Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan musiqi mədəniyyətində yerini M.Qlinkanın rus musiqi tarixində yeri ilə tutuşdurmaq olar. Çağdaş musiqimizin bütün başlıca janrları Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığından qaynaqlanır. Öz yetirmələrindən hər birinə böyük qayğıkeşliklə yanaşan bu istedadlı müəllimin sinfində çoxlarımız ilk dəfə anladıq ki, lirik xalq mahnılarının sadə incəlikləri, muğam quruluşunun gözəllikləri arxasında həm estetik, həm də məntiqi baxımdan olduqca özüllü bir sistem durur.

___

Azərbaycan opera sənətinin inkişafı, öz qüdrətli istedadını xalqa sərf etmiş Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır. Hacıbəyov bütün yaxın şərq aləmində ilk opera olan “Leyli və Məcnun”, eləcə də ən yaxşı sovet operalarından biri olan, Azərbaycan mədəniyyətinin gözəl incilərindən sayılan “Koroğlu”nun müəllifidir.

Üzeyir Hacıbəyov həyatının son günlərinədək xalqdan ayrılmamış, yaradıcılıqda özünə dost bildiyi xalq musiqi ustalarına heç bir zaman yuxarıdan yazmamışdır. Öz musiqi dilini zənginləşdirmək, yeni bədii ifadə vasitələri tapmaq məqsədini izləyən bəstəkar xalq sənətinin həyat bulağından daim su içmişdir. Eyni zamanda, öz əsərlərindən heç bir zaman xalq nəğmə və muğamlarını eynən təkrar etməmiş, xalq musiqisinin mahiyyətini ifadə etmək üçün özünün orijinal yaradıcılıq üslubunu yaratmağa səy göstərmişdir. O, xalqın musiqisindən istifadə edərkən, onu yeni bir keyfiyyətdə, zənginləşdirilmiş bir şəkildə xalqa qaytarmaq məqsədini izləmişdir. Müqayisəli bir dillə desək o, tonlarla musiqi dəmir külçəsini işləyərək xalq musiqi dühasının qramlarla qızılını əldə etməyə çalışmışdır.

***

Görkəmli bəstəkar Fikrət Əmirovun yaradıcılığı Sovet Azərbaycanının müasir musiqi mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsini təşkil edir.

Xalq musiqisinin əsaslarını gözəl bilmək, fikrin səmimiliyi, yüksək romantika və coşqun lirizm , musiqi sənətinin ifadə vasitələrinə sərbəst yiyələnmə, sərbəst yiyələnmə, parlaq melodika – bütün bunlar bu gözəl sənətkarın yaradıcılıq simasını səciyyələndirir.

***

Cəlil Məmmədquluzadə də nəhəng əbədi simlardandır. Onun qəhrəmanları ilk baxışda oxucuya və tamaşaçıya kiçik görünürlər. Amma onların humanizmi, mənəvi aləmi, demokrtaik düşüncələri, məişəti o qədər ustalıqla açılır ki, bu “kiçik” obrazlar və onların konkret milli duyğuları ümumbəşəri və dərin məəna kəsb edir. Bu sadə və adi insanların idealları, faciəsi həmin dövrdə və hətta indinin özündə də hüququ tapdalanan bütün xalqların idealları, faciəsi ilə bir səsləşir. Cəlil Məmmədquluzadə dühasının qüdrəti bundadır.

***

İmran Qasımovla bizi bir onillik deyil, gənclik illərindən indiyədək davam edən saf, şəxsi və yaradıcılıq dostluğu birləşdirir. Və bu gün olduqca təəssüflənirəm ki, məni həyəcanlandıran, səmimi duyğuları tam mənası ilə ifadə etməkdə qələmim acizdir.

İmran bu yaxınlarda yazmışdı ki: “60 il – bu, az deyil!”. Lakin ömrün ötən bu illəri ərzində istedad məhsulu olan nə qədər parlaq ədəbi əsərlər yaratmış, ictimai fəaliyyətə nə qədər böyük qüvvə sərf etmiş, onunla çiyin-çiyinə irəliləmiş və bu gün də bir sırada olan yoldaşlarından nəcib insani duyğularını, səmimiyyətini əsirgəməmişdir... Mənə belə gəlir ki, bu gün əziz dostumu və qardaşımı təbrik edərkən deyə bilərəm: “60 il – bu çox deyil...”, qarşıda onu böyük yaradıcılıq planlarının həlli gözləyir.

***

Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatı tarixində adları barmaqla sayıla biləcək nadir dühalardan birisidir. Çünki yalnız Azərbaycan xalqının deyil, bütün mədəni xalqların fikri inkişafına Nizami yaradıcılığı əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir.

Bəzi xalqların Nizamini öz şairləri adlandırmaları da maraqlıdır. Yaradıcılığı ilə bütün xalqları, bütün bəşəriyyəti düşündürən məsələləri əhatə edən və böyük humanist bütün millətlərin şairi adlanmağa layiqdir. Bununla bərabər, o, əsl Azərbaycan şairidir. Qədim Gəncədə doğulub, bütün ömrünü orada keçirən sənətkar vətəninə böyük məhəbbətin ifadəsi olaraq öz əbədi adına Gəncəvi ləqəbini də əlavə etmişdir. Azərbaycan xalqı öz böyük oğlunun xatirəsini həmişə uca tutmuş, müqəddəs sanmışdır.

***

Bu günlərdə 60 illiyinin iftixar hissi ilə bayram etdiyimiz “Leyli və Məcnun” operası dahi bəstəkarlarımız Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılıq yollarında ilk addımları idi. Məsələ burasındadır ki, dahilərin sənət yollarındakı ilk addımları da böyük və mənalı olur. “Leyli və Məcnun” məhz belə addımların bəhrəsi olmuşdur.

Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığı “Leyli və Məcnun” operasında xalq yaradıcılığı ilə - əsrlərin süzgəcindən keçib gəlmiş muğamlarla üzvi surətdə birləşmişdir. Xalqımızın həmin operanı illərdən bəri tükənməz bir məhəbbətlə sevməsi buna parlaq sübutdur. Bəstəkar bu və ya digər obrazın daxili aləmini açmaq üçün, onların əhval-ruhiyyəsini düzgün vermək üçün müxtılif muğamlardan yaradıcılıqla, məharətlə istifadə etmişdir.

Üzeyir Hacıbəyov öz əsərində muğamlara bir növ obraz vermiş, daha doğrusu, adətən mücərrəd bir mənanı, məhəbbəti, sevinci, kədəri ifadə edən həmin muğamları səhnədəki hərəkətlə, aktyor oyunu ilə birləşmişdir. Mənə elə gəlir ki, “Leyli və Məcnun” operasının Azərbaycan opera səhnəsində böyük məhəbbətlə sevilməsinin səbəblərindən biri də budur. Bu cəhətə görə o indiyədək yaşamış və yaşayacaqdır.

***

Onun çalğısında nə qədər füsunkar bir gözəllik var idi! Onun vurduğu mizrablar neçə ürəyin arzularından xəbər vermiş, neçə qəlbin tellərini titrətmişdir! İstər bəstəkar olsun, istərsə də adi musuq həvəskarı, bu ölməz tarzənin xallarında, gəzişmələrində nə qədər şairanə boyalar, necə böyük ustalıq görürdülər. Onun tarı sanki adi taxtadan və sümükdən qayrılmış alət deyildi. O, sanki bütün xalqlarımızın atəşin ürəyindən yaranmışdır. Odur ki, qocaman tarzənin çaldığı muğamlara və mahnılara həyəcansız qulaq asmaq mümükün deyildi.

Qurban Pirimovun ifasında klassik ifaçılıq sənətinin qiymətli cəhətləri ilə müasir musiqi mədəniyyətinin ənənələri çox parlaq bir şəkildə birləşmişdir. Azərbaycan operasının təşəkkül dövrlərindən başlayaraq görkəmli tarzən-solist kimi tanınmış Qurban Pirimov öz çalğısı ilə bütün bir orkestrin işini görür, vokalistləri məharətlə müşaiyət edirdi. Bir çoz xanəndə və opera solistlərinin yetişməsində qocaman tarzənin böyük və unudulmza zəhməti vardır. O, musiqimizin alovlu təbliğatçıların biri olmuşdur. Hələ inqilabdan əvvəl Qurban Pirimov öz sənət dostları ilə birlikdə bizm doğça azəri musiqisini Rusiya və Avropanın bir çox şəhərində şöhrətləndirmişdir.

***

Şostakoviçin tələbələri ilə necə dərs keçdiyini, hansı pedaqoji prinsiplərdən faydalandığını hazırda məndən tez-tez soruşurlar. Və mən cavab verməyi özümə borc bilirəm ki, həmin prinsiplərin sayı istedadlı və oxşarsız şagirdlərin sayı ilə ölçülürdü. Lakin bütün hallarda, çox sərt müəllim olduğuna baxmayaraq, o, yetirmələrində özlərinə dərin inam aşılayır və ən şətin işlərini belə sona çatdırmaqda onlara köməkçi olurdu. Onun sinfində sənətə ən yüksək peşəkar yanaşma ab-havası vardı: yarımçıq hazırlıqla dərsə gəlmək haqqında söhbət gedə bilməzdi. Və biz fədakarlıqla, mən deyərdim, özümüzə qarşı qəddarcasına işləyirdik: heç yadımda deyil ki, sinifdə tənbəllər yaxud avaralara “qaşın üstə gözün var” deyən olsun. Burada tam gücünə işləmək gərək idi.....

Mən hər zaman sevimli müəllimimin minnətdar şagirdiyəm, çünki musiqidə, sənətimdə bütün qazandıqlarım onun adı ilə bağlıdır.

***

Mən tələbəni xalq yaradıcılığının hazır nümunələrindən sitat şəklində faydalanma yoluna yönəltməkdən uzağam. Xalq musiqisinə sirf qoruyuculuq baxımından yanaşma mühafizəkarlığa gətirib çıxarır, irəliləyiş və inkişafa maneçilik törədir , onu bir növ donmuş nəyəsə, daha doğrusu, muzey eksponatına çevirir. Burada, bütün yaradıcılıqla bağlı məsələlərdəki kimi, milli musiqi mədəniyyətinin geniş çevrəsində ən yaşamlı və dəyərlilərin seçimində gənc bəstəkarın yaradıcılıq təşəbbüsu və var qüvvəsi ilə işləmək bacarığı olmasa, uğur qazanıla bilməz.....

***

Belə bir deyim dərin kök salıb ki, folklor tükənməz bir qaynaqdır və bu qaynaqdan faydalanmanın sonu yoxdur. Əlbəttə, şairanə yozumdur, lakin, mənim düşündüyümə görə, düzgün deyil. Əgər tutuşdurmaya qalsa, xalq musiqisini yerüstündən ayrı – ayrı dərinliklərdə qatlar üzrə yerləşən neft yataqlarına bənzətmək olar. Haradasa 70 – 80 il öncə Abşeronda bir neçə metr dərinlikdə qazılan quyu tezcə neftlə dolaraq, yiyəsini varlandirardı. Asan qazanca can atan insanlar əlçatan üst qatları rəhmsizcəsinə istismar edirdilər. Neftin səviyyəsi düşməyə başladı. Üst qatlar tükəndi və hazırda nefti yalnız texniki qurğuların köməyi ilə çıxarırlar.

***

Bizim xalq musiqimizin üst, əlçatan qatlarından faydalanma, daha doğrusu, onun yırtıcı istismarı bununla sonuclanır ki, eyni intonasiya və ifadələrdən ibarət dar çevrə bir əsərdən digərinə keçərək, dəyişmədən, yaradıcı şəkildə işlənmədən sonsuz sayda təkrarlanır, çeynənir, simasızlaşır və ucuz basmaqəlibə çevrilir. Bunun oxşarları da xalq musiqisinin başına gətirilir. Gəlin bir düşünək: məgər biz onu həddən artıq asan yolla əldə etmirikmi? Məgər biz onun üst, əlçatan qatlarından acgözlüklə faydalanmırıqmı? Xalq musiqisinin tükənməzliyi deyimi və durumuna son qoymaq, başlıca zənginliklərin daha alt qatlarda, biz düşündüyümüzdən də dərinlərdə yatdığını anlayıb, bu dərinliklərə üz tutmaq, həmin qatlara çatmaq üçün də lazımlı texniki qurğularla silahlanmaq vaxtı deyilmi?

.....Sənətçiləri gəmilərə bənzətmək olar: bə’ziləri geniş, ucu – bucağı görünməyən, fırtınalı və hər zaman yeniliyində belə sonsuz dənizdə üzməyi sevir, digərləri isə səssiz, sakit fırtınalardan və qorxulardan uzaq limanlarda lövbər salmağa can atırlar....

***

.....Musiqi sənəti çevrəsində işlədiyim xeyli zamandır. Əlbəttə, sakitlikdə də yaşamaq olardı. Lakin dincliyin başlanğıcı sənətin sonu deməkdir. Yerində saymamaq üçün, gərək özün özündən “üz döndərməlisən”. Necə ki, V.Şklovski deyib: “Boy atmaqdan, yetkinləşməkdən yorulmadığımdan, mən daim dəyişilməliyəm.”

 “Ritm zaman anlamını dəyişib. Əgər keçmişlərdə sənətkar ömrü, kobud desək, incəsənət tarixi gedişinin hansısa, - klassisizm yaxud romantizm, - dövrünə uyğun idisə, hazırda bizlərdən hər birimiz zirvəyə doğru bir neçə gədiyi aşmalı olur. Dayanıb durmaq qorxuludur.....”

***

Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbi bir neçə onillik ərzində əsrlərə bərabər yol keçmişdir. Hələ dünən hansı işi görməyə başlayırdıqsa, deyirdik: xalqın tarixində birinci dəfədir ki, belə bir iş görülür. Bu gün musiqimiz sovet musiqisinin qabaqcıl dəstələri sırasına qoşulmuşdur...

Qədim zamanlardan bəri musiqini söz qədər doğma və təbii sayan xalq Sovet hakimiyyəti sayəsində, rus mədəniyyətinin köməyi sayəsində öz mənəvi qüvvələrinin buxovlarını qırmış, yüksək zirvələr fəth etmişdir...

Respublikamızda musiqi sənətinin təşəkkülü, yüksəlişi və inkişafı kimi çox mürəkkəb proses əslində bir nəslin payına düşmüşdür ki, bunu qeyd etmək çox vacibdir...

Hələ bu yaxınlaradək aydın idi ki, Azərbaycan musiqisinin müasir dövrə layiq yaradıcılıq vəzifələrini yerinə yetirmək üçün sənətkarlıq səviyyəsi, professionallıq mədəniyyəti səviyyəsi kifayət deyildi. Bu səviyyəni yüksəltmək lazım idi. Bu vəzifə indi yerinə yetirilmişdir...

Bizim musiqi sənətimizdə müəyyən yüksək səniyyə əldə edilmişdir. Lakin qazanılmış nailiyyətlərə, uymamalıyıq, daha irəli getməliyik...

Həyatımızın ən səciyyəvi xüsusiyyəti bu gün zəmanəmizin kəsb etdiyi qeyri-adi dolğunluqdur. Zamanın gedişi bizin xeyrimizədir, lakin o, öz tələblərini də irəli sürür. Sənətkarın vəzifəsi bu tələblərin öhdəsindən gəlməkdir.