeyirə xidmət etməlidir; zira yalanda və şərdə heçlik, ölüm, doğruda və xeyirdə isə varlıq və həyat vardır. Dahi şairimiz və mütəfəkkirimiz Nizami Gəncəvi səkkiz yüz il bundan öncə nahaq yerə demirdi ki:

Doğrunu yazmağa var ikən imkan,
Neyçün gəlməlidir ortaya yalan?
Qiymətdən salmışdır sözü yalanlar,
Doğrunu söyləmək daha xoş olar!

Elə böyük Nəsimi də öz dahi sələfinin ardınca:

Dil bazarçısı yalandır, varmazam bazarına,
Əgri dildən nəsnə gəlməz, durmuşam inkarına!

deyirdi.

Budur, həmin sözlərin deyilməsindən, yalan sözlərdən bezmiş humanist şairin çəkdiyi poetik nə’rələrdən 600 il keçir. Görək, bu 600-800 illik bəşər tarixində həmin nəsihətlərə, daha doğrusu, mənəvi deqradasiyaya, bəşəri fəlakətə aparan yoldan sapınmaq çağırışlarına, qaranlıq otaqda olmayan qara pişiyi əlhavasına axtarmaq kimi boş və mənasız cəhdlərə son qoymaq harayına nə dərəcədə əməl etmişik?! Etməmişiksə, bəs nə səbəbə etməmişik?

Bəlkə buna görə Azərbaycan xalqının böyük oğlu, müasir texnologiyaların ilhamvericilərindən biri olan Ələsgər Lütfizadə təkidlə deyirdi ki, ədəbiyyat (bədii ədəbiyyat nəzərdə tutulur – T.K.) bəşər tarixi boyunca heç bir ciddi problemi həll etməyib və edə də bilməz. Kim bilir, bəlkə də bu fikir doğrudur, ancaq belə bir fikirdə də doğruluq payı az olmasın gərək ki, əgər ədəbiyyat və onun təbliğ etdiyi humanist ideyalar olmasaydı, bəlkə də bəşəriyyət vəhşi instinktlərin əlində daha çox əsir olardı, şərin xeyir üzərində mütləq qələbəsi onların əbədi mübarizəsini başa vurardı, ucsuz-bucaqsız Kainatda unikal olan gözəl Yer planetimiz xeyir adalarından məhrum olan şər səltənətinə çevrilərdi...

Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri, Azərbaycan ədəbiyyatında dram janrının böyük ustadı Hüseyn Cavidin (1882-1941) “Topal Teymur” dramında əsas qəhrəmanlardan biri olan Orxanın əsgər köməkçisinin belə bir replikası var: “Nəmə lazım? Bən qarışmam!”

Doğrudan da, bütün şüurlu ömrünü doğma vətəni Azərbaycandan uzaqlarda keçirməsinə, olmazın məhrumiyyətlərə mərdliklə sinə gərməsinə və son nəticədə vaxtsız zorakı ölümə belə hazır olmasına baxmayaraq, öz humanist ideyalarınının təbliğatından bir an belə əl çəkməyi ağlına da gətirməyən Nəsiminin bütün bu əziyyətlərə dözmək nəyinə lazım idi? Bəlkə o bunlara axirət həyatının, o dünyadakı cənnətdə görəcəyi zövqü səfanın xətrinə dözürdü? Bəs onda niyə cani-dildən aşiq olduğu kamil insana üzünü tutaraq o dünyada vəd edilən cənnətin bütün atributlarını onun üzündə görürdü?

Ey üzün gülzari-cənnət, saçların reyhanıdır!
Ey dodağın abi-heyvan, can anın heyranıdır!

Möminin qəlbindədir əhli-yəqinin rövzəsi,
Arifi-əsrari-Həq şol rövzənin Rizvanıdır!

Nəsimi demirdi ki, “cənnət – mövhumi bir anlayışdır, bir rəmzdir və insan təxəyyülünün bir məhsulu olan cənnəti əslində bu dünyada insanın üzündə görmək olar!”

Nəsimi bunu demirdi və deyə də bilməzdi. Çünki Nəsimi, bir-iki təəssübkeş fanatikin iddia etdiyi kimi (və bir sıra müasir kampaniyaçı “nəsimişünasların” mötəbərliyini araşdırmadan yeri gəldi-gəlmədi istinad etdiyi), zındıq deyildi, dinsiz deyildi; əksinə, islam dininin bütün ədəb-ərkanına sahib olmuş bir din alimi idi, müqəddəs kitabımız Quranı əzbər bilən və əsərlərində kəlməbaşı bu ilahi əsərdən ayə və ifadələrə istinad edən bir “hafizi-Quran” idi!

Nəsimi sağlam düşüncəli, insan (bəlkə də psixi problemi olan insan) təxəyyülünün məhsulu olan xurafata gözüyumulu inanmayan əqidəli bir müsəlman idi. Hər bir müsəlmanın ən önəmli borcu isə, cəhalətdə olan din qardaşını cəhalətin kəsif zülmətindən xilas etmək, doğru yola, işığa çıxarmaq, hidayətə dəvət etməkdir.

Nəsimi məhz bunu edirdi. Nəsimi bundan artıq nə edirdi ki? Nəsimi islama müğayir, dinə müğayir nə edirdi ki? Və əsərlərində bu qədər yüksək humanist idealları təbliğ edən bir mütəfəkkir şair islama müğayir, dinə müğayir nə edə bilərdi ki?!

Ancaq əlbəttə, məsələ heç də Nəsiminin öz dövründə nə isə o zamankı ortodoks baxışlarla uyğun gəlməyən bir cinayət törədib-törətməməsində, buna görə layiqli cəza alıb-almamasında, günahsız yerə qətl edilməsində deyil. Bunlar tarixçiləri maraqlandıra biləcək işlərdir. Elə antik dünyanın ən böyük zəka sahibi Aristotel (E.Ə. 384-322) özünün məşhur “Poetika” əsərində tarixlə ədəbiyyatın başlıca fərqini müəyyənləşdirərkən məhz bunu nəzərdə tuturdu. Yəni tarix olub keçən hadisələrdən, ədəbiyyat isə ola biləcək hadisələrdən bəhs edir. Tarix insanlara gələcək üçün ibrət verirsə, ədəbiyyat gələcəyin örnəyini təklif edir. Bu örnək sonrakı nəsillər tərəfindən qəbul edilə də bilər, edilməyə də bilər. Əsas məsələ - təklif verənin nə qədər böyük nüfuz sahibi, avtoritet olmasından, eləcə də verilən təklifin məntiqi və ağlabatan olmasından asılıdır.

Bu baxımdan yanaşdıqda, klassik ədəbi irs haqqındakı müasir tədqiqatda alimlərin qarşısında tamamilə başqa vəzifələr durmalıdır. Bu vəzifələr, artıq dediyimiz kimi, klassik sənətkarın öz yaradıcılığı ilə bizə və gələcək nəsillərə hansı ideya-estetik xidməti göstərməsində və ya göstərməməsindədir. Yəni hər hansı əlyazmasını təkcə qədim olduğu üçün deyil, nə dərəcədə müasir olduğu üçün qiymətləndirmək lazımdır. Doğrudur, çox zaman bu işdə tarix bizim yardımçımız olur; yəni Azərbaycanın böyük satirik şairi Mirzə Ələkbər Sabirin (1862-1911) sözləri ilə desək:

Çalxalandıqca, dolandıqca zaman nehrə kimi,
Yağı yağ üstə çıxır, ayranı ayranlıq olur.

Ancaq hər şeyi də zamanın ixtiyarına buraxmaq və həqiqi dəyər daşıyıcısı olan əsərə nə vaxt layiqli qiymət veriləcəyini gözləmək də düzgün olmazdı. Nəsimi irsinin taleyi bunu bir daha sübut etməkdədir ki, bəzən subyektiv amillərin həddən artıq güclü olması ucbatından tarixin özü də həqiqi dəyər daşıyıcısı olan əsərlərə vaxtında qiymət vermək vəzifəsinin öhdəsindən layiqincə gələ bilmir.

Belə olduğu təqdirdə həmin vəzifəni obyektiv humanitar elm öz üzərinə götürməli olur. Obyektivlik isə “qızıl orta” prinsipinə əməl etməklə reallaşdırıla bilər. Belə ki, elmi nəsimişünaslığın formalaşdığı Sovet dönəmində ideoloji basqı altında Nəsimi irsini ancaq ateizm bucağından araşdırmaq və qiymətləndirmək meylləri güclü idisə, müasir dövrdə bu sahədə aparılan tədqiqatlarda (eləcə də istənilən klassikin əsərlərinin qiymətləndirilməsində) ifratdan təfritə sıçramaq qətiyyən fayda gətirməz fikri ilə razılaşmamaq olmur.

Nə yazıq ki, bir növ elmi “dəb” halını almış irfanomaniya (termin bizimdir – T.K.) humanitar elmimizə daraşmış “xərçəng hüceyrələri” kimi klassik ədəbiyyatımızın tədqiqində öz metastazlarını verməkdədir. Bu yöndə hələ bir neçə il öncə həyəcan təbili çalmağımıza baxmayaraq, hələ də bu “möhlik azarın” orada-burada residivlər verdiyini təəssüf duyğusu ilə görə bilirik.

Bu babətdən ikili standartları idarəetmə obrazına çevirmiş Qərb ictimai-siyasi qüvvələrinin Şərqə bağlı olan bütün humanitar dəyərləri irfan və mistikanın adına yazmaq və bu yolla da bəşəriyyətin mədəni inkişafında Şərqin rolunu heçə endirmək cəhdləri məhz bizə “ayı xidməti” göstərən bu cür irfanomanların əli ilə humanitar elmdə özünün “beşinci kolonunu” yaratmış olur. Başqa sözlə desək, mədəniyyətlərin barışmazlığını elan edən Qərb ideologiyası iddia edir ki, Şərqin ən “böyük ixtirası” irfandan və mistikadan başqa bir şey deyil və bu sahədə “axtarışlar” məhz Şərqdə davam etdirilməlidir. İnformasiya texnologiyaları, texnoloji inqilablar və başqa dünyəvi ixtiralar isə ancaq Qərb insanları tərəfindən inkişaf etdirilə bilər.

Lap sadə desək, Qərb üzünü Şərqə tutaraq sanki deyir:

“Qardaşım, sən əbədi və dəyişməz olan o dünya ilə məşğul ol! Dəyişən və ötəri olan bu dünyanın işlərini isə mənə burax! Bunu etiraf etmək mənim üçün nə qədər ağır olsa da, əslində mən sənə Ulu Tanrı tərəfindən bəxş edilmiş bu ilahi qismətə görə ürəkdən qibtə edirəm. Çünki bütün dünya brendlərini bir yerə yığsan, sənin babalarının kəşf etdiyi “irfan” brendinə zərrə qədər də tay ola bilməz!”

Beləcə, başımızın altına yasdıq qoyub, Usta Zeynal kimi bizi dünya işlərindən soyutmağa çalışırlar. Halbuki, müasir istehlak cəmiyyətinin doğurduğu sosial-mənəvi fəsadların öhdəsindən gəlmək üçün Şərq klassikləri, o sıradan dahi Azərbaycan şairləri Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində insan ruhunun şər qüvvələrdən xilası üçün nə qədər desən, müdrik fikirlər tapmaq mümkündür. Bizim müqəddəs borcumuz da məhz həmin fikirlərin təbliği və açıqlanması ilə təkcə öz böyüklüyümüzün dünyada tanıdılması deyil, həm də insan kamilliyi yolunda göstərilən yönə necə düşməyin qaydasını da bəşəriyyətə göstərmək və inandırmaqdır.

Bu yöndəki təbliğat kampaniyasına isə Azərbaycanın (eləcə də İslam Şərqinin!) bütün klassik ədəbi irsini irfana və mistikaya bağlayan yerli “tədqiqatçılarımız” bilərəkdən və ya bilməyərəkdən rəvac vermiş olurlar. Hələ bütün bunlar azmış kimi, bir “neosufizm” termini də icad edərək, müasir ədəbiyyatımızı da buna müncər etmək cəhdləri etiraz və təəssüf doğurmaya bilmir.

Məgər Nəsimi yaradıcılığının əsas qayəsi və məqsədi yalnız ərəb əlifbasındakı hərflərin rəmzi-simvolik anlamını “avam kütləyə” anlatmaq idi?

Məgər Nəsimi o qədər sadəlövh idimi ki, ərəb əlıifbasındakı hərflərin insan üzündə əks olunmasını ətrafındakılara anlatmağı öz humanist ideyalarının başlıca məqsədi sayırdı?

Nə yazıq ki, aradan 600 il keçməsinə, bəşəriyyətin bu qədər inkişaf etməsinə baxmayaraq, biz hələ də mənəvi-əxlaqi, estetik-intellektual cəhətdən Nəsimi səviyyəsinə çatmamışıq... Nəsimi səviyyəsinə çatmadığımız bir yana, çox vaxt Nəsimini öz səviyyəmizə endirməyə çalışır və buna “müvəffəq” olanda böyük bir iş görmüş kimi sevinc hissimizi də qürurla sağa-sola paylamağı vacib hesab edirik...

Çox vaxt deyirlər ki, Nəsimi öz ideyalarını təbliğ etmək üçün auditoriya kimi kütlələri ünvan seçirdi. Elə isə Nəsimi nə üçün kamil insan uğrunda çalışıb-çabalayırdı? Məgər Nəsimi bilmirdimi ki, əsrlər boyu insanların beynində yığılmış cəhaləti bir neçə şeirlə islah etmək mümkün olmaz?

Nəsimi bütün bunları səndən-məndən yaxşı bilirdi və elə buna görə də Nəsimini “kütlənin şairi” elan etmək ən azından Sovet ideologiyasına xidmət kimi səslənə bilər. Belə bir rəvayət var:

Bir ev yanırdı. Bir göyərçin dimdiyində bir damcı su gətirib yanan evin üstünə səpdi. Bir qarğa da dimdiyində bir quru çöp gətirib yanğına atdı. Onlardan soruşdular: məgər bilmirsiniz ki, bir damcı su ilə alovu söndürmək, bir quru çöp ilə şiddətləndirmək olmaz? Dedilər: bilirik, ancaq bununla öz xislətimizi göstəririk...

Nəsimi də öz böyük xələfi, Azərbaycanın böyük satirik şairi Mirzə Ələkbər Sabir (1862-1911) kimi qanmaya, odun-alovun içinə düşdüyü halda yanmaya bilmirdi! Zülmə dinməz-söyləməz boyun əyməyə çağıran mürtəce ruhlu qiyabi opponenti ilə Sabirin lirik qəhrəmanının apardığı dialoq belədir:

Görmə! – Baş üstə, yumaram gözlərim!
Dinmə! – Mütiyəm, kəsərəm sözlərim!
Bir söz eşitmə! – Qulağım bağlaram!
Gülmə! – Pəki, şamü səhər ağlaram!
Qanma! – Bacarmam, məni məzur tut,
Böyləcə təklifi-məhalı unut!
Qabili-imkanmı olur qanmamaq?
Məcməri-nar içrə düşüb yanmamaq?
Eylə xəmuş atəşi-suzanınını!
Qıl məni asudə, həm öz canını!

Yanar odunu (zülm odunu) sakitləşdir və bununla da həm məni, həm də özünü rahat et! Yoxsa, odun-alovun içində çıtır-çıtır yanan birinə: “Bu odu görmə, səsini eşitmə, bu barədə danışma və həm də yandığını qanma!” – demək baş tutan bir iş deyil.

Həm də Tanrının böyük səxavətlə insana bəxş etdiyi görmək, eşitmək, danışmaq, gülmək, qanmaq kimi insani keyfiyyətləri onun əlindən almaq – insanı diri-diri öldürmək deməkdir. Halbuki məhz bu keyfiyyətlərin nəticəsində insan həyatda qoyduğu silinməz izlə cismani ölümdən sonra da diri sayılır. Böyük Türk şairi və mütəfəkkiri Mevlana Cəlaləddin Rumi dünyaya gəlib getmiş və bu dünyada yaşayan insanları məhz bu cəhətlərinə görə ölülərə və dirilərə bölürdü:

Mordeənd vəli zende
Zendeənd vəli morde.
(Ölmüşlər, ancaq diridirlər,
Diridirlər, ancaq ölüblər.)       

Ancaq Mevlanadan da 100 il qabaq dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi (1141-1209) yaradıcı bir insanın, özündən sonra ölməz əsərlər qoyub getmiş söz sənətkarının ölməzliyini bu cür tərif edirdi:

Şeiri oxunanda bu Nizaminin,
Özü də sözlərdən boylanar yəqin.
Gizlənib özünü verməzmi nişan
Hər beyti sənə min hikmət danışan?
Yüz il sonra sorsan: bəs o hardadır?
Hər beyti səslənər: burda, burdadır!

Demək, hər söz öz sahibini dirildə bilməz: yalnız hikmətli söz, gələcək nəsillərə, sənətkarın cismani ölümündən sonra diri olanlara gərək olan, onlara fayda gətirən sözlər öz sahibinə rəhmət oxuda, onu “dirildə” bilər. Axı sözlər də insanlar kimi “ölü” və “diri” olurlar. Bu isə birbaşa söz sahibindən asılıdır. Yəni ölü doğulmuş körpələr olduğu kimi, ölü doğulmuş sözlər də var və onları dünyaya gətirənlər – istedadsız yazarlar gec-tez unudulacaq, yaddan çıxacaq, insanların yaddaşında bir iz qoymayacaqlar. Elə bunu nəzərdə tutan dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzuli (1494-1556) deyirdi:

Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,
Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz!

Yəni sən sözü diriltsən, ona əbədiyyət bəxş etsən, o da səni zaman-zaman əcəl yuxusundan oyadacaq və beləliklə də sən öz sözünlə birgə ölümsüzlük qazanacaqsan!

Demək, əsas məqsəd – bu ölümsüzlüyün səbəbini üzə çıxarmaq və bununla da onu daha əlçatan etməklə daha çox insanların arasında yayaraq onlara fayda gətirməkdir. Əksinə, hər hansı sənətkarın həyatındakı sensasion hadisələri min bir əziyyətlə üzə çıxarıb, “ilan-qurbağa” xətləri zərrəbinlə oxumaq, qəliz-qəliz ifadələrlə dolu qədim  dillərdən tərcümə etmək sayəsində biz nəyə nail oluruq? Sadəcə, əsas məqsəddən yayınırıq.

Deyirlər, keçən əsrin əvvəllərində bir avropalı Bakıya gəlir və qarpız almaq üçün bazara gedir. Avam bir avropalı qarpızı nə tanıyacaqdı ki?! Qarpız satan bir məşədiyə yaxınlaşıb sınıq-salxaq azərbaycanca xahiş edir ki, ona bir qarpız seçsin. (Onu da deyim ki, o vaxtın qarpızları indiki nitroqarpızlar kimi hamısı standart yetişmiş olmurdu). Məşədi əlini atıb bir qarpız götürür. Avropalı dünyasında inanmaz ki, məşədi onu aldatmayacaq! Ona görə də xahiş edir ki, qarpızı kəssin. Qarpız kəsilir, qan kimi qırmızı, bal kimi şipşirin çıxır.

Avropalı təəccüblənir: çırtma-qapaz vurmadan, qulağına tutub sıxmadan məşədinin gözucu baxmaqla bu cür qarpız seçməsi ona təsadüf görünür. Çıxardıb qarpızın pulunu verir, deyir, birini də seç. Məşədi eləmə tənbəllik, əl atıb bir qarpız da götürür. Deyir, kəs. Kəsir, yenə qan kimi, bal kimi.

Avropalı bunun da pulunu verib deyir: məşədi, indi də bir kal qarpız seç. Məşədi heç nə deməyib yenə əlini atır bir qarpız götürür: ağappaq, pambıq kimi, aran suyunun dadını verir... Avropalı bu qarpızın da pulunu verib təəssüflə deyir: məşədi, yaxşı başın var, heyif ki, qarpıza sərf eləmisən!

Bu misalı niyə çəkdim?

Nə yazıq ki, biz də çox zaman gözəl başımızı, qiymətli illərimizi insanlara fayda gətirəcək elmlərdən daha çox sxolastikaya, lazımsız detalların dəqiqləşdirilməsinə, böyük bir sənətkarın həyatında it ilində baş vermiş xırda bir konfliktin səbəblərinin təfərrüatı ilə, bitdə-bitdə araşdırılmasına sərf edir və bununla da öyünürük...

Halbuki, Tanrını görməyin, görə bilməyin yolunu klassiklərimizdən, onların sırasında vüqarla dayanan İmadəddin Nəsimidən öyrənsək və bununla da Tanrının yaratdıqlarına hörmət və məhəbbət bəsləsək, həm bilavasitə yan-yörəmizdə, həm monitor arxasında vaxtımızın çoxunu keçirdiyimiz online sosial şəbəkələrdə, həm də içimizdə bir rahatlıq, huzur yaratmış olarıq. Ən azından, içimizdəki şeytanın təhriki ilə cəmiyyətə qarşı yaranmış kin-küdurətimizi bullinq, troll “yaradıcılığına” deyil, daha səmimi və mehriban, hər kəs üçün rahat bir ictimai aura, məmnun bir həyat yaratmağa sərf edərik. Unutmayaq ki, cəmiyyət bizim davranış və məramımızın güzgüsüdür; ona qarşı xoş məramla xoş davransaq, bunun barını-bəhərini özümüz dadacağıq. Əks halda isə yalnız özümüzdən küsməliyik.

Nəsiminin şeirləri də ilk növbədə oxucuda və dinləyicidə xoşgörü aurası yaratmaqla insanı insana yaxınlaşdırır. “Mərhəba” rədifli kiçik bir qəzəlinə baxaq. Azərbaycanda “salam” dediyimizə qardaş Türkiyədə “mərhəba” deyirlər. Bunların hər ikisi mənşəcə ərəb sözüdür, ancaq dilimizdə o qədər dərin kök salıb ki, sanki ilk yaranışdan elə bizim olub. Nəsimi qarşısındakı insana – fərqi yoxdur, sevgili olsun, dost olsun, yaxud adi tanış olsun – öz sevgi və səmimiyyətini bu sözdən bir karkas, möhkəm özül kimi istifadə etməklə sadə və səmimi obrazların üzərində qurur:

Mərhəba, xoş gəldin, ey ruhi-rəvanım, mərhəba!
Ey şəkərləb, yari-şirin, laməkanım, mərhəba!

Könlümə heç səndən özgə nəsnə layiq görmədim,
Surətim, əqlim, üqulim, cismü canım, mərhəba!

Gəldi yarım, naz ilə sordu: Nəsimi, necəsən?
Mərhəba, xoş gəldin, ey xırdadəhanım, mərhəba!

Biz yaxınlarımıza hər gün bu cür xoş sözlər deməklə həm onları, həm də özümüzü məmnun və xoşbəxt etdiyimizi görəsən düşünürükmü? Heç olmasa, Nəsiminin şeirlərini oxuyarkən! Öz həmcinsimizi sözümüzlə, işimizlə şad edərkən bununla Tanrının da sevgisini qazandığımızı bilirikmi?!

Deyirlər, bir padşah ova çıxmışdı. Gördü bir uşaq ulağın üstündə yol gedir. Hərdən əyilib heyvanın qulağına nəsə deyir. Maraqlanıb uşağı yanına çağırtdırdı. Soruşdu: bala, sən bu heyvanın boynunu qucaqlayıb qulağına nə deyirdin? Uşaq cavab verdi: padşah sağ olsun, deyirdim ki: “Yeri, ceyranım! Yeri, maralım!”

Padşah gülüb dedi: axı o, heyvandır, söz başa düşmür. Uşaq dedi: bilirəm, o, başa düşmür, ancaq mən öz dilimi xoş sözlərə öyrədirəm. Belə bir cavab padşahın xoşuna gəldi, əmr etdi, yanındakılar uşağa bir qızıl pul verdilər.

Bir qoca kişi bunu uzaqdan görürdü. Padşah aralanandan sonra uşağın yanına gəlib əhvalatı öyrəndi. Növbəti dəfə padşah ova çıxanda yaxın bir yerdə ulağa minib əyilib qulağına nəsə pıçıldadı. Padşah kişini yanına çağırtdırıb heyvana nə dediyini soruşdu. Kişi dedi ki: bilirəm, heyvan başa düşmür, dilimi xoş sözə öyrədirəm. Padşah qəzəblənib dedi: çox gec öyrədirsən!

Əmr etdi, kişiyə qırx şallaq vursunlar...

Azərbaycanın ustad aşığı, zəngin aşıq poeziyamızın sayseçmə korifeylərindən biri olan Aşıq Ələsgər (1821-1926) ustadnamələrindən birində deyirdi:

“Can” deməklə candan can əskik olmaz,
Məhəbbət artırar, mehriban eylər.
“Çor” deməyin nəfi nədir dünyada,
Abad könülləri pərişan eylər!

Dahi Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavid (1882-1941) də publisistik yazılarının birində gənc nəslin tərbiyəsində sözün müstəsna roluna yüksək qiymət verirdi. Özəlliklə, bu söz anaların dilindən çıxırsa. “Həsbi-hal” adlı məqaləsində məktəbəqədrki ev tərbiyəsindən narazılığını bildirən böyük pedaqoq Hüseyn Cavid yazır: “Bir ana oğluna: “Yavrum, quzum! Get qardaşını çağır gəlsin yeməyini yesin!” – deyəcəyi yerdə: “Partdamış! Gəbərmiş! Get o qan qusmuş çönənbəri çağır da, gəlsin zəhrimarını zoqqumlansın!” – diyor.

Şimdi böylə vəhşi, cahilanə bir həyatdan, ölçü-biçisi olmayan bir mühitdən, pozuq, uyqunsuz bir tərbiyədən nə fayda hasil ola bilir? Təbii, heç...”

Sözün insan psixikasına bu cür magik təsiri Azərbaycanın başqa böyük söz sənətkarlarının əsərlərində də kifayət             qədər geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Azərbaycan tarixində həm hökmdar, həm də şair kimi silinməz izlər qoymuş Şah İsmayıl Xətayi (1417-1526) xalq şeiri üslubunda qələmə aldığı bayatılarının birində deyirdi:

Söz var ki, kəsdirər başı,
Söz var ki, kəsər savaşı.
Söz var ki, ağulu aşı
Bal ilən edər yağ bir söz!

Bəs sözün belə bir qüdrəti, bəşəriyyətin mənəvi-əxlaqi tərbiyəsində yenilməz potensial gücü varsa, nə üçün bu kəsərli silahdan bütün zağlılığı ilə yararlanmırıq? Nə üçün bu iti qılıncın suvarılmış ağzı ilə qüsurlarımızı deyil, küt tərəfi ilə üstünlüklərimizi kəsib atırıq? “Yoxmu bir sahib-hidayət, yoxmu bir əhli-rəşad?” (Mirzə Ələkbər Sabir)

Bəzən öyüd-nəsihət verməkdən yorulanda təsəllini genetikada görənlər də olurdu. Dünya ədəbiyyatının ən böyük moralistlərindən biri sayılan İran şairi Şeyx Sədi Şirazinin (1219-1293) ruhdan düşdüyü zamanlarda dediyi kimi:

Pərtove nikan nəgirəd hər ke bonyadəş bəd əst
Tərbiyət naəhlra çon gerdekan bər qonbəd əst

(Kimin bünövrəsi pis qoyulubsa, yaxşıların nurunu götürməz,
Əsilsizin tərbiyəsi günbəzə atılan qoz kimidir.)

***

Minillərdən bəri sinələrdən süzülüb gələn el ədəbiyyatının, el hikmətinin ən çox yayılmış humanist ifadə formalarından biri də: “Tanrıya bax!” sözüdür. Bir işdə, davranışda, sözdə ədalətdən, insafdan kənara çıxanlara deyərlər. Çünki ən böyük ədalət, mərhəmət sahibi Tanrının özüdür və bu ali keyfiyyətləri ondan öyrənmək lazımdır. Öyrənmək üçün isə baxmaq, görmək lazımdır. İbrət almaq gərəkdir.

Azərbaycanın böyük klassikləri, insan gözəlliyinin, kamalının yorulmaz tərənnümçüləri və təbliğatçıları olan dahi şair-mütəfəkkirlər məhz insanın zülmdən, şərdən, ədalətsizlikdən, pislikdən xilasını, əbədi xoşbəxtliyini Tanrıya baxmaqda, Tanrını görməkdə, onun qoyduğu yol-ərkandan kənara çıxmamaqda görürdülər.

Əlbəttə, Tanrının yolunu da adi insanlara Tanrının seçdiyi bəndələr – peyğəmbərlər çatdırır. “Nəbi”, “rəsul” ərəb sözləridir, “peyğəmbər” fars sözüdür. Mənaları – Tanrı sözünü insanlara çatdıran deməkdir. Qədim türklərdə Tanrı ilə adi insanlar arasında medium funksiyasını yerinə yetirənlərə “yalavac” deyirdilər. Böyük Azərbaycan şairi, “İki İraqın töhfəsi” adlı səfərnamə-poemasında özünü “Əcəm Türkü” adlandıran Əfzələddin Xaqanidə (1126-1299) də bu sözün işlənməsini görürük. Ondan əslini-nəslini soruşan səfər yoldaşına Xaqani belə cavab verərək yazır:

Torke əcəməm vəli dəriquy
Yəlvacşenaso tənqricuy
(Əcəm türküyəm ancaq dəricə yazıram
Peyğəmbərimi tanıyır, Tanrımı axtarıram)

Yəni hələ Nəsiminin doğulmasından iki yüz il əvvəl Azərbaycanda “peyğəmbər” sözü türk dilində işlənirdi və ümumiyyətlə, bu anlayış türkdilli sənətkarlar üçün doğma idi. Xaqaninin sözlərindən bu məna asanlıqla çıxır ki, peyğəmbərini tanıyan elə Tanrısını da tanıyır; çünki Tanrını adi insanlara peyğəmbərdən daha yaxşı anladacaq biri yoxdur! Elə dahi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) özü islam peyğəmbərinin ülvi sifətlərini türk obrazı ilə müqayisə etməmişdimi?

***

Qaynaqları təsəvvürəgəlməz uzaq keçmişlərə söykənən Azərbaycan ədəbiyyatının çoxəsrlik tarixində İzzəddin Həsənoğlu və Qazi Bürhanəddinlə bir sırada anadilli şeirimizin yaradıcısı kimi fəxri mövqe tutan Seyid İmadəddin Nəsiminin (1369-1417) həyat və yaradıcılığının müxtəlif problemləri yeni dövr ədəbiyyatşünaslığımızda müəyyən dərəcədə araşdırılsa da, uzun müddətdir ki, özünə yeni yanaşma tələb edən aktual məsələlərdən biri kimi qarşıda durmaqdadır. Əgər nəzərə alsaq ki, şairimiz haqqında son fundamental araşdırmaların tarixi keçən yüzilliyin 70-ci illərinə təsadüf edir, Nəsimi yaradıcılığına yenidən qayıtmaq və müstəqil dövlətçiliyimizin aksioloji maraqlar prizmasından yenidən dəyərləndirmək zərurətinin necə kəskin şəkildə qarşıda durduğu aydın olar.

Milli mənəviyyatımızın və mədəniyyətimizin yüksəlişində müstəsna rol oynamış bir çox klassiklərimiz kimi, Seyid İmadəddin Nəsiminin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsinin intensivləşməsinə yüksək rəsmi-dövlət səviyyəsində qayğını da məhz klassik və müasir ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin böyük bilicisi və mesenatı, Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev Azərbaycan Respublikasında dövlətin idarə sükanını möhkəm əllərinə aldıqdan sonra göstərmişdi. Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan xalqı 1973-cü ildə, böyük ideya mücahidi, filosof-şair və mütəfəkkir, insan aşiqi İmadəddin Nəsiminin anadan olmasının 600 illiyini UNESCO xətti ilə dünya miqyasında qeyd etməklə bir daha faydalanmışdı.

Əgər klassik Azərbaycan ədəbiyyatının pərəstişkarları 1948-ci ildən etibarən nisbi Nizami Gəncəvi aclığı keçirirdilərsə, İmadəddin Nəsimi bütün bu illər ərzində az qala əsərləri qadağan olunmuş şairə çevrilmişdi. Yalnız elmi ictimaiyyətin xəbər tutduğu bəzi məsələlər istisna edilməklə sanki Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində belə bir şəxsiyyətin mövcudluğu yerli-dibli unudulmuşdu. Ölkəmizdə Nəsimi "Divan"ı birinci və sonuncu dəfə 1926-cı ildə, ərəb əlifbası ilə çap olunmuşdu. Görkəmli ədəbiyyatşünas və mətnşünas, vətənpərvər ziyalı Salman Mümtazın hazırladığı həmin "Divan" dövrümüzdə artıq çoxdan biblioqrafik nadirəyə çevrilmişdi. Hətta tapılsaydı belə, əlifba problemi üzündən onu oxuya bilənlərin sayı yalnız mütəxəssislərin miqdarı ilə məhdudlaşardı. Belə bir şəraitdə İmadəddin Nəsiminin yubileyinin geniş şəkildə qeyd olunması haqqında keçmiş Azərbaycan KP MK-nın qərarı klassik ədəbiyyatımızın, Füzuliyə qədərki anadilli şeirimizin haqsız yerə unudulmuş görkəmli bir nümayəndəsinin adının və əsərlərinin yenidən milli mənəviyyat xəzinəmizə qaytarılması, dünya poeziya xəzinəsində öz layiqli yerini tutması baxımından son dərəcə əlamətdar idi.

Heydər Əliyevin, klassik ədəbiyyatımızın böyük bir nümayəndəsi və Azərbaycan ədəbi-poetik dilinin beşiyi başında duran söz sənətkarlarından biri kimi Nəsimi irsi ilə yaxından tanışlığı keçən əsrin 60-cı illərinin ikinci yarısında olmuşdu. Xalq şairi Rəsul Rza, sonra isə tanınmış neftçi Süleyman Vəzirov Suriya səfərindən qayıtdıqdan sonra bu ölkənin Hələb şəhərində, qədim qala divarlarının yanında məşhur Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin dəfn olunduğunu o zaman respublikanın dövlət təhlükəsizlik sistemində yüksək vəzifələrdə çalışan və ziyalı mühitində alovlu patriot kimi tanınan Heydər Əliyevə söyləmişdilər. 1970-ci ildə Suriya prezidenti Hafiz Əsədin dəvəti ilə bu ölkəyə gələn keçmiş Sov. İKP MK nümayəndə heyətinin başçısı Heydər Əliyev səfər proqramı xaricində Nəsiminin məzarının yerləşdiyi Hələb şəhərini ziyarət etmək arzusunu bildirmiş və ölkə rəhbərliyi tərəfindən onun bu istəyi xoş məramla qarşılanaraq yerinə yetirilmişdi, Nəsiminin faciəli qətlindən düz üç yüz əlli il sonra onun doğulduğu və boya-başa çatdığı ölkənin dövlət başçısı proqressiv humanist görüşlərinə görə öz əsrini xeyli qabaqlamış böyük Azərbaycan şairinin məzarı önündə sayğı duruşunda dayanmışdı. Bu faktın özü, Heydər Əliyevin hələ hakimiyyətinin ilk illərində klassik Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsinə, nəşrinə və tanıdılmasına necə böyük önəm verdiyinin bariz sübutlarından biridir.

Həmin hadisədən iyirmi il sonra Ulu Öndər böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin 500 illik yubileyinə hazırlıq komissiyasının iclasında Suriya səfəri zamanı Nəsiminin məzarını necə aşkara çıxardığını xatırlayaraq demişdi: “Mən 70-ci illərdə Suriyada olarkən Nəsiminin qəbrini ziyarət etmək üçün xüsusi olaraq Hələb şəhərinə getmişdim. Mənim Hələbə səfərimin təşkili barədə Suriya prezidenti Hafiz Əsədin xüsusi göstərişi var idi. Hələb şəhərinin başçıları axşam mənə bildirdilər ki, səhər Nəsiminin qəbrini ziyarət edəcəyəm. Ertəsi gün üç-dörd saat gözləməli oldum, çünki qəbrin yerini bilmirdilər. Nəhayət, onun yerini bilən bir nəfər tapdılar. Yəqin siz də bilirsiniz, Nəsiminin məzarı ümumi qəbiristandadır. Nəsiminin törəmələri də orada dəfn olunmuşdur. Qəbirüstü abidə və s. yoxdur, orada bu, adət deyil. Ancaq qəbir çox yaxşı vəziyyətdə idi, ona qulluq edən adam da var idi.”

Heydər Əliyevin bu sözləri maraqlı bir cəhətə diqqəti çəkir ki, onu burada qeyd etməyə bilmərik. Məsələ burasındadır ki, istər Nəsiminin, istərsə də Füzulinin qərib məzarları, onlara yiyəlik eləyən, sahib çıxan tapılmadığı vaxtlarda müəyyən qədər başqa statusda, başqa vəziyyətdə olmuş, sonra isə məhz Heydər Əliyevin yüksək səviyyədə göstərdiyi maraq nəticəsində daha yüksək statusa keçirilmişlər. 1994-cü ildə Füzulinin anadan olmasının 500 illiyi ərəfəsində biz İraqa gedərkən Kərbəlada artıq şairin dəfn olunduğu məzar sökülərək yerində yol salınmışdı və Azərbaycan ziyalılarının da məzarı Bakıya köçürmək barədə qaldırdıqları məsələ məhz bu problemlə bağlı idi. Füzulinin 500 illik yubileyini keçirən dövlət komissiyasının iclasındakı çıxışında Heydər Əliyev bu ağrılı problemi də diqqətdən qaçırmayaraq bir mütəxəssis kimi öz münasibətini bildirmişdi: “Hələ 70-ci illərdə Füzulinin qəbrinin Bakıya köçürülmək məsələsi çox geniş müzakirə edilirdi... O zaman belə br məlumat aldıq ki, Kərbəlanın baş planına əsasən yol çəkilir və həmin yol Füzulinin qəbri olan yerdən keçdiyinə görə guya şairin cənazəsinin qalıqlarını hansısa məscidə aparmışlar. Adətən belə hallarda qəbri başqa yerə köçürürlər. Lakin həmin məlumat məni çox narahat etdi, çünki bu, Füzuliyə qarşı çox böyük hörmətsizlik olardı. Şübhəsiz ki, bu halda onun cənazəsinin qalıqlarını Bakıya gətirib ən görkəmli yerdə dəfn edərək şairin məqbərəsini yaratmağa mənəvi haqqımız olardı. Lakin bilirsiniz ki, bundan bir il sonra mən Azərbaycandan getdim və işlərin sonrakı gedişindən xəbərim olmadı. Ancaq indi öyrəndim ki, Füzulinin qəbrini başqa yerə köçürmüşlər.”

1973-cü ildə klassik Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri arasında ilk dəfə Nəsiminin anadan olmasının 600 illik yubileyi bilavasitə Heydər Əliyevin xidməti sayəsində beynəlxalq humanitar-mədəni təşkilatın – YUNESKO-nun təntənəli tədbirləri planına daxil edildi. Həmin il sentyabrın 22-də Heydər Əliyevin də iştirakı ilə Bakının mərkəzi meydanlarından birində gələcək Nəsimi abidəsinin təməli qoyuldu. Bir neçə il sonra isə yenə də onun iştirakı ilə bu maraqlı abidənin açılış mərasimi oldu. Şairin 1973-cü ilin payızında keçirilən yubiley tədbirlərində tanınmış sovet şairlərindən Nikolay Tixonov, Nikolay Qribaçov, Maksim Tank, “Kuryer YUNESKO” jurnalının baş redaktoru Sendi Koffler, keçmiş SSRİ xalqları ədəbiyyatlarının bir sıra görkəmli nümayəndələri iştirak edirdilər. Sonralar İraqda Azərbaycan mədəniyyətinin səlahiyyətli nümayəndəsinə çevrilən İraq-türkman şairi Əbdüllətif Bəndəroğlu da ilk dəfə Nəsimi yubileyi zamanı Bakıya gəldi və bundan sonra onun şəxsində iki qardaş xalqın – İraq türkmənləri ilə Azərbaycanlıların 25 ildən çox davam edən ədəbi-mədəni əməkdaşlığının bünövrəsi qoyuldu.

Azərbaycan ədəbiyyatının digər klassikləri kimi Nəsimi yubileyinin də ədəbiyyatımıza və mədəniyyətimizə ən böyük töhfəsi yubiley münasibətilə nəşr edilən kitablar oldu. Şairin anadilli yaradıcılığını bütünlüklə ehtiva edən üç cildlik əsərlərinin elmi-tənqidi mətni mərhum Cahangir Qəhrəmanov tərəfindən hazırlandı və yubiley günlərində çap edildi. Bakıda və Moskvada Nəsimi əsərləri Azərbaycan və rus dillərində çapdan çıxdı. Şairin yaradıcılığının ayrı-ayrı səciyyəvi nümunələri ingilis, fransız, alman və s. dillərə tərcümə olundu. Akademik Həmid Araslının yazdığı “İmadəddin Nəsimi” elmi-kütləvi monoqrafiyası da bir sıra aparıcı dünya dillərinə - rus, ingilis, ərəb, fransız, alman dillərinə tərcümə edilərək yayınlandı. Xalq şairi Qabilin monumental “Nəsimi” poeması da, milli kinomuzun uğurlarından sayılan “Nəsimi” filmi də 70-ci illərdə Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin Nəsimi irsi qarşısındakı vətəndaşlıq borclarının işığında yaranmışdı. Nəhayət, akademik Bəkir Nəbiyevin tərtib etdiyi Nəsimi haqqında məqalələr toplusu (rus dilində) da bu ədəbiyyat bayramının diqqətəlayiq nəticələrindən biri idi. Həmin kitabda Azərbaycan alimlərinin Nəsiminin dövrünə, mühitinə, şəxsiyyətinə, onun təbliğ etdiyi hürufilik dini-fəlsəfi təliminə, şairin əsərlərinin dil və üslub xüsusiyyətlərinə həsr olunmuş məqalələri ilə birlikdə qonşu respublikaların bir sıra tanınmış söz ustalarının Nəsimi ilə, bütövlükdə isə dünya ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri və dünya ədəbiyyatının inkişafında rolu olan orta əsrlər Azərbaycan poeziyası ilə bağlı ürək sözləri öz əksini tapmışdı.

1993-cü ildə - İmadəddin Nəsiminin 600 illik yubileyinin keçirilməsindən iyirmi il sonra, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının aparıcı ziyalıları ilə görüşündə Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyev bu tədbirin istər o dövr üçün, istərsə də mədəni inkişafımızın sonrakı dövrləri üçün böyük əhəmiyyətini bir daha vurğulayaraq demişdi:

“Yenə də qeyd edirəm ki, tariximiz çox zəngindir və biz bunu vaxtaşırı xalqa çatdırmalıyıq. Xatirinizdədirmi, Nəsiminin 600 illik yubileyini qeyd etdiyimiz zaman bu, dünyada nə qədər əks-səda doğurdu, Azərbaycanı nə qədər tanıtdı! Nəhayət, 600 ildən sonra biz Nəsiminin Hələb şəhərindəki məzarını tapdıq. İndi onun məzarı oraya gedən adamlar üçün bir ziyarətgahdır. Məhz Azərbaycan xalqına mənsub olan Nəsimi kimi nadir bir şəxsiyyəti dünya ictimaiyyətinə, elminə, dünya mədəniyyətinə tanıtmaq, şübhəsiz ki, xalqımızın hörmətini qaldırmaq deməkdir. Mən təkcə şairlər haqda danışmaq istəmirəm. Nəsimi də yalnız şair deyil, həm də alim, filosofdur.”

Nəsimi ilə bağlı keçirilən geniş miqyaslı tədbirlər Azərbaycan mədəniyyətinin istər keçmiş SSRİ məkanında, istərsə də onun hüdudlarından kənarda tanıdılması yolunda mühüm vasitə idi. Yubileydə iştirak edən moskvalı şair Lev Ozerov Nəsimini “dünya lirikasının Koperniki” adlandırmışdı. Digər respublikaların təmsilçilərinin də xalqımız və ədəbiyyatımız barəsində fikirləri eyni dərəcədə yüksək idi. Ümumiyyətlə, Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 70-ci illərdə Nəsimi təntənələri də daxil olmaqla Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti klassiklərinin yubileylərindən qədim ənənələrə malik ədəbiyyatımızın keçmişini və inkişaf yolunu göstərmək üçün çox böyük məharətlə istifadə olunurdu. Bu isə öz növbəsində xalqımıza və mədəniyyətimizə çoxsaylı və nüfuzlu dostlar qazandırırdı. Nəhayət, Seyid İmadəddin Nəsimi də daxil olmaqla klassiklərin irsinin sistemli nəşri və tədqiqi ədəbiyyat tariximizin ardıcıl şəkildə, bütün şəxsiyyətləri, faktları və hadisələri ilə birlikdə sistemli olaraq öyrənilməsini və təbliğini təmin edirdi. Bu isə özlüyündə, bütövlükdə Azərbaycan xalqının və hər şeydən öncə ölkənin gələcəyi olan gənc nəslin milli qürur duyğularının daha yüksək səviyyədə tərbiyə edilməsinə əlverişli şərait yaratmaqla xalqın gələcək mənəvi inkişafını təmin etməyə yardım göstərirdi.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, klassik Azərbaycan ədəbiyyatına, xüsusən onun ən böyük və fəci nümayəndələrindən biri olan Nəsiminin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsinə və təbliğinə bu cür sevgi, sayğı və qayğı Heydər Əliyev məktəbinin ən böyük yetirməsi olan, Heydər Əliyevin istər daxili, istərsə də xarici siyasət kursunun davamçısı və inkişaf etdirəni, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən də yüksək səviyyədə həyata keçirilməkdədir. 2008-ci ilin noyabr ayında Hələb şəhərində Nəsimi yaradıcılığına həsr edilmiş Beynəlxalq elmi konfransın keçirilməsi bu sevginin və qayğının ən bariz təzahürüdür.

Bu konfransın faydalı cəhətlərindən biri də o oldu ki, Suriyada daha çox din uğrunda şəhid kimi tanınan Nəsimi, Azərbaycan alimlərinin elmi məruzələrindən sonra həm də böyük bir şair, söz sənətkarı kimi ərəb elmi dairələrinə tanıdıldı, onun yaradıcılığı, poetik irsində özünə yer tapan yüksək humanist fikirlərlə tanış olmaq arzusu ədəbi dairələrdə baş qaldırdı. Nəsiminin bir sənətkar və filosof kimi insana bəslədiyi sevgi duyğuları, kamil insan tərbiyə etmək arzuları, şairin öz əsərlərinin örnəyində əyani olaraq dinləyicilərin nəzər-diqqətinə çatdırıldı. Qeyd edildi ki, Nəsiminin humanizmi, insan sevgisi bir çox sufi şairlərində olduğu kimi mücərrəd, mistik xarakter daşımayıb, konkret obyektə - kamil insana yönəlmişdir və böyük şair istər zamandaşlarını, istərsə də özündən sonra gələn nəsilləri bədii sözün qüdrəti ilə məhz bu ruhda tərbiyə etmək istəyir və bununla da özündən öncə yaşayıb yaratmış böyük humanuist şair və filosofların mütərəqqi ənənələrini davam və inkişaf etdirir. “Mərhəba, insani-kamil, canımın cananəsi; aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dürdanəsi?!” – deyən şair antroposentrist fikirlərini bu cür bədii örnəklərin vasitəsi ilə öz oxucularına çatdırmağa nail olmuşdur.

Hələb konfransının bir əlamətdar cəhəti də, Nəsiminin 640 illik yubileyi ərəfəsində keçirilməsi idi. Bu, bir növ, yubiley qabağı elmi qüvvələrin sınağa çəkilməsi, Nəsimi irsi üzərində tədqiqatların səviyyəsinin və perspektivlərinin müəyyənləşməsi oldu. Məlum oldu ki, böyük humanist şairin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsi, təbliği və nəşri problemlərinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevdə narahatlıq doğurması heç də əsassız deyilmiş. Doğrudur, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə 25 min tirajla çap olunan kitabar arasında Nəsiminin ikicildliyi də artıq nəfis şəkildə işıq üzü görmüşdür, lakin təəssüf ki, eyni sözü Nəsimi yaradıclığının yeni təfəkkür işığında, milli ideologiya kontekstində, ən əsası isə, obyektiv elmi metodologiya yatağında tədqiqi və təbliği haqqında demək mümkün deyildir. Şübhəsiz ki, cənab prezidentin şəxsən marağı və qayğısı istər 640 illik yubileyin yüksək beynəlxalq səviyyədə keçirilməsinə, istərsə də nəsimişünaslığın sonrakı inkişafına misilsiz təkan verəcəkdir. Xüsusilə düzgün yeridilən daxili və xarici siyasət sayəsində milli dövlətçiliyimizin yetişdiyi indiki yüksək inkişaf səviyyəsində xalqımızın yetişdirdiyi dahi söz və fikir adamlarının, böyük humanist sənətkarların bütün dünyaya tanıdılması, dünya birliyindəki yerimizin daha da möhkəmlənməsinə, ölkəmizin və xalqımızın layiq olduğu mövqeyi əldə etməsinə yardım göstərəcəkdir.

Ədəbiyyat tariximiz üçün onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Nəsimi irsinin öyrənilməsi, təbliği, Nəsimi mavzoleyinin dünya standartları səviyyəsində təmiri və bərpası haqqında yüksək Prezident təşəbbüsünün irəli sürülməsindən sonra Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda da bu yöndə alimlərin üzərinə düşən vəzifələrin icrası baxımından yeni bir canlanma özünü göstərməkdədir. Belə ki, Nəsimi yubileyinə hazırlıq çərçivəsində şairin həyat və yaradıcılığı haqqında yeni elmi-kütləvi monoqrafiyanın yazılması, həmin monoqrafiyanın ingilis, rus, alman, fransız, ərəb, çin və b.k. dünya mədəniyyətinin aparıcı dillərinə, eləcə də bütün türk xalqlarının dillərinə tərcümə edilməsi və xüsusi Nəsimi saytında yerləşdirilməsi üzərində ciddi işlər aparılmaqdadır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının milli dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsi, milli dəyərlərimizin qlobal səviyyədə tanıdılması yönündə Respublika Prezidentinin apardığı məqsədyönlü fəaliyyətə canla-başla yardımçı olmaq və öz üzərlərinə düşən vəzifələri yüksək elmi-təşkilati səviyyədə yerinə yetirmək istiqamətində atdıqları addımlar kimi qiymətləndirilə bilər. Azərbaycan klassikinə qırx ildən sonra yeni yüksək səviyyədə qayıtmaq isə - bütövlükdə Əliyevlərin elm və mədəniyyət tutumlu daxili siyasətinin parlaq təzahür örnəyi kimi nəzərdən keçirilməlidir. Bu siyasətin varislik dialektikası üçün əlamətdar olan bir cəhəti də qeyd etmədən keçmək olmaz ki, bu da Nizami Gəncəvinin 1981-ci ildə keçirilmiş 840 illiyi ilə İmadəddin Nəsiminin 2009-cu ildə keçirilmiş 640 illik yubileyindəki rəqəmlərin bənzərliyi, onların hər ikisinin Şərqdə, o sıradan Şərqlə Qərbin qapısı sayılan Azərbaycanda da müqəddəs rəqəm hesab edilən “40” simvolik sayı ilə bitməsidir. Və o da yəqin ki, simvolik məna daşımamış deyil ki, 2009-cu ildə, yəni Nizaminin vəfatından 800, Nəsiminin doğumundan isə 640 il keçdiyi bir zaman kəsimində Azərbaycan xalqının yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən biri, daha doğrusu, birincilərindən olan Ümummilli Lider, Ulu Öndər Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasında hakimiyyətə gəlməsindən – xalqımızın və ölkəmizin taleyinə günəş kimi doğmasından da nə az, nə çox – düz qırx il keçirdi.

Nəsiminin 600 illik yubileyi Ulu Öndərin səyi və qeyrəti ilə qlobal miqyasda – UNESCO səviyyəsində keçirilmişdi. Ancaq bu təşkilat sonu iki sıfırla bitən yubiley tarixlərini qutlama prinsipini qəbul etdiyi üçün Nəsiminin 640 illiyini bu səviyyədə keçirmək texniki cəhətdən imkansızdır. Ancaq UNESCO-nun bu tədbirə qoşulmaması heç də Nəsimi yubileyinin qlobal səviyyədə keçirilə bilməməsi demək deyil. Yubileyin ən yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün Azərbaycan dövlətinin həm kifayət qədər vəsaiti, həm də dünya elmi dairələrində nüfuzu və sanbalı vardır. Məhz buna görə 2009-cu ilin dekabrında Nəsimi yaradıcılığına həsr edilmiş Beynəlxalq elmi konfrans keçirildi. Konfransda Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, Suriya və İran alimləri də iştirak edərək Nəsiminin həyat və yaradıcılığının müxtəlif problemləri barədə fikir mübadiləsi keçirdilər. Bu kitabda həmin konfransın materialları da diqqətən kənarda qalmamış, yeri gəldikcə bu və ya digər elmi müddəanın əsaslandırılmasında onlardan bir söykənəcək kimi istifadə edilmişdir. Zənnimizcə, bu cür konfransların keçirilməsi bir ənənə halını alacaq və bu da dünya nəsimişünaslığının ildən-ilə daha mötəbər elmi dairələrdə söz qonusu olmasına şərait yaradacaqdır. Dünya nizamişünaslığı, dünya füzulişünaslığı və başqa qlobal səviyyəli Azərbaycan şairlərinin həyat və yaradıcılığını öyrənən dünya araşdırma məktəblərinin bir qolunu da dünya nəsimişünaslığının oluşduracağına heç bir şübhə yoxdur.

Beləliklə, tarix neçənci dəfə sübut etdi ki, yalnız fər sahibi, ərdəmli, qədirşünas varislərin olduğu ölkələrdə ədəbiyyat və mədəniyyət zəncirindəki mühüm halqaların qırılmazlığı təmin edilir və məhz o xalqların ədəbiyyatı dünya miqyasında öz tanıtımını və təsdiqini tapa bilir başqa xalqların arasına yayıla bilir ki, həmin xalqların liderləri qlobal səviyyədə hörmət sahibi olsun, sözü kəsərli və keçərli olsun, öz doğma ədəbiyyatının və mədəniyyətinin təəssübünü çəkə bilsin və yeri gələndə bu milli sərvətin əsil qiymətini başqalarına da bildirməyə qeyrəti və cürəti çatsın. Klassik ədəbiyyatımızın başqa böyük nümayəndələri kimi, İmadəddin Nəsiminin də bəxti bu barədə məhz ona görə gətirmişdi ki, tarix Azərbaycana Heydər Əliyev kimi qədirşünas bir dühanı bəxş eləmişdi və bu dahi şəxsiyyət özü kimi dahiləri tarixin sükut buzundan qopararaq öz millətinə və təkcə öz millətinə deyil, həm də bütün bəşəriyyətə xidmətə, insanlığın mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsinə, insanlarda insani sifətlərin tərbiyəsinə, dahi humanistlərin ən böyük arzusu olan kamil insanın formalaşdırılmasına cəlb edə bilmişdi.

***

Bu gün dahi Azərbaycan şairi Seyid İmadəddin Nəsiminin qərib qəbri div xislətli insanların əmri ilə yağış kimi qədim Hələb şəhərinə yağan mərmilərin, bombaların, raketlərin zərbəsi altında zülüm-zülüm ağlamaqdadır. Bu nalələr, göz yaşları təkcə şairin öz taleyi üçün deyil, keçmişin acı faciələrindən ibrət almadığı üçün bu faciələrin içində bu gün də qovrulan bəşəriyyətin taleyi üçün tökülür...

Bir sıra təzkirələrdə Nəsimi “türkman” (“türkmən”), bəzilərində “türk” kimi göstərilmiş, Fuad Köprülüdən etibarən Türkiyədə “azəri ləhcəsi ilə” yazan bir türk şairi kimi təqdim edilmişdir. İlkin qaynaqlarda və Nəsiminin bir məşhur beytində onun “türkman” adlandırılması Türkmənistanda onun türkmən, İraqda isə İraq türkmanlarına mənsub olduğu versiyasını irəli sürülməsinə səbəb olmuşdur. Lakin yaradıcılığının ilk dövründə böyük İran şairi Hafiz Şirazi ilə dostluq münasibətində olan, daha sonra isə təriqət baxımından Fəzlullah Nəimiyə bağlanan Nəsiminin 1394-cü ilədək ömrünün məlum illəri İraqla deyil, İranla bağlıdır. Bu ərazi isə daha çox Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı yerlər sırasındadır. Bu da məlum bir həqiqətdir ki, islamı qəbul edəndən sonra bütün oğuz türkləri “türkman” adlandırılmış, XVI yüzilliyədək bu adla tanınmış, XVI yüzillikdən etibarən isə “türk” etnonimi bu etnik qrupa mənsub olan əksər xalqlar üçün ümumi bir ad kimi işlənmişdir.

1387-ci ildə hürufiliyi qəbul etdikdən sonra Nəsimi təxminən 30 il ərzində iman gətirdiyi ideyaları təbliğ etmək üçün Yaxın Şərqin bir sıra şəhərlərini gəzmiş, nəhayət, 1417-ci ildə Suriyanın Hələb şəhərində ona alçaqcasına şər ataraq, küfrdə günahlandıran mürtəce din xadimlərinin fitvası ilə günahsız yerə qətlə yetirilmişdir. Əlamətdardır ki, bu sətirlərin müəllifi 2008-ci ilin noyabrında akademik Bəkir Nəbiyevin rəhbərliyi ilə Suriyanın Hələb şəhərində keçirilən Beynəlxalq Nəsimi konfransında iştirak edərkən, Hələb müftisi, mürtəce ruhanilərin şərinə düşmüş Azərbaycan şairinin nahaq qətli üçün Azərbaycandan gəlmiş nümayəndə heyəti qarşısında üzr istədi... Ancaq eyni zamanda onu da qeyd etdi ki, Nəsiminin qətlində hələblilər deyil, başqa ölkələrdən gəlmiş din xadimləri günahkar olmuşlar. O da maraqsız deyildir ki, şairin qətlinə fitva verənlərdən biri elə onun öz soydaşı – milliyyətcə türk olan və ərəb mənbələrində “Şənqaşi” kimi qeyd edilən “Çanaqçı” soyadlı bir türk ruhanisi olmuşdur. Elə o dövrdəki Hələb canişini Yaşbək də türk olduğu halda böyük türk şairinin edamına rəsmi don geyindirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxmış və nəhayət, sultana yalan məlumat vermək bahasına olsa da, öz çirkin məqsədinə nail olmuşdur.

Hər halda, Nəsiminin faciəli, hər şeydən öncə isə, günahsız ölümü onu xalq arasında daha da populyarlaşdırmış, bir növ əzabkeş müqəddəslər cərgəsinə daxil etmiş, şairin şəhidlik zirvəsinə yüksəlməsi nəticəsində onun məzarı ziyarətgaha çevrilmişdir. Nəsiminin qərib-qürbət eldəki məqbərəsində-təkyəgahında onun dəfn olunduğu gündən bu günə qədər mücavirlik edən və Nəsimi soyadını daşıyanların isə, şairin nəslindən olmaları barədə irəli sürülən mülahizələr, şübhəsiz ki, tarixi həqiqətdir.

***

Seyid İmadəddin Nəsimi Azərbaycan xalqının və bəşəriyyətin ölməz humanist şairi, insansevər filosofudur. Onun ölməzliyinin sübutlarından biri də - cismani ölümündən 600 il keçəndən sonra da qədirbilən xalqı tərəfindən daim yad edilməsi, sevilməsi və şərəfləndirilməsidir.

Azərbaycanda Nəsimi festivalının keçirilməsi və bunun periodik xarakter daşıması, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamları ilə şairin 650 illik yubileyinin yüksək səviyyədə keçirilməsi və 2019-cu ilin “Nəsimi ili” elan edilməsi bu sevginin və qədirbilənliyin bariz örnəyidir.

Heç şübhəsiz ki, bundan sonra yüzillər keçəcək, minillər keçəcək, ancaq nə “daimi və dönməz olan” (Heydər Əliyev) dövlət müstəqilliyimizə xələl gələcək, nə də İmadəddin Nəsimiyə və başqa klassiklərimizə, eləcə də xalqımızın tarix boyu yetirdiyi başqa böyük şəxsiyyətlərə olan sevgi səngiyəcək! Tam əksinə: dövlət müstəqilliyimiz ildən-ilə daha da möhkəmlənəcək, dahilərimizə sevgimiz və diqqətimiz ildən-ilə daha da artacaq!

***

Mirzə Fətəli Axundzadə adına Azərbaycan Milli Kitabxanasında hazırlanmış biblioqrafiya da İmadəddin Nəsimiyə göstərilən sevgi və diqqətin növbəti təzahürüdür. Bu yöndə ölkəmizin baş kitabxanasında məhsuldar işlər aparılır, xalqımızın üzünü dünya miqyasında ağardan dahilərimizin həyat və yaradıcılığını daha yüksək səviyyədə təbliğ etmək, dünya miqyasında tanıtmaq üçün qiymətli biblioqrafik əsərlər hazırlanıb nəşr edilir. Bu cür əsərlərin sırasında Nəsimi biblioqrafiyası da öz layiqli yerini tutdu.

Düşünürük ki, “Nəsimi ili”nin sanballı yekunlarından biri kimi, “Nəsimi biblioqrafiyası” da nəsimişünasların və bütövlükdə nəsimisevərlərin masaüstü kitabı kimi gələcəkdə də Azərbaycanın mədəni-mənəvi sərvətlərinin təbliğində və təşviqində öz layiqli rolunu oynayacaqdır.

Teymur Kərimli,
AMEA-nın M.Füzuli adına
Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, 
akademik