Ziyalı fədakarlığına örnək Azərbaycan elmi-ədəbi və ictimai fikrinin inkişafında görkəmli yeri olan filologiya elmləri doktoru, professor Qəzənfər Paşayevin çoxillik və çoxcəhətli fəaliyyətini səciyyələndirən əsas prinsiplər yüksək vətəndaşlıq mövqeyi ilə universal düşüncənin və profesionallığın vəhdətindən ibarətdir. Bu çox zəhmətkeş alim, eyni zamanda fərqli bir vətəndaşlıq mövqeyi nümayiş etdirir. Professor Qəzənfər Paşayevin pafosdan uzaq olan vətəndaşlıq anlayışının sərhədləri, üfüqləri olduqca genişdir. Böyük mənada Azərbaycanı tam əhatə edən bu vətəndaşlıq duyğusu onun Kərkük dolaylarındakı fəaliyyətinin, dünya ədəbiyyatının ölkəmizdə tanıdılması ilə əlaqədar zəhmətlərini, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, folklorşünaslıq istiqamətlərindəki fəaliyyətlərinin də mayasını, cövhərini təşkil edir. O, müraciət etdiyi problemlərə, ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərə epoxanın gözü ilə baxmağı bacaran, qələmə aldığı məsələləri yüksək vətəndaşlıq səviyyəsində təqdim etmək vəzifəsini məsuliyyətlə, ləyaqətlə həyata keçirməyin öhdəsindən gələ bilən əsl elm adamıdır. Yazdığı sanballı elmi əsərlərin bir çoxu elmdəki mühüm əhəmiyyəti ilə yanaşı, həm də böyük vətəndaşlıq borcunun ifadəsidir. Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan aşıq sənətinə, İraqtürkman ədəbiyyatına, Kərkük ləhcəsinə həsr olunmuş əsərləri elmdə böyük mənəvi borcu necə yüksək səviyyədə, hansı ürəklə, təmannasız niyyətlə ciddi şəkildə və məsuliyyətlə yerinə yetirməyin mükəmməl örnəkləridir. Qəzənfər müəllimin Azərbaycanla yanaşı Kərkük dolaylarından Hələbə, Təbrizə, Ərzu ruma, Dərbəndə... qədər uzanan böyük coğrafiyanın ədəbiyyatına, folkloruna və tarixinə, ləhcəsinə dair qiymətli əsərləri onun elmi-ədəbi düşüncəsinin universallığına, genişliyinə və bütövlüyünə də nümunədir. Qəzənfər Paşayevin böyük mənada vətəndaşlığın və universal düşüncəsinin kamil ifadəsi olan əsərləri seçilmiş mövzuya dərin, əsaslandırılmış professional elmi münasibətin də real göstəricilərindəndir. Azərbaycan oxucusuna təqdim edilmiş yeddicildlik “Seçilmiş əsərləri” Qəzənfər Paşayevin 75 illik ömür yolunun, zəngin həyat təcrübəsinin, müdriklik və kamilliyinin, zəhmətkeşlik və fədakarlığının nümunəsi kimi meydana çıxmışdır. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elmində yaranan ilk yeddicildlik kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Heç şübhəsiz, universal düşüncəyə, coxcəhətli yaradıcılıq fəaliyyətinə malik olan Qəzənfər Paşayevin yarım əsrlik fəaliyyətində İraq-türkman mühiti, Kərkük dünyası ilə bağlı sanballı tədqiqatlar aparıcılıq təşkil edir. Haqlı olaraq onu “Kərkük sevdalı ədəbiyyatşünas”, “Kərkükün mənəvi səfiri” kimi dəyərləndirirlər. Tərcümeyi-halının cəmisi 6 ili İraq-türkman elləri ilə bağlı olan Qəzənfər Paşayev artıq yarım əsrdən çoxdur ki, Kərkük mövzusunda eyni sevda ilə yazıb-yaratmaqda davam etməkdədir. Fikrimcə, Qəzənfər Paşayev Azərbaycan kərkükşünaslıq elminin qüdrətli yaradıcısıdır. Qəzənfər Paşayevin digər mövzularda yazılmış əsərlərinin əhəmiyyətini heç aşağı salmadan bütün yazdıqlarını tərəzinin bir gözünə qoysaq, yenə də Kərkük tədqiqatları ağır gələr. Yarım əsrə yaxındır ki, İraq-türkman ədəbiyyatı, Dəclə-Fərat sahilləri, Kərkük-ədəbi mühiti, folkloru, ləhcəsi deyiləndə, ilk növbədə Qəzənfər müəllim göz önünə gəlir. Böyük bir qismi keçmiş sovet rejiminin sərt ideoloji qadağaları dövründə yaranmış bu sanballı əsərlər bu gün də öz aktuallığını və elmi səviyyəsini saxlayan Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının çox sanballı Kərkük cildlərindən ibarətdir. Qəzənfər Paşayev İraq-türkman ədəbiyyatının Azərbaycandakı səlahiyyətli səfiridir. Hesab edirəm ki, Azərbaycan kərkükşünaslığının görkəmli yaradıcısı olan Qəzənfər Paşayev, ümumiyyətlə, kərkükşünaslıqda söz sahibi olan alimdir. Nəinki Azərbaycanda, yaxud da dünyanın başqa bir yerində, hətta Kəkükdə belə kərkükşünaslıqda Qəzənfər Paşayevlə müqayisə edilə biləcək tədqiqatçı göstərmək çətindir. Vaxtilə İraq-türkman ədəbiyyatının və elmi-ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi Əbdüllətif Bəndəroğlu da etiraf etmişdi ki, “Qəzənfər Paşayevin “İraq-türkman folkloru” kitabına bənzər bir kitab indiyə qədər nə İraq türkmanları tərəfindən, nə də İraq türkmanlarının folkloru ilə məşğul olan xarici alim və tədqiqatçılar tərəfindən yazılmamışdır”. Digər sahələri, fərqli coğrafiyaları əhatə edən və ya Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunmuş sanballı elmi əsərlərini yüksək qiymətləndirməklə bərabər, eyni zamanda, etiraf edilməlidir ki, professor Qəzənfər Paşayev Kərkük ağırlıqlı görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünasıdır. O, Kərkük ağırlıqlı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının fədakar müəllifidir. “Əsərləri”nin yeddicildliyinə “Azərbaycan kərkükşünaslığının banisi” adlı sanballı bir ön söz yazmış akademik Tofiq Hacıyevin dəqiq ifadə etdiyi kimi, Qəzənfər Paşayevin ardıcıl və mükəmməl tədqiqatları ilə “kərkükşünaslıq elm sahəsinin yaranması” hadisəsi baş vermiş, kərkükşünaslıq “öz zilinə” çatmışdır. Fikrimcə, Azərbaycan kərkükşünaslığının yaradılması bütövlükdə elm tariximizin əhəmiyyətli hadisələrindəndir. Ayrı-ayrı vaxtlarda Kərkük mövzusunda yazılmış əsərlərini ilk dəfə olaraq toplu şəkildə bir yerdə əks etdirən yeddicildlikdəki tədqiqatlar ədəbiyyatşünaslıq elmimizin kərküknaməsi kimi dərin mənaya malikdir. Kərkük sözünün etimologiyasından tutmuş Kərkük ellərində yaşayan türkmanların mənşəyinə, tarixinə, soykökünə, dil-ləhcə xüsusiyyətlərinə, milli mənsubiyyətinə, əlaqələrinə, folkloruna, etnoqrafiyasına və yazılı ədəbiyyatlarına, coğrafiyasına qədər hər nə varsa, hamısı haqqında Qəzənfər müəllimin əsərlərində dəqiq, elmi cəhətdən əsaslandırılmış və zəhgin biliklər öz əksini tapmışdır. Bu qiymətli əsərlər möhtəşəm bir kərkükşünaslıq ensiklopediyasının elmi-məlumat bazasını təşkil edə bilər. Qəzənfər Paşayev həmin zəngin ədəbi-tarixi məlumatların, folklor nümynələrinin, etnoqrafik məlumatların bir çoxunu özü toplayıb, ilk dəfə elmi dövriyyəyə gətirmiş, həm də nəzəri cəhətdən dəyərləndirib qiymətləndirmişdir. O, Azərbaycan kərkükşünaslığının Fərhadıdır. Əksər məqamlarda Qəzənfər Paşayev bir neçə toplayıcının, mətnşünasın və tədqiqatçının işini təkbaşına görmüşdür. Yeddicildlik “Seçilmiş əsərlər”də xüsusi yer tutan “İraq-türkman folkloru” monoqrafik tədqiqatı “ölümsüz bir tarixə” sahib olan yarım milyondan çox əhalisi olan Kərkük elatının milli ruhunun ifadəsi kimi yaranmış folklorun toplanılması və tədqiqinə həsr olunmuş “şah əsərdir” (Bəndəroğlu). Müəllif İraq-türkman folklorunu “Azərbaycan folklorunun qüdrətli qolu” kimi görsə də, bu coğrafiyada formalaşmış şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin özünəməxsusluqlarını da müəyyən etmiş və təhlil edib dəyərləndirərək ümumiləşdirmişdir. “İraq-türkman folkloru” monoqrafiyası İraq coğrafiyasındakı türkman folklorunun elmi cəhətdən ümumiləşdirilmiş salnaməsidir. Mövzu etibarilə bu əsəri daha da zənginləşdirən və tamamlayan “Kərkük folklorunun janrları” monoqrafiyası ilə birlikdə hər iki əsər Azərbaycan kərkükşünaslığının elmi abidəsidir. Xalq şairi Rəsul Rzanın 1959-cu ildə Kərkükə səfərindən sonra ədəbi-ictimai fikrə ayaq açan Kərkük folkloru mövzusu Qəzənfər Paşayevin geniş həcmli, sistemli tədqiqatları sayəsində məxsusi bir elmi istiqamətə çevrilmişdir. XX əsrin yetmiş-səksəninci illərindən etibarən İraqtürkman ədəbiyyatı nümunələrini ayrı-ayrı janrlar üzrə toplayaraq kitablar halında ardıcıl olaraq nəşr etdirən Qəzənfər Paşayev Azərbaycan folklorşünasları üçün zəngin bir müqayisə və araşdırma bazası yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Bu zəmində meydana çıxan tarixi-filoloji tədqiqatların əsasında Qəzənfər müəllimin zəngin toplama materialları və tədqiqatları dayanır. Qəzənfər Paşayev kərkükşünaslığının bünövrəsi olan “Kərkük dialektinin fonetikası” monoqrafiyasından başlanan yolu ildənilə genişlənərək kərkükşünaslığın təməlinə çevrilən elmi əsərlərlə daha da möhkəmləndirmişdir. Bizə görə “İraq-türkman folkloru” və “Kərkük folklorunun janrları” monoqrafiyaları ilə birlikdə “Kərkük dialektinin fonetikası” kitabları geniş mənada İraq-türkman dünyasının qiymətli trilogiyasıdır. Əhatəli və sistemli araşdırmalarla yanaşı, həm də böyük bir sevgi ilə yazılmış “Kərkük dialektinin fonetikası” monoqrafiyası özünün dərin qatları etibarilə orijinal bir “Kərkük dialektinin poetikası” təsiri bağışlayır. Tədqiqatçı İraq türkmanları dialektinin fonetik xüsusiyyətlərini öyrənmək əsasında bu zəngin şivədə poetik semantikanın özünəməxsusluqları haqqında da aydın elmi təsəvvürün formalaşmasına zəmin hazırlamışdır. Yeddicildlik “Seçilmiş əsərlər”dəki “Könüldən-könülə yollar görünür”, ”Kərkük dünyası” bölməsində toplanan tədqiqatlar İraqtürkman ədəbiyyatının müxtəlif dövrlərinə, ayrı-ayrı ədəbi şəxsiyyətlərinə, Kərkük türkmanlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatının aktual məsələlərinə həsr olunmuşdur. Xüsusən, tədqiqatlarındakı “İraq-türkman ədəbiyyatının altun çağı”, yaxud “Füzuli çağı” haqqındakı elmi araşdırmalar ümumtürk ədəbiyyatının həmin mərhələsinə dair təsəvvürlərin daha da dərinləşdirilməsinə xidmət edir. “Füzulinin məzarı haqqında şayiə və həqiqət” məqaləsindən dahi şairin tərcümeyi-halının bir çox səhifələrini öyrənmək mümkün olur. Görkəmli alim Nəsirəddin Tusinin tərcümeyi-halının İraq səhifələrinə də Qəzənfər Paşayevin araşdırmaları işıq salır. Bundan başqa, İraq-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin tarixi və inkişaf yolu məsələsi də elmimizə bu bölmədəki məqalələr vasitəsilə Qəzənfər Paşayev tərəfindən gətirilmişdir. Nəticə etbarilə Qəzənfər Paşayev tarixi, adət-ənənələri, folkloru, görkəmli elmi-ədəbi şəxsiyyətləri ilə bütövlükdə İraqın Azərbaycana iraq olmadığını, yaxın, doğma, dost ölkə olduğunu elmi cəhətdən əsaslandırır. Qəzənfər Paşayev özü də yarım əsrdən çoxdur ki, Azərbaycan-İraq əlaqələrinin möhkəmlənib inkişaf etməsinə şərəflə və məsuliyyətlə xidmət edir. Onun Bakıda yaratdığı “İraq-türkman kitabxanası” bu qədim Şərq ölkəsinin Azərbaycanda öyrənilməsinə, təbliğinə, əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə geniş imkan yaradır. Ələlxüsus, Qəzənfər Paşayev-Əbdüllətif Bəndəroğlu dostluğu Azərbaycan- İraq əlaqələri tarixində böyük körpü olmuşdur. Qəzənfər müəllimin sözləri ilə desək, “xalqının, ədəbiyyatının, mədəniyyətinin layiqincə öyrənilməsi, araşdırılması və yayılması yolunda alışmaq istedadına” malik olan rəhmətlik Əbdüllətif Bəndəroğludan bəhs edən “Qan və qələm qardaşımız” və “Heyf sənə, Bəndəroğlu” məqalələri xeyli vaxt bundan əvvəl yazılmasına baxmayaraq, indi də İraq-türkman ictimai-ədəbi fikrinin görkəmli nümayəndəsi olan bu fədakar şəxsiyyətdən söz açan mənalı və təsirli epitafiya təsiri doğurur. İraq-türkmən folklorunun görkəmli tədqiqatçısı Əta Tərzibaşını yarım əsr bundan qabaq ilk dəfə Azərbaycan ictimaiyyətinə təqdim edən professor Qəzənfər Paşayev 2017-ci ildə bu böyük folklorşünasa həsr etdiyi monoqrafiya ilə bütün zamanlarda Kərkük sevdasına sədaqətli olduğunu bir daha nümayiş etdirir. Qəzənfər Paşayev- Abbas Zamanov-Ayaz Vəfalı-Əbdüllətif Bəndəroğlu dostluğu və əməkdaşlığı Azərbaycan-İraq ədəbi əlaqələrinin tarixində xüsusi mərhələ təşkil edir. Çətin şəraitdə “İraqda yaşayan vətəndaşlarımızla sıx əlaqə saxlayan” böyük vətəndaş alim, professor Abbas Zamanovun da, görkəmli şərqşünas Vasim Məmmədəliyevin də bu istiqamətdəki xidmətlərini nəzərə alsaq, həmin mərhələnin mühüm bir tarixi dövr səviyyəsinə çatdığını düşünməyə əsas verər. Qəzənfər Paşayevin çoxcildli- yinin şah damarını təşkil edən Kərkük-türkmən ədəbiyyatına və İraq-Azərbaycan əlaqələrinə həsr olunmuş cild-cild kitablar ölkələrarası əlaqələrin, xalqlararası daxili-mənəvi bağlılığın və münasibətlərin həmin tarixi dövrdəki tam mənzərəsini elmi surətdə canlandırır. “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” əsəri professor Qəzənfər Paşayevin tərcümeyi-halının və çoxcəhətli fəaliyyətinin əfsanəsidir. Bu, Bağdad cəmiyyətinin, İraqdakı türkman elatının Qəzənfər Paşayev tərəfindən yaradılmış dastanıdır. XX əsrin səksəninci illərinin əvvəllərində yazılmış “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabı İraq haqqında mükəmməl bir publisist-bələdçi kitabdır. Bütövlükdə Azərbaycan cəmiyyəti Bağdad-İraq elləri ilə bu əsər vasitəsilə yaxından tanış olmaq imkanı qazanmışdır. Ölkəmizdə böyük əks-səda doğurmuş həmin əsər vaxtilə əldən-ələ gəzmiş, öz müəllifinin cəmiyyətə sanballı təqdimatına çevrilmişdir. Məhz bu əsərlə Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan miqyasında ədəbi-ictimai mühitdə özünəməxsus imkanlara malik yazıçı-tədqiqatçı və fərqli bir publisist olması birdəfəlik isbat olunmuşdur. “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” əsəri, əslində, Qəzənfər Paşayevin dərin mənalı və cəlbedici İraq-türkman dastanının proloqu kimi meydana çıxmışdır. Lakin illər keşdikcə bu möhtəşəm əsər yeddicildlikdə Qəzənfər Paşayevin Kərkük sevdasının epopeyası kimi görünür. Sanki müəllifin İraq-türkman mövzusuna həsr olunmuş digər sanballı əsərləri “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” kitabından doğulmuşdur. İraq ellərini geniş miqyasda əhatə etmək, cəmiyyət həyatının bütün əsas sahələrinə işıq salmaq baxımından bu kitab geniş ümumiləşdirmə imkanlarına malik olan ədəbi-ensiklopedik əsər təəssüratı yaradır. Tam halda “Altı il Dəclə-Fərat sahillərində” əsəri professor Qəzənfər Paşayevin İraq-türkman serialının ümumiləşdirilmiş adı kimi də görünür. Məhz bu əsər Qəzənfər Paşayevin İraq-türkman mövzusunda yazılmış əsərlərini öz mahiyyətində cəmləşdirə rək epopeyaya çevirir. Bütövlükdə Kərkük dünyası Qəzənfər Paşayevin elmi araşdırmalarının baş mövzusudur. Fikrimizcə, Qəzənfər müəllimin Azərbaycan folkloruna, aşıq sənətinə yaxınlıq və doğmalığının da əsasında doğulub boya-başa çatdığı Qazax-Tovuz mühiti ilə eyni səviyyədə, həm də Kərkük sevdası dayanır. Alimin “Sazlı-sözlü dünyamızdan” başlığı altında təqdim olunmuş folklorşünaslıq nümunələri sanki Kərkük dolaylarına həsr olunmuş tədqiqatların davamıdır. Azərbaycan folkloruna həsr olunmuş əsərlərində, daha çox aşıq şeirindən, xüsusən sağlığında klassikləşən ustad aşıq-şair Mikayıl Azaflıdan, “aşıq sənətinin memarlarından biri” kimi dəyər verdiyi Dədə Şəmşirdən, Aydın Çobanoğludan bəhs edən tədqiqatlarında, o, geniş dünyagörüşlü müdrik bir folklorşünas olaraq ustad alim sözü deyə bilir. Aşıq şerinin poetikasını şərh edən əsərlərində Qəzənfər Paşayev folklorda sənətkarlıq məsələlərini nəzəri cəhətdən açıqlayan professional, təcrübəli bir folklorşünas sözünü elmi mühitə təqdim edir. Bu gün Qəzənfər Paşayev Azərbaycan folklorşünaslarının ön cərgəsində “A” qrupunda təmsil olunur. Qəzənfər Paşayevin Azərbaycan klassik ədəbiyyatına dair tədqiqatlarında da Kərkük motivi görünməkdədir. Ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə ilk dəfə olaraq “Nəsimi divanının İraq nüsxəsi”ni o aşkara çıxarıb nəşr etdirmiş və tədqiq edib öyrənmişdir. İmadəddin Nəsimiyə həsr olunmuş araşdırmalarında Nəsimi-İraq notları üstünlük təşkil edir. Klassik Azərbaycan və Kərkük ədəbiyyatına dair əsərlərində Qəzənfər müəllim mövzunu dərindən öyrənməsi, materiala yaxından bələdliyi, səviyyəli şəkildə təqdim etməsi ilə yadda qalır. Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi məsələlərinə həsr olunmuş əsərlər də professor Qəzənfər Paşayevin tədqiqatlarında geniş yer tutur. Xalq yazıçısı Elçin haqqındakı araşdırmaları sistemli monoqrafik elmi əsərdir. O, görkəmli yazıçı və ədəbiyyatşünas Elçin haqqında müasir ədəbiyyatşünaslığın yüksək tələbləri səviyyəsində sanballı elmi söz demişdir. Elçindən bəhs edən məqamlarda da müəllif Kərkük motivinin mövzuya dair məqamlarına diqqət yetirir. Baş nazirin müavini Elçin Əfəndiyevin rəhbərliyi ilə İraqda Füzuli günlərinin keçirilməsi hadisəsinə, xalq yazıçısının əsərlərinin İraq nəşrlərinə də diqqət yetirən Qəzənfər Paşayev bütövlükdə müasir Azərbaycan ədəbiyyatının əsas yaradıcılarından biri olan bu sənətkarın yaradıcılıq özünəməxsusluğunu müəyyən edən ana xətləri seçib ayırmışdır. Xalq şairləri Səməd Vurğuna, Rəsul Rzaya, Bəxtiyar Vahabzadəyə, Hüseyn Arifə, Nigar Rəfibəyliyə, Fikrət Qocaya, Hüseyn Kürdoğluya, Zəlimxan Yaquba, nəsr ustadları Fərman Kərimzadəyə, İsi Məlikzadəyə, yazıçı Qərib Mehdiyə və başqalarına aid məqalələr çağdaş ədəbiyyatımızın inkişaf yollarına, təkamül proseslərinə gur işıq salır. Çağdaş ədəbiyyatdan bəhs edəndə Qəzənfər Paşayev müasirliyi, vətənpərvərliyi, milli düşüncəni, sənətkarlıq özünəməxsusluğunu araşdırmaların mərkəzinə çəkir. Hər sənətkardan bəhs edərkən həmin yazıçının ədəbiyyatdakı yerini və mövqeyini doğrudürüst müəyyənləşdirməsi, tərcümeyi-hal faktları ilə ədəbi prosesləri üzvi surətdə əlaqələndirməsi Qəzənfər Paşayevin müasir ədəbiyyata dair araşdırmalarının səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Ədəbiyyatşünaslar haqqında yazılarında Qəzənfər Paşayev Azərbaycanda ədəbiyyat haqqında elmin tarixində və taleyində görkəmli yeri olan elm xadimlərinin xidmətlərinin ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə çəkilməsinə, onların yüksək vətəndaşlıq xüsusiyyətlərinin yeni nəsillərə çatdırılmasına xüsusi fikir verir. Akademik Bəkir Nəbiyevdən söz açan “Ədəbiyyatşünaslıq elminin patriarxı” monoqrafiyası müasir ədəbiyyatşünaslıqda yaşanan proseslərlə yaradıcı şəxsiyyətin münasibətinin əlaqəsi, tarazlığı, elmi nəticələri kimi məsələlərin fonunda açılır. Böyük vətəndaş-alim, professor Abbas Zamanova, “ədəbiyyatşünaslıq elmimizin iftixarı” Yaşar Qarayevə, professor Yavuz Axundluya, İmamverdi Əbilova və başqalarının fəaliyyətinə qiymət verərkən Qəzənfər Paşayev elmə xidmətin miqyasını doğru-düzgün müəyyən edir, obyektivlik meyarını qoruyur və ən başlıcası, mənəvi borc duyğusunu məsuliyyətlə yerinə yetirir. Türkologiyanın ağsaqqalı kimi qiymət verdiyi akademik Məmmədağa Şirəliyev, “dilçilik elminin iftixarı” hesab etdiyi akademik Ağamusa Axundov haqqındakı məqalələrində də Qəzənfər Paşayev dilçilik elminin daxili məntiqindən çıxış edərək qüdrətli dilçi alimlərin bu elm sahəsinin inkişafı sahəsindəki xidmətlərinin əsl mahiyyətini açıb obyektiv meyarlarla dəyərləndirir. Bir sözlə, ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik məsələlərindən söz açarkən də Qəzənfər Paşayev elm haqqında elm yaratmaq bacarığını meydana qoyur. Müasir ədəbiyyata dair digər tədqiqatlarında olduğu kimi, ədəbiyyatşünaslara ünvanlanmış əsərlərində də Qəzənfər Paşayev memuar cizgilərini təhlilləri və tədqiqatları ilə vəhdətdə təqdim edir. Bu yolla yazıçıların və ədəbiyyatşünasların ədəbi-elmi xidmətləri deyil, tərcümeyi- hallarının maraqlı məqamları, şəxsiyyətləri, mənəvi dünyası da təqdim olunur. Bütün bunlar isə yazıçını və ya alimi mühiti və müasirləri, mənəvi aləmi, münasibətləri ilə birlikdə tam halda oxuculara çatdırmağa şərait yaradır. Bu tip tədqiqatlarında Qəzənfər Paşayev sənətkar və zaman münasibətlərinə də aydınlıq gətirir. Ümumiyyətlə, İraq-türkman ədəbiyyatı, Kərkük mövzusu professor Qəzənfər Paşayevin çoxcəhətli fəaliyyətinin ekvatorudur. Görkəmli alimin yaradıcılığında bu ekvatorun Şərq və Qərb qütbləri mövcuddur. Müşahidələr göstərir ki, professor Qəzənfər Paşayev uzun illər ərzində ardıcıl fəaliyyəti ilə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Şərq-Qərb divanını yaratmağa nail olmuşdur. İraq-türkman ədəbiyyatına həsr olunmuş elmi əsərləri Qəzənfər Paşayevin yaradıcılığının Şərq divanıdır. Bizə görə, Avropa ədəbi-elmi fikrinə, rus ədəbiyyatına həsr olun- muş elmi əsərləri, tərcümələri alimin Qərb divanından ibarətdir. Azərbaycan oxucusuna təqdim olunmuş fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın “Qafqaz səfəri”, amerikalı alim Sula Benetin “Necə yaşayasan-yüzü haqlayasan”, ingilis ədibi Aqata Kristinin “Mavi qatarın sirri” romanının orijinaldan tərcümələri Qərb divanının ayrı-ayrı fəsillərindən ibarətdir. Böyük münəccim Nostradamusun irsindən alınmış “Dərk olunmuş aləm” əsəri də Qərbi daha geniş şəkildə, bütün yönləri ilə təqdim etməyə imkan verir. Müqayisədə Qəzənfər Paşayevin Şərq divanı ağır gəlsə də, onun Qərb ədəbi-elmi və ictimai fikrinin tədqiqi və təqdimi sahəsindəki xidmətləri də sanballıdır. Qəzənfər Paşayevin “Şərq divanı” elmi salnamə, “Qərb divanı” isə daha çox təzkirə xarakteri daşıyır. Ümumilikdə “Şərq-Qərb divanı” həm də ədəbi-mədəni əlaqələrin tarixinin öyrənilməsi baxımından da qiymətlidir. Qəzənfər Paşayev külliyyatını “Seçilmiş əsərlər” adı ilə təqdim etsə də, bu yeddicildlikdə müəllifin əsərlərinin, tərcümələrinin, demək olar ki, hamısı toplanılmışdır. Bundan başqa, müəllif müasirlərinə göndərdiyi məktubları, teleqramları, dissertasiyalara, avtoreferatlara yazdığı rəyləri, resenziyaları, müxtəlif münasibətlə etdiyi çıxışları, hətta mühüm telefon zənglərini də yığıb-yığışdırıb çoxcildliyinə daxil etmişdir. Bütün bunlar bir çox cəhətdən əhəmiyyətlidir. Əvvəla, yeddicildlik professor Qəzənfər Paşayevin özü və irsi haqqında tam təsəvvür yaradır. Oxucu alimin yalnız elmi fəaliyyəti ilə tanış olmaqla qalmır, onun cəmiyyət həyatındakı, ədəbi-elmi mühitdəki iştirakı barəsində də tam təəssürat əldə edə bilir. Bundan başqa, elmi-ədəbi irsini, əlyazmalarını, hətta çıxışlarının mətnlərini bu qədər səliqə-sahmanla yığıb saxlamaq, sistemləşdirib nəşr etdirmək xüsusi bir qabiliyyətdir. Ədəbiyyatımızın və elmimizin tarixində irsini bu cür məxsusi dəqiqliklə tam halda qoruyub mühafizə edən, gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün hazırlayan yalnız bir neçə ədibimizin adını

İsa Həbibbəyli,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının

 vitse-prezidenti, akademik