QARABAĞ MÜHARİBƏSİ

Laçın rayonu Azərbaycanın cənub-qərbində, dağlıq ərazidə yerləşir. Şimaldan Kəlbəcər, şərqdən Xocalı, Şuşa və Xocavənd, cənubdan Qubadlı rayonları, qərbdən isə Ermənistanla həmsərhəddir. Rayon respublikamızın təbii sərvətlərilə zəngin guşələrindəndir. Ərazisində dünyada nadir ağac növlərindən hesab olunan qırmızı dəmirağac meşələri, çox sayda mineral su bulaqları, kobalt, uran, civə, qızıl, dəmir, müxtəlif rəngli mərmər yataqları, cürbəcür dərman bitkiləri vardır. 1924-cü ildə təsis edilmiş rayonun ərazisi 1883 kvadrat kilometr, əhalisi 65430 nəfər olmuşdur. 1992-ci il mayın 18-də erməni qəsbkarları tərəfindən işğal olunandan sonra rayon əhalisi məcburi köçkün kimi respublikamızın 64 şəhər və rayonunda məskunlaşmışdır. İşğal zamanı yüzlərlə günahsız insan şəhid edilmiş, yaralanmış, 1200-dən artıq körpə yetim qalmış, rayonun bir çox tarixi-dini abidəsi məhv olunmuşdur.

Rayon ərazisindəki Ağoğlan çayı sahilində IX əsrdə inşa edilmiş və uzun müddət fəaliyyət göstərmiş Ağoğlan monastır kompleksi yerləşir. Möhkəm bazalt daşdan tikilmiş bu möhtəşəm monastır məharətli konstruktiv həllinə görə alban xristian memarlığı abidələri içərisində xüsusi yer tutur. Monastır binasının daxili həcmi üç hissədən ibarətdir. Daşlardan hörülmüş açıq dam örtüyünü saxlayan hündür daş sütunlar silindrik formalı tağbəndlərlə tamamlanır. Məbədin daxili sahəsini işıqlandırmaq üçün divarlarda ensiz və uzunsov pəncərələr vardır.

Laçın rayonunun Malıbəy kəndində aşkarlanmış üç at heykəlli qəbir daşında (XVI-XVII əsrlər) və Almazzisxevndə yerləşən (XIV əsr) at heykəlli abidənin bud tərəfində həkk olunan üç üfüqi və bir şaquli xətt çox maraqlıdır. Qarabağ abidələrindəki epiqrafik məlumatlardan və təsviri incəsənət motivlərindən Cənubi Qafqazda Azərbaycan xalqının təşəkkülündə mühüm rol oynamış qədim türk tayfalarının məskunlaşmasını müəyyən etmək olar. Laçın rayonunun Malıbəy, Güləbird, Cicimli kəndlərində at heykəlli qəbir daşlarında günəş simvolunun və əlində quş tutmuş insanın təsvirləri vardır. Məlumdur ki, Humay quşu qədim türk xalqlarının tanrısı olmuşdur və bunun abidələrin üzərində təsviri, güman ki, abidələri dağılmaqdan qorumaq məqsədi daşıyırdı. Laçın rayonunun Cicimli kəndində 1790-1791-ci ildə çaylaq daşından düzbucaqlı planda tikilmiş məscid binası da olmuşdur.

Laçının Ağoğlan məbədinə gedən yolun sağında XVI əsrin at heykəlli və sənduqə formalı qəbir daşları vardır. Həmçinin, Laçın rayonunda Məlik Əjdər türbəsi, Mirik kəndində XV əsrə aid Alban məbədi, Minkənddə XV əsrə aid məbəd, Qarıqışlaq kəndində XI əsrə aid Dəmirovlu piri, Ərikli kəndində XVI əsrə aid Qarasaqqal türbəsi vardır.

№	Abidənin adı və aid olduğu dövr	Yerləşdiyi kənd
1	İkitağlı körpü, XVII əsr	Abdallar kəndi
2	İkitağlı körpü, XVIII əsr	Zabux kəndi
3	Ağoğlan qəsr kompleksi, XV əsr	Kosalar kəndi
4	Sultan Əhməd sarayı, 1730	Sultanlar kəndi
5	Həmzə Sultan sarayı, 1761	Sultanlar kəndi
6	Sultanbaba türbəsi, XVIII əsr	Zeyvə kəndi
7	Şeyx Əhməd türbəsi, XVIII əsr	Zeyvə kəndi
8	Türbə, XVII əsr	Zeyvə kəndi
9	Kafir-qala	Zeyvə kəndi
10	Məscid, XVII əsr	Qarıqışlaq kəndi
11	Qala	Qarıqışlaq kəndi
12	Dəmiovlu piri sovmə, XVI-XIII əsr	Quşçu kəndi
13	Məscid, XVI əsr	Qarıqışlaq kəndi, Qaragöl yaylağı
14	Bulaq	Hacılar kəndi
15	Dəyirman, Orta əsr	Qarıqışlaq kəndi
16	Sovmə, XVII-XVIII	Qarıqışlaq kəndi
17	Sovmə, XVV əsr	Qarıqışlaq kəndi
18	Sovmə, XV-X əsr	Sadınlar kəndi
19	Sovmə, XVI əsr	Qarıqışlaq kəndi
20	Bulaq (Böyükbulaq), 1858	Quşçu kəndi
21	Bulaq (Korcabulaq), 1890	Quşçu kəndi
22	Qala (Qalacıq), Antik dövr	Quşçu kəndi
23	Qala (Sadınlar qalacığı), Antik dövr	Quşçu kəndi
24	Pir	Quşçu kəndi
25	Qara dam, Orta əsr	Quşçu kəndi
26	Qara dam, Orta əsr	Quşçu kəndi
27	Evdamı, Orta əsr	Quşçu kəndi
28	Evdamı, Orta əsr	Quşçu kəndi
29	Dəyirman, Orta əsr	Quşçu kəndi
30	Məbəd, XV-XI əsr	Varazuğun qışlağı
31	Mağara məbəd	Varazuğun qışlağı
32	Məbəd, XVI-XIII əsr	Mirik kəndi
33	Qala, Antik dövr	Mirik kəndi
34	Sovmə, XVI əsr	Mirik kəndi
35	Bulaq (Behbudalı bulağı), XVIII əsr	Mirik kəndi
36	Dəyirman, Orta əsr	Mirik kəndi
37	Evdamı, Orta əsr	Mirik kəndi
38	Evdamı, Orta əsr	Mirik kəndi
39	Evdamı, Orta əsr	Mirik kəndi
40	Evdamı, Orta əsr	Mirik kəndi
41	Qara dam, Orta əsr
42	Qara dam, Orta əsr	Mirik kəndi
43	Qara dam, Orta əsr	Mirik kəndi
44	Körpü, 1970	Mirik kəndi
45	Mağara (Qaranlıq kaha)	Mirik kəndi
46	Sovmə, XVII əsr	Əhmədli kəndi
47	Körpü (Seyid Əmir körpüsü), 1970	Əhmədli kəndi
48	Su dəyirmanı, Orta əsr	Qalaça kəndi
49	İkitağlı körpü	Minkənd kəndi
50	İkitağlı körpü	Minkənd kəndi
51	Məbəd, XVII-XIV əsr	Minkənd kəndi
52	Sovmə, XVI əsr	Minkənd kəndi
53	Su dəyirmanı, Orta əsr	Minkənd kəndi
54	Sovmə, XVI-XIII əsr	Qarakeşdi kəndi
55	Birtağlı körpü,	Şeylanlı kəndi
56	İkitağlı körpü	Şeylanlı kəndi
57	Qara dam, Orta əsr	Şeylanlı kəndi
58	Qara dam, Orta əsr	Şeylanlı kəndi
59	Qara dam, Orta əsr	Şeylanlı kəndi
60	Körpü, Orta əsr	Şeylanlı kəndi
61	Qara dam, Orta əsr	Qatos kəndi
62	Qara dam, Orta əsr	Qatos kəndi
63	Sovmə, Orta əsr	Qatos kəndi
64	Məbəd, XV-XI əsr	Hoçaz kəndi
65	Qara dam, Orta əsr	Hoçaz kəndi
66	Qara dam, Orta əsr	Hoçaz kəndi
67	Mağara məbəd,, Antik dövr	Hoçaz kəndi
68	Sovmə, VI-VII əsr	Hoçaz kəndi
69	Məbəd, XVII-XIV,	Piçənis kəndi
70	Qara dam, Orta əsr	Piçənis kəndi
71	Qara dam, Orta əsr	Piçənis kəndi
72	Sovmə, Orta əsr	Piçənis kəndi
73	Sənduqə, Orta əsr	Piçənis kəndi
74	Qara dam, Orta əsr	Piçənis kəndi
75	Türbə (Alməmməd-2), Orta əsr	Piçənis kəndi
76	Bulaq (Soyuqbulaq)	Soyuqbulaq kəndi
77	Qara dam, Orta əsr	Soyuqbulaq kəndi
78	Sovmə, Orta əsr	Soyuqbulaq kəndi
79	Türbə, Orta əsr	Soyuqbulaq kəndi
80	Qara dam, Orta əsr	Soyuqbulaq kəndi
81	Məlik Əjdər türbəsi, XV əsr	Cicimli kəndi
82	Qara dam, Orta əsr	Cicimli kəndi
83	Kar kümbəz, XVV əsr	Cicimli kəndi
84	Türbə, Orta əsr	Cicimli kəndi
85	Türbə, Orta əsr	Güləbird kəndi
86	Dəyirman, Orta əsr	Güləbird kəndi
87	Qara dam, Orta əsr	Güləbird kəndi
88	Xəlifə türbəsi, XVII əsr	Malxələf kəndi
89	Qara dam, Orta əsr	Malxələf kəndi
90	Sınıq körpü, Orta əsr	Malxələf kəndi
91	Sovmə, Orta əsr	Aşağı Fərəcan kəndi
92	Körpü, Orta əsr	Aşağı Fərəcan kəndi
93	Qara dam, Orta əsr	Aşağı Fərəcan kəndi
94	Qara dam, Orta əsr	Sus kəndi
95	Bulaq, Orta əsr	Sus kəndi
96	Birtağlı körpü	Seyidlər kəndi
97	Bulaq, Orta əsr	Seyidlər kəndi
98	Qara dam, Orta əsr	Seyidlər kəndi
99	Dəyirman, Orta əsr	Seyidlər kəndi
100	Qara dam, Orta əsr	Seyidlər kəndi
101	Qara dam, Orta əsr	Pircahan kəndi
102	Körpü, Orta əsr	Pircahan kəndi
103	Bulaq, Orta əsr	Pircahan kəndi
104	Gavur qala, Antik dövr	Pircahan kəndi
105	Qara dam, Orta əsr	Korcabulaq kəndi
106	Qara dam, Orta əsr	Korcabulaq kəndi
107	Sovmə X-XI əsr	Ərikli kəndi
108	Qara dam, Orta əsr	Ərikli kəndi
109	Qarasaqqal türbə,(XVI əsr)	Ərikli kəndi
110	Türbə (Araxış)	Ərikli kəndi
111	Qara dam, Orta əsr	Ərikli kəndi
112	Sovmə, XVII	Şəlvə kəndi
113	Qara dam, Orta əsr	Şəlvə kəndi
114	Evdamı, Orta əsr	Şəlvə kəndi
115	Sovmə, XVI əsr	Qorçu kəndi
116	Qara dam, Orta əsr	Qorçu kəndi
117	Qara dam, Orta əsr	Qorçu kəndi
118	Sovmə, XV–XVII	Sonasar kəndi
119	Qara dam, Orta əsr	Sonasar kəndi
120	Mağara qala	Qarasaqqal yaylağı
121	Qara dam, Orta əsr	Mişni kəndi
122	Körpü	Mişni kəndi
123	Məbəd, XVI-XIII	Alxaslı kəndi
124	Qara dam, Orta əsr	Alxaslı kəndi
125	Sovmə	Alxaslı kəndi
126	Gavur Qala, XVI-XIII	Alxaslı kəndi
127	Sovmə, XV əsr	Hacısamlı kəndi
128	Qara dam, Orta əsr	Hacısamlı kəndi
129	Sovmə	Bülövlük, Kişpəyə ərazisi
130	Türbə (Qara Murtuza)	Piçənis kəndi
131	Türbə (Alməmməd-1)	Piçənis kəndi
132	Türbə (Cəbrayıl bəy)	Piçənis kəndi
133	Antik qala	Hacılar kəndi
134	Türbə (Qaratel Paşabəy qızı)	Bülövlük
135	Murtuza bəyin anasının türbəsi	Araflı ərazisi

Arxeoloji abidələr

№	Abidənin adı	Yerləşdiyi kənd
1	Qədim qəbristanlıq, dəmir dövrü,	Abdallar kəndi
2	Kurqan, daş dövrü,	Cicimli kəndi
3	Qız qəbri (kurqan), dəmir dövrü	Cicimli kəndi
4	Kurqan, tunc dövrü	Ziyirik kəndi
5	Kurqan, tunc dövrü	Ziyirik kəndi
6	Kurqan, tunc dövrü	Ziyirik kəndi
7	Kurqan, tunc dövrü	Cicimli kəndi
8	Qədim qəbristanlıq	Cicimli kəndi
9	Qədim qəbristanlıq	Güləbird kəndi
10	Qədim qəbristanlıq	Ziyirik kəndi
11	Qədim qəbristanlıq	Malxələf kəndi
12	Kurqan dəmir dövrü	Hoçaz kəndi
13	Kurqan dəmir dövrü	Güləbird kəndi
14	Qədim qəbristanlıq	Zabux kəndi
15	Sümüklü qəbristanlığ orta əsrlər	Xallanlı kəndi
16	Qədim qəbristanlıq	Malıbəy kəndi
17	Qədim qəbristanlıq	Kosalar kəndi
18	Qədim qəbristanlıq	Sultanlar kəndi
19	Kurqan	Zeyvə kəndi
20	Kurqan	Zeyvə kəndi
21	Kurqan	Zeyvə kəndi
22	Qədim qəbristanlıq	Hoçaz kəndi
23	Qədim qəbristanlıq	Varazuğun yaylağı
24	Qədim qəbristanlıq, orta əsrlər	Bozlu kəndi
25	Mağara (Bayqara), dqş dövrü	Mirik kəndi
26	Kurqanlar (Təpələr)	Mirik kəndi
27	Kalafalıq (yaşayış yeri), daş dövrü	Mirik kəndi
28	Kurqan (Xaçın yalı)	Bozlu kəndi
29	Kurqan (Mis yeri)	Quşçu kəndi
30	Qədim qəbristanlıq	Qaragöl yaylağı
31	Qədim qəbristanlıq	Hacılar kəndi
32	Qədim qəbristanlıq, orta əsrlər	Zeyvə kəndi
33	Araxış qəbristanlığı XVI əsr	Ərikli kəndi
34	Qədim qəbristanlıq	Göybulaq yaylağı
35	Vəng qəbristanlığı	Əhmədli kəndi
36	Qədim qəbristanlıq	Fərəcan kəndi
37	Kurqan (Xaçın daşı)	Bozlu kəndi
38	Çoban daş	Cicimli kəndi
39	Çinarqaya (Çinarqəyə)	Qarıqışlaq kəndi
40	Çoban daş	Qarıqışlaq kəndi
41	Qədim qəbristanlıq	Seyidlər kəndi
42	Qəbristanlıq, orta əsrlər	Məzməzək kəndi
43	Qədim qəbristanlıq	Pircahan kəndi
44	Qədim qəbristanlıq	Şəlvə kəndi
45	Qədim qəbristanlıq	Qorçu kəndi
46	Qədim qəbristanlıq	Şeylanlı kəndi
47	Qədim qəbristanlıq	Katos kəndi
48	Qədim qəbristanlıq	Piçənis kəndi
49	Daranın dərəsi (kurqanlar)	Quşçu kəndi
50	Cəddə (kurqanlar)	Quşçu kəndi
51	Qədim qəbristanlıq	Soyuqbulaq kəndi
52	Qədim yaşayış məskəni	Mişni kəndi
53	Qədim yaşayış məskəni	Alxaslı kəndi
54	Qədim yaşayış məskəni	Hajısamlı kəndi
55	Qədim yaşayış məskəni	Aşağı Fərəjan kəndi
56	Qədim yaşayış yeri	Ərikli kəndi
57	Qədim yaşayış yeri	Şeylanlı kəndi
58	Qədim yaşayış məskəni	Haştamlı kəndi
59	Kurqan	Mişni kəndi
60	Qədim yaşayış məskəni	Sus kəndi
61	Qədim yaşayış məskəni	Aşağı Fərəcan
62	Xan qəristanlığı	Riçənis kəndi

Dekorativ–tətbiqi sənət nümunələri (xalq daş-heykəltəraşlıq nümunələri)

№	Abidənin adı	Aid olduğu dövr	Yerləşdiyi yer
1	Daş qutu	dəmir dövrü	Abdallar kəndi
2	Daş at fiquru	orta əsr	Zabux kəndi
3	Daş at fiquru	orta əsr	Zabux kəndi
4	Daş at fiquru	orta əsr	Zabux kəndi
5	Daş qoç fiquru	orta əsr	Zabux kəndi
6	Daş qoç fiquru	orta əsr	Zabux kəndi
7	Süjetli daş	orta əsr	Xallanlı kəndi
8	Daş at fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
9	Daş at fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
10	Daş at fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
11	Daş qoç fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
12	Daş qoç fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
13	Daş qoç fiquru	orta əsr	Xallanlı kəndi
14	Daş oyma	orta əsr	Xallanlı kəndi
15	Daş at fiquru	XVI əsr	Malıbəy kəndi
16	Daş at fiquru	XVI əsr	Malıbəy kəndi
17	Daş qoç fiquru	XVIəsr	Malıbəy kəndi
18	Daş at fiquru	XVI əsr	Malıbəy kəndi
19	Daş oyma	dəmir dövrü	Malıbəy kəndi
20	Süjetli daş	orta əsr	Malıbəy kəndi
21	Stella		Kosalar kəndi
22	Daş at fiquru	orta əsr	Sultanlar kəndi
23	Daş at fiquru	orta əsr	Sultanlar kəndi
24	Daş qoç fiquru	orta əsr	Sultanlar kəndi
25	Daş qoç fiquru	orta əsr	Sultanlar kəndi
26	Daş oyma	orta əsr	Sultanlar kəndi
27	Daş qutu		Hacılar kəndi
28	Süjetli daş fiqur		Varazuğun yaylağı
29	Süjet xarakterli oyma		Varazuğun yaylağı
30	Süjet xarakterli oyma	orta əsr	Zeyvə kəndi
31	Süjet xarakterli oyma	orta əsr	Zeyvə kəndi
32	Süjetli daş fiqur		Malıbəy kəndi
33	Daş at fiquru	orta əsr	Bozlu kəndi
34	Daş qoç fiquru	orta əsr	Bozlu kəndi
35	Süjet xarakterli oyma		Mirik dərəsi
36	Süjet xarakterli oyma		Mirik dərəsi
37	Süjetli daş fiqur		Mirik dərəsi
38	Daş at fiquru	XVII əsr	Güləbird kəndi
39	Daş at fiquru	XVII əsr	Güləbird kəndi
40	Daş qoç fiquru	XVII əsr	Güləbird kəndi
41	Daş qoç fiquru	XVII əsr	Güləbird kəndi
42	Süjet xarakterli oyma	XVII əsr	Güləbird kəndi
43	Daş at fiquru		Cicimli kəndi
44	Daş qoç fiquru		Cicimli kəndi
45	Daş at fiquru		Malxələf kəndi
46	Daş qoç fiquru		Malxələf kəndi
47	Süjet xarakterli oyma		Malxələf kəndi
48	Daş at fiquru		Fərəcan k
49	Daş qoç qiquru		Fərəcan k
50	Daş at fiquru		Seyidlər kəndi
51	Daş qoç fiquru		Seyidlər kəndi
52	Daş at fiquru		Pircahan kəndi
53	Daş qoç fiquru		Pircahan kə
54	Daş sənduqələr		Biçənis kən
55	At-qoç fiqurları		Alxaslı kəndi
56	Süjetli daşlar		Mişni kəndi
57	Daş sənduqə		Quşçu kəndi
58	Süjetli daşlar		Sadınlar kəndi
59	At-qoç fiqurları		Sonasar kəndi
60	Süjet xarakterli oyma		Minkənd kəndi
61	Süjet xarakterli oyma		Sonasar kəndi
62	Süjet xarakterli oyma		Mişni kəndi
63	Süjet xarakterli oyma		Alxaslı kəndi
64	Daş kitabə		Sonasar kəndi
65	Süjetli daşlar		Şəlvə kəndi
66	Süjet xarakterli oyma		Haştamlı kəndi
67	İkinci dünya müharibəsində həlak olmuş həmvətənlərimizin xatirə abidəsi	1970-ci il	Laçın şəhəri
68	Ana və uşaq heykəli	1975-ci il	Laçın şəhəri
69	Sovet İttifaqı qəhrəmanı Əvəz Verdiyevin heykəli	1970-ci il	Laçın şəhəri
70	N.Nərimanovun heykəli	1978-ci il	Laçın şəhəri
71	Sağıcı qız heykəli		Laçın şəhəri
72	Çoban heykəli		Laçın şəhəri
73	Sarı Aşığın xatirə kompleksi		Güləbird kəndi
74	Park (şəhərin başı adlanan yerdə)		Laçın şəhəri
75	O.Musayevin xatirə abidəsi		Əhmədli kəndi

ƏSİR ABİDƏLƏRİ

Tarixi-dini abidələri

Ağoğlan məbədi (IX əsr) – Kosalar kəndi
Məbəd, körpü (X əsr) - Aşağı Fərcan kəndi
İkitağlı körpü, məbəd (XV əsr) – Minkənd kəndi
Qala, məbəd (XV əsr) – Mirik kəndi
Ərəb yazıları ilə trapesiyavarı başdaşı (1398-1399-cü illər)
Məbəd (XVII əsr) – Əhmədli kəndi
Məscid (1718-ci il) – Qarqışlaq kəndi
Məbəd – Vağazin kəndi
At və sandıq şəklində olan başdaşılar (XVI əsr)
Mağara, məbəd – Hoçaz kəndi
Məscid – Piçənis, Əhmədli, Qaragöl, Şəlvə kəndləri
Məscid, məbəd – Piçənis, Şəlvə, Qoçu kəndləri
Məbəd - Korcabulaq kəndi
Düzbucaqlı məscid (1790-1791) – Cicimli kəndi

Ziyarətgahlar

Məlik Əjdər türbəsi (XIV əsr) – Cicimli kəndi
Araxışda türbəsi (XVI əsr) – Ərikli kəndi
Xəlifə türbəsi (XVII əsr) – Malxələf kəndi
Türbə (XVII-XVIII əsrlər) – Cicimli kəndi
Türbə (XIX əsr) – Zeyvə kəndi
Ağa Baba piri – Seyidlər kəndi
Əli bulağı piri – Hocaz kəndi
Xəlif piri – Məlikpaya kəndi
Niyyət piri
Seyid Kərimin ocağı – Farraş kəndi
Sultan Baba piri – Qarqışlaq kəndi
Yer daş piri – Qarakeşiş kəndi
Ağbaxt xeyir türbəsi – Əhmədli kəndi
Xəlifə qəbri ziyarətgahı – Malıbəy kəndi
Soltanbaba türbəsi – Zeyvə kəndi
Şeyx Əhməd türbəsi – Zeyvə kəndi
Alı Xəlifə ocağı – Böyük Seyidlər kəndi
Seyid Hüseyn ağa ziyarətgahı – Böyük Seyidlər kəndi
Güllü qəbir piri – Böyük Seyidlər kəndi

Tarixi memarlıq abidələri

Kurqanlar (dəmir dövrü) – Ziyrik kəndi
Govur qalası (XI əsr) - Pircahan kəndi
Uşaq qalası, Böyük Bulaq (XV əsr)
Bulaq (XVII əsr) - Pircahan kəndi
Birtağlı körpü – Şeytanlı kəndi
Soltan Əhməd sarayı (XIV əsr) – Soltanlar kəndi
Daşdan yonulmuş üç at heykəli (XIV əsr) – Malıbəyli, Güləbird kəndləri
Həmzə Soltan sarayı (1761-ci il)
Körpü (XVIII əsr) – Abdal kəndi
“Qız qəbri” kurqan (dəmir dövrü) – Güləbird kəndi