QARABAĞ MÜHARİBƏSİ

Şuşa şəhəri XVIII əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində Qarabağ xanı Pənahəli xan tərəfindən tikilib və ilk vaxtlarda şəhəri Şuşa adı ilə yanaşı, xanın şərəfinə Pənahabad adlandırırdılar. Onun hakimiyyəti illərində, yəni 1757-ci ilə qədər burada çoxlu abidələr tikilib. Onun oğlu İbrahimxəlil xanın hakimiyyəti illərində şəhər böyüyüb, müdafiə bəndləri və qalalar tikilib.XVIII əsrdə Şuşa şəhəri Azərbaycanın ən mühüm şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Onun dövrəsində böyük və güclü sədd çəkilib, çoxsaylı sənətkarlıq məhəllələri yaranıb. Şuşalı tacirlər İran şəhərləri və Moskva ilə ticarət əlaqələri saxlayır, burada Pənahabadi adlanan gümüş sikkə zərb edilirdi.

Şəhərin kənarında dərin Daşaltı dərəsinin yaxınlığında yerləşən Cıdır düzü xüsusilə məşhurdur. Cıdır düzündən bir qədər aşağıda qırx pilləkan deyilən dik pilləli yol Daşaltı çayına aparır. “Xəzinə qala” mağarası da orada yerləşirdi.

Şuşada ilk tamaşa isə 1848-ci ildə səhnələşdirilib. Azərbaycan dramaturgiyasının banisi Mirzə Fətəli Axundovun Azərbaycan dilində yazdığı ilk pyeslər bundan sonra mütəmadi olaraq Tiflisdə, Bakıda və Şuşada tamaşaya qoyulmağa başladı. 1870-ci ildə ilk dəfə olaraq Şuşada Azərbaycan teatr sənətinin yaradıcısı Mirzə Muxtar tərəfindən Azərbaycan dilində tamaşa göstərildi. O dövrdə gənc müəllimlərdən Firudin bəy Köçərli, Bədəlbəy Bədəlbəyov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Həsən bəy Vəzirov və məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu bu tamaşada iştirak etmişdilər.

Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” poeması əsasında Məcnun Leylinin qəbri üstündə səhnəsini musiqili tamaşa kimi 1897-ci ildə Şuşada Cabbar Qaryağdıoğlunun iştirakı ilə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev tamaşaya qoyub.

Tarixi-memarlıq və şəhərsalma abidəsinin (170 memarlıq abidəsi və 160 incəsənət abidəsi) yüksək bədii əhəmiyyəti nəzərə alınaraq 1977-ci ildə Şuşa tarixi-memarlıq qoruğuna çevrilmişdi.

İşğal nəticəsində Şuşadakı bir sıra tarixi-mədəniyyət abidələri düşmən tərəfindən talan edildi. Bu siyahıya Xan mağarası, Qaxal mağarası, Şuşa qalası da olmaqla bütövlükdə 279 dini, tarixi və mədəni abidə daxildir.

O cümlədən, 5 minə yaxın eksponatı olan Şuşa tarix muzeyi, Dövlət xalça muzeyinin filialı və xalq tətbiqi sənəti muzeyi, Qarabağ dövlət tarix muzeyi, həmçinin Laçın rayonundakı Ağoğlan məbədi, dünya əhəmiyyətli arxeoloji abidə sayılan paleolit dövrünə aid Azıx mağarası, Xocalıdakı Əsgəran qalası, Kəlbəcər tarix muzeyinin və digər mədəniyyət ocaqlarının, rəsm qalereyalarının bənzərsiz ekspozisiyaları dağıdılıb və talan olunub, müqəddəs məbəd və məscidlər təhqir edilib, kitabxanalar yandırılıb, misilsiz əlyazma nümunələri məhv edilib. Erməni vandalizmi təkcə canlılara deyil, həm də abidələrə qarşı çevrilib.

Şuşanın memarlıq abidələri:

Qala divarı (uzunluğu 8 km)

Qala Divarları üzərində tikilmiş bürclər (17 ədəd)

17 qədim üslübda salınmış məhəllə

17 məscid

17 bulaq

17 hamam

Meydan bulağı

İsa bulağı

Saxsı bulaq

Turşsu Qalereyası

Karvansaray (4 ədəd)

Şahlıq körpüsü

Gəncə qapısı

Mirzə Həsən qəbiristanlığı

Şor bulaq

Mirfəseh qəbiristanlığı

Rasta bazar

Torpaq meydan

Zarıslıda Korun karvansarayı

Təzə məhəllədə körpü

Ü.Hacıbəyovun heykəli

Bülbülün büstü

H.Hacıbəyovun büstü

Cıdır düzü

Topxana meşəsi

Ağaböyük Xanımın bürcü

Malıbəylidə Qızlar məktəbi

Un dəyirmanı

Kəlba Şəhriyarın bağı

Mirfəseh bağı

“Həzrət Əli” kahası

“Qızıl qaya”

Səkili bulağı

Qotur bulağı

Şəmilin bağı

Hacıyevlərin armud bağı

Ağabəyim Ağanın qəsri

Bəhmən Mirzə Qacarın saray kompleksi

Bəhmən Mirzənin hərəmxanası

Bəhmən Mirzə Qacarın tikdirdiyi “Bab” hamamı

Qacarların məqbərə kompleksi

Qulam Şahın malikanəsi

Əsəd bəyin malikanəsi

Mamay bəyin malikanəsi

Şeytana bazar

Əfsanəvi Leyli qalası

Çuxur məhəllədə 2 minarəli “Şəfa ocağı“

Məhəmməd Həsən Ağanın imarəti

Qarabağ xanlığının Divan kompleksi

“Həzrət Abbas Şəfa ocağı“

Dəlik-daş pilləkan kompleksi

Qarabaş Qazisinin mülkü

Şuşa Ovdan bulağı

Vaqif poeziya evi

M.P.Vaqifin məqbərəsi

M.P.Vaqifin müəllimlik etdiyi bina

M.P.Vaqifin büstü

M.P.Vaqifin evi

Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın sarayı

Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın bulaq kompleksi

X.B.Natəvanın büstü

X.B.Natəvanın tikdirdiyi “Qarama”

X.B.Natəvanın tikdirdiyi həbsxana

Aşağı Gövhər Ağa Məscidi

Yuxarı Gövhər Ağa Məscidi

Malıbəyli Məscidi

Qaybalı Məscidi

Şırlan məscidi

Alban kilsəsi

Rus kilsəsi

Hacı Qulamın mülkü

M.M.Nəvvabın mülkü

M.M.Nəvvabın abidə kompleksi

Nəcəfqulu Ağanın mülkü

Ağa-Əbdürrəhim Ağanın evi

Hacı Bəşirin mülkü

Cabbar Qaryağdı oğlunun mülkü

Mirzə Hüseynin mülkü

Mirəlibəyin mülkü

Seyid Məcidin mülkü

Kəlba Şirinin mülkü

Öpənnik Qara Zeynalın mülkü

Fərzalı bəyin mülkü

Allahverənli Kəlba Şirinin mülkü

Çuxur məhəllədə Kal Həsənin evi

Təzə məhəllədə Xayatlılar Mehdinin evi

Çuxur məhəllədə Kürd uşağının evi

Məşədi Qəhrəmanın mülkü

Quyruq məhəlləsində Məşədi Teymurun evi

Mehmandarovun ev kompleksi

Zöhrabbəyovların evi

İbrahim xanın mülkü

Sadıqcanın qəsri

Uluq bəyin evi

Quyruq məhəlləsində Sadıq bəyin mülkü

Cəlal bəyin evi

Nəcəf bəy Vəzirovun mülkü

Firudin bəy Köçərlinin mülkü

Süleyman Sani Axundovun mülkü

İsmayıl bəyin evi

Məşədi Şirinin mülkü

Gəraf Əsgərovun mülkü

Ağamirovların mülkü

Hüsü Hacıyevin mülkü

Hüsü Hacıyevin büstü

Kəlba Hüseynin evi

Yusif Vəzir Çəmənzəmənlinin mülkü

Mir Həsən Vəzirovun mülkü

Qaraşovların mülkü

Hüseyn Qayıbovun mülkü

Q.B.Zakirin yaşadığı ev

Q.B.Zakirin qəbirüstü abidəsi

Hacı Dadaşın mülkü

Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin evi

Hacı Şükürün imarəti

Qədimovların mülkü

Ü.Hacıbəyovun ev muzeyi

Bülbülün ev muzeyi

Xalça muzeyi

Rəsm Qalereyası

Tarix Diyarşünaslıq muzeyi

Qarabağ Dövlət tarixi muzeyi

Azərbaycanda ilk “realnı uçiliş“in binası

Yaşıl aptek

Mədəniyyət evi

Külli miqdarda gümüş və mis qablar

İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi (Gövhər Ağanın məscidinin həyətində)

Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Cəmal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi

Daş kitabələr