İrəvanın ənənəvi xalq geyimləri ümum-Azərbaycan, ümumtürk geyim mədəniyyətinin tərkib hissəsi olmaqla, eyni zamanda lokal — məhəlli xüsusiyyətləri, özünəməxsus cəhətləri ilə də seçilmişdir. İrəvan və ətraf əzazilərdə yaşayan əhalinin geyim mədəniyyətinin formalaşmasında təbü-coğrafı şərait, təsərrüfat fəaliyyətinin istiqaməti, qonşu xanlıqlarla ticarət-iqtisadi, etnikmədəni əlaqələr öz dərin təsirini göstərmişdir. Məqalədə əsasən erməni təcavüzü nəticəsində öz yurd-yuvasından didərgin düşərək ölkəmizin müxtəlif ərazilərində məskunlaşmış qərbi azərbaycanlılaıdan topladığımız emoqrafık çöl materialları, məhdud da olsa, əldə etdiyimiz fotoşəkillər, Mirzə Qədim İrəvaninin, Q.Qaqarinin, M.Tilkenin rəsm əsərləri, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyasında toplanan cüzi materiallardan, elmi ədəbiyyatda qeyd olunan mövcud məlumatlardan yararlanılmışdır. Əlimizdə olan materialların araşdırılması bölgənin geyim mədəniyyətinin türk xalqlannm geyim mədəniyyəti ilə identik olduğunu söyləmək imkanı verir.

İrəvanın xanlıqlar dövrü geyim mədəniyyətini öyrənmək üçün Mirzə Qədim İrəvaninin əsərləri dəyərli mənbədir. Onun əsərlərində XVÜI-XIX əsr Azərbaycanı üçün xarakterik olan yüksək təbəqəyə məxsus kişi geyimlərindən uzunətək kaftanı, qaragül papağı, önürsüz arxalığı, tirmə küləcəni, şalvar və quşkeçən başmagı, qadın geyimlərindən küləcə, çəpkən, köynək, sərəndaz, tərlik, arxalıq, tuman və s. izləmək mümkündür. İrəvan xanlığmm həmin dövrə aid geyimləri Qacar saray geyimləri ilə eyniyyət təşkil edir.

Geyimlər baş, çiyin, bel, ayaq geyimləri və bəzəklər kimi qruplaşdırılır. Kişi geyim dəstinin ən mühüm elementlərindən biri papaqlardır. Papağın tarixini öyrənmək baxımından Qərbi Azərbaycan ərazısmdən tapılan materiallar çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Son tunc-ilk dəmir dövrünə aid olan kəmərin üzərində papaqlı insan təsvirləri vardır. Həmin təsvirlərdəki şişfomıalı papaqlar tarıxın sonrakı inkişaf mərhələlərində Azərbaycanda geniş şəkildə istifadə olunmuşdur. İrəvanla qonşu ərazidə yerləşən Tovuz rayonu Yaqublu kəndindən tapılmış e.ə. I - eramızın Ü əsrlərinə aid balbalm başında eyni papaq nümunəsini aydın şəkildə izləyə bilərik. Bu əlamətlərə əsasən barelyefın türklərə məxsus olması haqqında fıkir yürütmək mümkündür. Həmin papaq modellərinin son dövrlərə qədər Azərbaycanda və Şimali Qafqazda istifadə edilməsi də fıkrimizin sübutudur. Əgər mütəxəssislərin “geyimlərin etnogenez problemlərinin öyrənilməsində vasitə kimi istifadə edilməsi" fıkrini nəzərə alsaq, yuxarıda gətirdiyimiz nümunələrə əsasən deyə bilərik ki, hələ e.ə. Ü minillikdə Qərbi Azərbaycan türk yurdu olmuşdur. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün İrəvanla qonşu ərazidə yerləşən Naxçıvandakı Qızılvəng abidəsindən tapılan Son Tunc-İlk Dəmir dövrünə aid saxsı qab üzərindəki təsvırlərı mısal gətirə bilərik. Qabın üzərində olan hər iki insan təsvirinin əynindəki geyirn Qafqazda türklərin yaratdığı, XX əsrin əwəllərinə qədər Qafqazın geyim mədəniyyətinə öz böyük təsırmı göstənmş və bugünədək gəlib çatan, qonşu xalqlara transfer etdiyi genətək kaftanaı- xalıqdır3. Həmın geyımlər bu gün muzey kolleksiyalarında qomnan genətəkli kişi arxalıqları ilə analojı oxşardır. Genətəkli kaftanlar və ya çuxalar “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında da xatırlamr. Dastanda adı çəkılən “doqquzlama çığrab çuxa” ətəyi gen geyimdir (doqquz çindən (kahdan) ibarət olan bl1 geyimin ətəyinin eni 3 metrə yaxın olur). Dədə Qorqudun dilindən işlədilən “Gen ətəginə, daı koltuğuna sığmmağa gəlmişəm” ifadəsi də türklər arasında genətəkli geyimlərdən istifadə olunduğunu göstərir. Ümumiyyətlə, Kitabi-Dədə Qorqud hadisələrinin cərəyan etdiyi əsas ərazilərdən birinin Qərbi Azərbaycan ərazisi olduğunu nəzərə alsaq, dastanda adı çəkilən geyimləri həmin əraziyə də aid edə bilərik.

İrəvan xanlığının yerləşdiyi coğrafi məkanın Anadolu, Cənubi Azərbaycan, Qazax-Borçalı, Naxçıvan və Qarabağla həmsərhəd olması, eyni zamanda azərbaycanlı əhalinin etnik tərkibinə qarapapaqlarm da qarışması bölgənin geyim mədəniyyətində öz izlərini qoymuşdur. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində olduğu kimi, İrəvanda da müxtəlif geyim növlərindən istifadə olunmuşdur. Burada həm lokal-məhəlli, həm də İrəvanla sərhəd ərazilərin geyim mədəniyyəti ilə çulğaşmış geyimləri izləmək mümkündür.

İrəvan əhalisinin geyimlərində əsas material kimi dəri, yun, xaricdən gətirilmiş ipək, mahud və başqa parçalardan istifadə olunmuşdur. Ticarət-iqtisadi əlaqələr vasitəsilə bölgəyə gətirilən mahuddan yalnız imkanlı təbəqə istifadə edə bilirdi. İrəvanda təbü iqlim şəraiti ipəkçiliyin inkişafına imkan vemıədiyindən əhali əsasən yun parça toxuculuguna yönəlmiş, geyimlərin tikilməsində kustar üsulla hasilə gətirilən şal parçadan istifadə etmişdir. Azərbaycanın əksər bölgələrində olduğu kimi İrəvanda da qadınlar ev şəraitində toxuduqları parçalarla ailənin geyimə olan tələbatım ödəyirdilər. XIX əsrin Ü yarısında İrəvan qubemiyasımn iqtisadi durumunu araşdıran İ.Şopen yazırdı ki, yeüi əhali bəslədiyi qoyunların yunundan bütün ailə üzvlərinə paltar tikmək üçün parça toxuyur və müxtəlif növ xalça istehsal edir. Yun parça toxuculuğu qurulması çox ucuz və asan başa gələn yer hanasında həyata keçirilirdi. Hər bir evdə bu dəzgaha rast gəlmək mümkün idi. Belə parçalar həm də hədiyyə, mükafat, həmçinin tədiyə vasitəsi kimi də istifadə olunurdu.

Kişi geyimləri Ümum-Azərbaycan, ümum-Qafqaz xarakteri daşıyan, kişi geyimlərindən olan papaq, köynək, çuxa, arxalıq, kəpənək İrəvan bölgəsində də eyni foiTna və adla istifadə edilmiş, bu geyimlər elə bir fərqli xüsusiyyət daşımamışdır. M.Tilkenin eçmiədzinli-azərbaycanlı kişi təsvirinin əynində XIX əsrin yarısına qədər Azərbaycanın bütün bölgələrində geniş yayılmış atmaqol çuxa, Qarabağ üçün xarakterik olan oymayaxa arxalıq, alt və üst köynəyi, qoyun dərisindən tikilmiş şiş papaq, tirmə quışaq, şalvar, corab və başmaq vardır. O dövrdə İrəvan və Azərbaycanın digər bölgələrində məskunlaşmış ermənilər də eynilə həmin geyimləri əxz etmişdilər. Fotoşəkillər və təsviri materiallar əsasında İrəvan bölgəsində də eynilə Azərbaycanın digər bölgələrində geniş yayılan qacarı, şiş, xotmanı, daqqa, Qarabağ papağı, yappa və ya yapalaq, motal papaqlardan istifadə olunmuşdur.

Papaq, çuxa və arxalıqdan fərqli olaraq kişi çiyin geyimlərindən olan və Qafqazda geniş yayılmış yapıncı İrəvan bölgəsində özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilirdi. Yapıncı Azərbaycan kişi geyimləri sırasında xüsusi yerə malik geyim növlərindən biridir. Üst geyim növü olan yapıncı, xüsusən, maldar əhali arasında geniş istifadə olunurdu. Azərbaycanda yapıncınm müxtəlif növləri olmuş, bununla bağlı fərqli adları yaranmışdır. Azərbaycan etnoqrafık leksikasında “yapıncı ”, “bürünmə”, “kəpənək”, “çopoz” ( “çopuz”), “qartı ” adları mövcuddur. İrəvan bölgəsi bu adlar sırasına “xıllıq” ( “xillik") adını daxil etmiş, Kitabi-Dədə Qorqud dastanından məlum olan və geniş yayılmış kəpənək adı isə Azərbaycanın digər bölgələri arasında məhz İrəvanda son dövüərə qədər qomnub saxlanmışdır.

Keçə geyimlərin bir nümunəsi olan xıllıq (xillik) süf İrəvan bölgəsi üçün xarakterik olan çiyin geyimidir. Xıllıq Ağbaba mahalında yağışlı-yağmurlu, qarlı-sazaqlı hava şəraitində geyilən başlıqlı yapıncı kimi təqdim olunur.7 O, nisbətən nazik keçədən tikilirdi. Xıllıq çoban yapıncısmm bir növü kimi tanınır. Digər çoban yapıncısı növü olan qartıdan fərqli olaraq o, qol yarığına və başlığa malik idi. Onun uzunluğu topuğa qədər olurdu.8 Materialı güzəm yunundan lıazırlanan xıllığın dağətəyi ərazilərdə silindirik-qutu, dağlıq ərazilərdə isə konusvari-çətiri növləri yayılmışdı.9 Qutu xıllıq üçün uzun bir qəlib salınır, keçə döyüldükdən sonra hazır məmulat ortadan iki qatlanaraq yanları tikilir, qol yeri isə açıq saxlanırdı. Qabağı və boyun açırımı kəsilərək açılırdı. Boğazın altında taylardan birinə tikilən bir düymə ilə, ya da yapıncıda olduğu kimi, boyun açırımına tikilən köbənin ucları uzun saxlanmaqla bağlanırdı. Boyun və yaxa kəsiyi aşılanmış dəri və ya qalın parça ilə köbələnirdi. Bundan fərqli olaraq çətiri xıllıq oval formada basılır, uzunluğu baldıra qədər olurdu. Xıllığın asan istehsal texnologiyası və sadə biçim üsulu onun çox arxaik geyim növü olduğunu göstərir. İrəvanlılar arasında işlənən “elə bilxıllıqdı, onu tikməyə nə var ki?” ifadəsi də xıllığın sadə biçim üsulundan irəli gələrək yaranmışdır.

M.Kaşğari öz əsərində yapıncının boynuna "yanqaldurıuk" adlanan başlıq əlavə edildiyini göstərir. N. Bittirova da Şimali Qafqazda istifadə olunan yapıncım başlıqlı keçə geyim növü kimi xarakterizə edir. Bu faktlar əsasmda belə nəticəyə gəlmək olar ki, həm M.Kaşğarinin, həm də N.Bittirovanın haqqında bəhs etdikləri geyim xıllıqla identikdir. Bir məsələni də qeyd edək ki, Mingəçevir arxeoloji abidəsindən tapılan möhür üzüklərdən13 birinin üzərində başlıqlı çətiri xıllığın təsvirini müşahidə etmək mümkündür. Sonralar başlıq yapıncıdan ayrılmış, yapıncı çiyini və bədəni örtən bir geyim kimi formalaşmış, yalnız xıllıq yapıncmm bu xüsusiyyətini özündə qoruyub saxlamışdır.

Xıllıq sözünün etimologiyasına gəlincə, onun “qıl” sözündən yarandığı güman edilir. Çünki “türklər, insan və heyvan tükünə geniş anlamda “qıl” adını verirdilər” . Qədim türk dilində “x” hərfmin olmadığını nəzərə alsaq, bu sözün əvvəllər “kıllı” şəklində işlədildiyini söyləmək olar. Keçənin həm də keçi qılından döyüldüyü məlumdur. Xatırladaq ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanmda da “kıl yapıncı” ifadəsi işlədilir.

Digər Azərbaycan bölgələrində olduğu kimi İrəvan azərbaycanlıları arasında da yapıncının geniş yayılmış növlərindən biri kəpənəkdir. Yapıncı İrəvan bölgəsində və ona sərhəd olan Türkiyədə “kəpənək” adı ilə məlumdur. Kəpənək adına daha çox orta əsr mənbələrində rast gəlirik. Bu ifadə ilə türkdilli mənbələrdə ilk dəfə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında tanış oluruq. Dastanda “qıl kəpənək”, “qara kəpənək”, “Koroğlu” dastanının Paris nüsxəsində “Cam kəpənəyi" ifadəsi yer almışdır. İ.Nəsimi isə kəpənəyə bütöv bir şeir həsr etmişdir.

Kəpənək adı etnogenez məsələlərinin öyrənilməsində vasitə kimi istifadə edilə bilər. Mütəxəssislərin demək olar ki, hamısı birmənalı olaraq geyimin öz admı eyniadlı böcəkdən götürdüyünü iddia edirlər. Doğrudan da, geyim ilk baxışdan psixoloji təsir əsasında qanadlarım açmış kəpənəyə bənzədilə bilər. Lakin “kəpənək” ifadəsinin dalıa geniş yayıldığı və qorunub saxlandığı Türkiyədə bu böcək “kelebek” adlanır və geyimin adının həmin böcəklə bağlanması məntiqini təkzib edir. Əslində isə geyimin kəpənək adının mənşəyində “kəpən” sözü dayamr. Mütəxəssislər Pəçənəq tayfasınm Kapan (Kəpən) qolunu kəpənək sözü ilə bağlayırlar. Akademik B.Budaqov və prof. Q.Qeybullayev Kəpənəkçi toponiminin Pəçənəq-Kapan tayfasınm adından və bir sıra türk tayfalarının adları üçün səciyyəvi “ak“, “ək“ şəkilçisindən ibarət olduğunu qeyd edərək yazırlar ki, Kəpənəkçi etnoniminin sonundakı “çi” şəkilçisi Kəpənəkçi tayfasının Kapan tayfasına məxsusluğunu göstərir. Geyim mədəniyyəti tarixində geyimin onu ilk geyinən şəxsin adı ilə adlanması faktlarınm olması (plaş, pantalon və s.) kəpənəyin tayfa adı ilə bağlanması fıkrini bir daha təsdiqləyir. Sonralar bu sözün öz ibtidai mənasından ayrılaraq kəpənəklə əvəzlənməsində psixoloji görüntü əsas rol oynamışdır.

“Kəpənək” sözü arxaikləşərək geyim adları sırasından çıxsa da, bir sıra etnonim, oronim və toponimlərdə qonınub saxlanmışdır. Geyimin adı Gürcüstaü və Ennənistan Respublikalannda yerləşən azərbaycanlılarm dədə-baba torpaqlarında və Azərbaycanda toponimə çevrilərək, bu günə qədər yaşamaqdadır. “Kəpənəkçi" toponiminə Gürcüstanda Kəpənəkçi (Kvemo-Bolnisi), Şindilər- Kəpənəkçi, Aşağı Kəpənəkçi, Kürüstü-Kəpənəkçi şəklində, Azərbaycanın Zaqatala və Goranboy, Bərdə, Tərtər rayonlarımn inzibati ərazi vahidlərindəki kənd adlarında rast gəlinir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanmdakı hadisələrin cərəyan etdiyi qədim türk məskənlərindən olan indiki Ermənistan ərazisində “Kəpənəkçi” etnoniminə daha çox rast gəlinir. Akademik H.Araslıya istinad edən tədqiqatçı İ.Bayramov İrəvan qubemiyasının Aleksandropol qəzasında, indiki Düzkənd (Axuryan) rayonundakı Kəpənək oroniminin qədim türk dilində “yapıncı” mənasında işlənən kəpənək sözündən əmələ gələn Kəpənəkçi etnonimi ilə bağlı olduğunu təsdiqləyir. Şörəyel vadisində, Gümrü şəhərindən şimal-şərqdə Böyük Kəpənəkçi və ondaü törəmiş Kiçik Kəpənəkçi kəndlərinin əhalisi 1878-ci il rus-türk müharibələrindən sonra dədə-baba torpaqlanndan zorla çıxanlmış və oraya emıənilər yerləşdirilmişdir. Oğuzlann etnotoponimini əks etdirən Böyük Kəpənəkçi oykonimi 1935-ci ildə Musaelyan, Kiçik Kəpənəkçi isə 1945-ci ildə Ovit adları ilə əvəz edilmişdir. Ermənistandakı “Kafan” şəhərinin adı da eyni kökdən gəlir. Mütəxəssislər vaxtilə Yelizavetpol quberniyasmın Zəngəzur qəzasma daxil olan bu inzibati vahidin Oxçu çayınm sağ sahilində yerləşmiş Qapan kəndinin adı ilə bağlı olduğunu göstərirlər. Maraqlıdır ki, azərbaycanlılar arasında geyimin “kəpənək” adı məhz İrəvanda son dövrlərədək saxlanmışdır. Kəpənək sözünün geniş arealda yayılması, toponim, oykonim və oronimlərdə yaşadılması onun tayfa adı ilə bağlıhğım bir daha təsdiqləyir.

Kəpənək sözü qonşu xalqlann dilində də özünə yer etmişdir. Radlov bu sözün “kepenyak”, “kobenyak” variantlarını təqdim edərək mənbə kimi türk, qırğız, balkar dillərindəki qarşılığını göstərir. Maks Fasmer də rus dilindəki kebenyak (кебеняк) sözünün türk dillərindəki kəpənək (qırğız dilində kebənək, balkar dilində gebenek) sözündən keçdiyini qeyd edir. Kəpənək rus dilində “tebenyak” şəklində də işlədilir. Etnik mənşəyi mübahisə mövzusu olan etrusklann yağmurluq üçün çiyinə salınan geyiminin “tebenna” adlanması etnogenez problemlərinin həllində geyim elementlərinin vasitəçi rol oynaması imkanmı təsdiqləyir, başqa sözlə, etruskların türk mənşəli olduğunu qəbul edən alimlərin fıkrinə dəstək verir.

Maraqlıdır ki, istər Maks Fasmer, istərsə də N.Bittirova kəpənəyi başlıqlı üst geyimi kimi təqdim edirlər. İ.Zvereva isə kəpənəyin öz formasına görə yapıncıdan fərqli olaraq gödək, başlıqlı və belə qədər ilgəklə bağlandığım göstərir. N.Bittirova keçmişdə onun bütün türk xalqları arasında geniş yayıldığım, Qafqaz və Şimali Avropaya türklərdən keçdiyini (rus dilinə kebenyak, adıq - qubeneç, abxaz - aquabenek, osetin - qebena, belarus - kobenyak) qeyd edir. İtaliyanm kübar cəmiyyətində vaxtilə “qupelyand” adlanan plaş tipli üst geyimi də fıkrimizcə, öz adını kəpənəkdən götürmüşdür. Çünki Avropaya keçə sırf türklərdən keçmişdi. İsmail Danışmend yazır ki, Kalifomiya Universitetinin antropologiya üzrə professom Robert Levienin “Manuel d'Anthropologie culturelle” adlı əsərinin 138-ci səhifəsində “Keçə”nin bir türk icadı olduğu və bir çox şeylərdə istifadə olunan bu icadın Şərq aləminə, Yunanıstana, Romaya türklərdən keçdiyini və hətta qədim yunanlılarla romalıların türk yapıncısına bürünərək yağmurdan qomna bildiklərini oxuya bilərsiniz” !

Kişi geyim dəstinin vacib elementlərindən biri də bel geyimləridir. Bel geyimlərinə daxil olan tuman(alt geyimi) və şalvar Azərbaycanın bütün bölgələri üçün ümumi səciyyə daşıyırdı. Tuman taylarınm arasına qalın ağdan rombformalı calaq - tuman ağı (narvan, miyança) tikilib, lifəsinə tumanbağı keçirilirdi. Üst şalvarı tumanla eyni formada olub, ondan materialına görə fərqlənirdi. Şalvar əsasən yer hanasında toxunan qılıcı şaldan, həmçinin qədək, mahud və digər parçalardan hazırlamrdı. Mahud və şal parçalardan tikilən şalvarların beli qıcıqlandırmaması üçün onun lifəsi çit, bez və s. yumşaq parçalardan tikilirdi. Şalvarın lifəsinin həm arxa və həm də ön tərəfındən bağ yeri qoyulurdu ki, bu da kişi şalvarım eyniadlı qadın geyimlərindən fərqləndirən əsas əlamətlərdən biri idi. Bu forma sayəsində kişi şalvarı hər iki tərəfınə geyinilir və bu da onun uzunömürlü olmasına imkan yaradırdı.

Şərur-Dərələyəz bölgəsində istifadə olunan şalvarlar öz biçimlərinə görə batman şalvar, narvanlı şalvar və yarım narvanlı şalvar kimi tiplərə ayrılırdılar. Bölgədə istifadə olunan şalvarlarm formaları haqqında ətraflı məlumat verən Batman şalvar şal parçadan tikildikdə hər tayı iki taxtadan (taxtaların eni təxminən 30-40 sm olurdu - G.A.), fabrik parçasından tikildikdə isə bir taxtadan biçilirdi (eni təxminən 70-80 sm - G.A.). Belə şalvarın arasına navran (miyança) əlavə olunurdu. Bu element öz növbəsində biçim formalarına görə narvan, yarımnarvan və yəhəri narvan adlanırdı. Narvan kvadrat, yarımnarvan düzbucaqlı, yəhəri narvan isə üçbucaqlarm bir-birinə büiəşdirilməsindən alınan romb formalı ağ parça hissələrindən ibarət olurdu.

XX əsrin əvvəllərindən etibarən Avropa biçimli şalvarların Azərbaycan məişətinə daxil olması ilə nifəli şalvarlar sıradan çıxmışdır. Buna baxmayaraq Azərbaycanın, o cümlədən İrəvanın ucqar kəndlərində 60-cı illərə qədər yer hanasında toxunmuş şal parçalardan tikilən şalvarlar xalqın istifadəsində olmuşdur.

Geyim mədəniyyətində ayaq geyimləri özünəməxsus yer tuturdu. Azərbaycanlılar arasında bu geyim növünün müxtəlif forma və çeşidləri yaranmışdır. Digər geyimlər kimi, ayaq geyimlərinin də yaranıb formalaşmasında təsərrüfat məşğuliyyətinin istiqaməti əsas rol oynamış, onu xammal bazası ilə təmin etmiş, təbü-coğrafı şərait isə bu geyimlərin formasmı şərtləndirmiş və yaranmasını zərurətə çevirmişdir. Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi İrəvanda da ayaq geyimləri əsasən at, öküz, uzunqulaq, qoyun və keçi dərisindən və yun iplərdən hasilə gətirilmişdir.

Türk xalqları arasında, o cümlədən bütün Qafqazda çox geniş yayılmış kişi ayaq geyimi olan, qədim dövrlərdən günümüzə qədər gəlib çatan çarıqların ən qədim nümunəsi tarixi Azərbaycan torpağı olan Ermənistan ərazisindən tapılmışdır. Onun 5500 yaşı oldugu bildirilir. Primitiv şəkildə tikilmiş çarığın içinə saman doldurulmuşdur. İctimaiyyətə “armenian shoes”(ennəni ayaqqabısı — G.A.) kimi təqdim olunan həmin çarıq, əslində türk xalqlarının istifadəsində olmuş, türklərdən başqa xalqlara yayılmış çarığın ibtidai fonnasıdır.

Şərur-Dərələyəz bölgəsində zilani-kürdü və şirvani çarıq növləri geniş yayılmışdı. Bu çarıqlar aşılanmış dəridən, peşəkar ustalar tərəfındən hazırlanırdı. Belə çarıqların dərisi quyruq yagı ilə yağlandığına görə qurumur, daha səliqəli və yaraşıqlı olurdu. Aşıq Ələsgər Göyçə mahalının maddi dəyərləri arasında kalman çarığın da adını çəkir. Etnoqrafık çöl tədqiqatları göstərir ki, kalman çarıq kobud aşılanmış dəridən tikildiyi üçün qart olur, hərəkət zamanı taqqıldayırdı. Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi İrəvanda da çarığın çox sadə biçilmə və tikilmə tərzinə görə onu aşılanmamış göndən hər kəs özü biçib-tikə bilirdi. Bunun üçün ayağı gönün üzərinə qoyaıaq ölçüsünü götürür, sonra kənarlanm ayağın üstünə doğm qatlayır, səliqəyə salır və kənarlarını köşə vasitəsilə bir-birinə hörürdülər. Bu barədə “Aşıq Ələsgərin Şınıq səfəri” dastanında etnoqrafık baxımdan maraqlı məlumat vardır: “... Evdə mal gönü var idi. Nağı tez bundan bir cüt kəsdi, tükünü qaşımamış beş-altı yerindən deşdi, bir cüt çarıq düzəltdi” . Bu primitiv üsuldan kasıb təbəqə XX əsrin ortalarına qədər istifadə etmişdir.

Qədim ayaq geyimləri sırasında yer alan uzunboğaz və yarımboğaz çəkmələr də çaüq kimi geniş arealda yayılmışdır. Onlardan biri olan ədük haqqında “Divani-lüğət-it-türk də və Kitabi- Dədə Qorqud” dastanmda məlumatlar vardır. Kitabi-Dədə Qorqud dastanında qeyd olunur ki, Təpəgöz Basatı ədükün bogazına saldı. Bəzən bu ifadəyə görə ədiyin uğunboğaz çəkınə olduğu hesab olunur. Dastandan məlumdur ki, Təpəgöz çox nəhəngdir və hər hansı bir insanın onun ədiyinün boğazına yerləşməsi fıkrimizcə, Təpəgözün nəhəngliyini qabartmaq üçün edilmiş bədü təsvir vasitəsi — mübaliğədir. Ədiyin gödəkliyini nəzərə alsaq, tarixi Azərbaycan ərazilərindən arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan yarımboğaz çəkmə fiqurlarının ədiyə aid olduğunu söyləmək mümkündür. Qeyd edək ki, Naxçıvan və Ermənistan ərazisindəki arxeoloji abidələrdən yanmboğaz çəkmə nümunələri əldə edilmişdir. Bu geyim nümunəsi türklərə məxsus fiqurlarda və təsvirlərdə də izlənilir. Fikrimizcə, ədiyin ibtidai forması çarıqla oxşar tərzdə hazırlanmışdır. Yəni ayaq "ədüklük" dərinin ortasına qoyulub, sonra dərinin kənarları topuqda toplanaraq xüsusi ip və ya köşə ilə bağlanmışdır. Məhz ona görə də, arxeoloji abidələrdən əldə olunan saxsı ədik nümunələrinin və təsvirlərdə, zərgərlik nümunələrində gördüyümüz çəkmə formalarının boğazı gendir. Qədim dövrə aid təsvirlərdə rast gəldiyimiz topuqdan bir qədər yuxan olan çəkmələrin də boğazının bağlandığı aydın nəzərə çarpır. Görünür, ədik hazırlamaq üçün dəri çarığa nisbətən daha böyük ölçüdə götürülmüşdür. Sonralar tədricən daha təkmil üsullar tapılmış və ədiyin üstündə dərilər ağız-ağıza gətirilərək tikilmişdir. İrəvanın qədim dövr tarixi abidələrindən tapılan saxsı ədik nümunələrinin bəzisinin üzərində qabanq hissə görünür, böyük ehtimalla, bu dərinin artıq qalan hissələridir və ayaqqabının üzərində onun tikilməsinə işarət edir.

Mahmud Kaşğari ədiyin izahmı verərkən onun “məst” olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, Krım tatarlan da yarımboğaz ayaq geyimini “məst” adlandırırlar. Məst həm də dəstəmazın pozulmaması üÇÜn müsəlmanların istifadə etdiyi yumşaq dəridən tikilmiş ayaq geyiminə deyilirdi. XIX əsrdə Azərbaycanda onun topuğa qədər olan formasından istifadə edilmişdir. Göyçə mahalına aid bir folklor nümunəsində haqqında bəhs edilən məst də eyni formaya malik çəkmədir. Onun altı padoşdan, üstü isə o dövr üçün qiymətli dəri növü olan xromdan tikilirdi.

Geniş yayılmış və dövrümüzə qədər gəlib çatmış kişi ayaq geyimlərindən biri olan uzunboğaz çəkmələrin ədiyin təkmilləşdirilmiş forması olduğunu hesab etmək olar. Arxeoloji qazıntılardan əldə olunan saxsı uzunboğaz çəkmələr bu fıkri təsdiq edir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan saxsı çəkmə nümunələrindən birində çəkmənin həm üzərində, həm də topuq hissəsində tikiş izləri aydın görünür. Yəni, ədiyin boğaz hissəsinə dizə qədər uzanan dəri əlavə etməklə uzunboğaz çəkmə forması əldə olunmuşdur.

Arxeoloji abidələrdən tapılan gildən hazırlanmış uzunboğaz çəkmə nümunələri Azərbaycanda bu tip ayaq geyimlərindən istifadənin tarixi və forması haqqında dəyərli məlumat daşıyıcısıdır. Gıldən hazırlanmış uzunboğaz çəkmə nümunələrinə Tarixi Azərbaycan əraziləri, o cümlədən Qafqazın bir sıra abidələrində, eləcə də, Avropa, Mərkəzi və Kiçik Asiya, Cənubi Amerika, Hindistan ərazilərində təsadüf olunmuşdur” . Eyni ayaq geyimi nümunələrinin - ədlik və uzunboğaz çəkmənin İrəvan arxeoloji abidələrindən əldə olunması bölgənin ümum-Azərbaycan, ümumtürk mədəniyyətinin zəngin və qədim ocaqlarından biri olduğunu təsdiqləyən dəyərli faktlardır.

İstər kişi, istərsə də qadın ayaq geyimləri arasında corab mühüm yer tutur. Corab elə bir geyim növüdür ki, sosial mənsubiyyətindən, yaşından, cinsindən asılı olmayaraq onu hamı geyinirdi. Corab toxuculuğunda böyük səriştəyə malik olan İrəvan bölgəsinin qadınlan ailənin bu geyimə olan tələbatını ödəyirdilər.

Kişi ayaq geyimlərinin bir növü də dolaq və patava idi. Dolaq soyuq qış aylannda corabm üstündən ayağa və baldıra dolanaraq diz altında bağlanırdı. Bağlanmasım təmin etmək üçün dolağın baş ucuna hər iki küncdən bağ ipi əlavə olunurdu. Bağ ipi uzun olur, onun baldıra bir neçə dəfə dolanmasına imkan verirdi. Patava da dolaq kimi ayağa və qıçlara dolanırdı. Hər iki geyim növü yer hanasında, qadınlar tərəfındən toxunurdu. İrəvan qadınlarmın bu sahədə böyük təcrübəsi vardı.

Qadın geyimləri. İrəvan bölgəsinin qadın geyimləri də öz növbəsində baş, çiyin, bel və ayaq geyim növləri ilə xarakterizə olunur. Kişi geyimlərindən fərqli olaraq bölgənin qadm baş geyimləri özünəməxsusluğu ilə seçilmişdir. Bu geyimlər arasında dingə özünəməxsus yer tutur. Dingənin Azərbaycan ərazisində tarixi çox qədimdir. Arxeoloji qazmtılardan tuncdan hazu’lanmış dingələr əldə edilmişdir. Dingə keçmişdə Zəngibasar, Amasiya, Ağbaba, Şörəyel, Naxçıvanda, Azərbaycanın qərb bölgəsində (Qazax, Tovuz) geniş yayılmış qoyma, eyni zamanda örtmə tipli qadm baş geyimlərindən biri olmuşdur.

Dingənin adı Azərbaycanın ayn-ayn şivələrində fərqli mənalar ifadə edir. Cəbrayıl və Güney Azərbaycan şivələrində yüksək yer, təpə mənasım ifadə etməsi onun Tannçılıq dini ilə bağlı olmasına işarədir. Papaqların eyni zamanda dingənin hündürlüyü qədim insanlann dini dünyagörüşünün təzahürü kimi çıxış edir. Göy Tanrı dini sistemində hündür olan hər şey Tannya yaxm olmaq, Tanrıya çatmaq inancım əks etdirir. Bu inancın baş geyimlərinin formasma müəyyən təsirinin olması mümkündür. Belə ki, papaq yeganə geyim növüdür ki, insanın boyundan ucada dayanır, bunun üçün tanrıya daha yaxın hesab olunurdu. Bu inanc dingəyə də aid edilə bilər. Dingə sözü Borçalı, Hamamlı, Kürdəmir, Qazax və Ordubadda çələng mənasmı bildirir.39 Borçalı bölgəsində onu yalmz gənclər, Hamamlı, Ağbaba, Şörəyel, Cəbrayıl bölgələrində isə evli qadınlar geyinirdi.

Tarixi Azərbaycanın Ağbaba bölgəsində “qızıl dingə” adlanan gəlin başlığı Anadolunun türkmən obalannda “qızıl çələng” adı ilə məlumdur. Əldə olan məlumata görə, Ağbaba bölgəsinin ~ Çaybasar kəndində 1950-ci illərdə də gənc gəlinlər və orta yaşlı xammlann hamısı dingəli olmuşlar. Hər bir gəlin toy gününün səhəri başına dingə taxmalıydı. Qars sancağmın Ağbaba mahalına aid bir folklor nümunəsində dingə haqqında maraqlı məlumat yer alır:

Altun olsun dingəsində pərəhlər,

Birçəklikdən keçirilsin hörüklər.

Demirəm ki, qızıl olsun dirəklər,

Dediklərim olsun nağdı, istərəm.

Folklor nümunəsinin mətni haqqında aydın təsəvvür əldə etmək üçün informatorlann verdiyi məlumatlara diqqət edək. Ağbaba bölgəsində dingə hazırlamaq üçün köhnə ələk sağanağı istifadə olunurdu. Sağanağı başın ölçüsünə uyğun 4-5 sm hündürlükdə kəsib dairəvi qatlayırdılar. Dingə alını incitməsin deyə sağanağm üzərinə tafta, bez, qədək, satin kimi parçalardan üzlük çəkilir, qalın yun parçadan içlik düzəldilidi. Dingənin yuxarı və alt tərəflərinə gümüş bəzəklər düzülürdü. Daha sonra alt və üst halqalar arasına da qırmızı ipəkdən dövrələmə kəmər çəkilib tikilirdi. Üst və alt halqadan isə eyni boyda qızıl pərəklər asılar, həmin pərəklər alının bir hissəsini örtərdi. Üst pərəklərdən yalnız biri böyük ölçüdə olurdu ki, o da tam ortadan bərkidilirdi. Ona “mahmudiyyə” deyilirdi. Bəzi dingələr iki halqa arası mərkəzdə yaşıl, mavi və ya qırmızı rəngli qiymətli daşla örtülürdü. M.Kaşğari “but” adlı, iri və dəyərli fıruzə qaş bəzəkdən bəhs edərək yazır ki, o, “böyüklərin oğullarının və qızlarının alınlarına, alındakı dingələrə taxılır” . Görünür, Ağbaba bölgəsi qadınlarınm baş bəzəyinə əlavə olunan qaş “but”un varisidir. Üst pərəklərdən və ya pullardan birinin daha iri ölçüdə olması isə M. Kaşğarinin qeyd etdiyi qaşqoyma ənənəsinin forma baxımından dəyişməsidir.

Dingənin üstündən ağ kəlağayı (ən çox da yaşıl yelənli olanını) bağlayırdılar. Kəlağayı elə bağlanırdı ki, dingə sürüşüb başdan düşməsin. Kəlağayının altmdan qulaqlara tərəf gümüş halqalardan birçəklik asılır və ondan hörüyü, ya da burulmuş saçı keçirirdilər. İmkanlı xanımlar alt və üst halqaların arası tafta üzərinə qızıl pullar düzürdülər. Bir çoxları kəlağayının altından dingənin gicgahlara düşən hissəsindən aryıca parçaya taxılmış qızıl və gümüş bəzəklər sallayaraq birçəkliklərdə bərkidirdilər.

Dingənin bəzənməsi böyük əhəmiyyət daşıyırdı. Bu ailənin statusunun göstəricisiydi. Mahmud Kaşğarinin verdiyi məlumata görə, keçmişdə papaq və dingə kimi baş geyimlərini süsləmək üçün “kimsən”  adlanan incə və dəyirmi pərəklər istifadə olunurdu. Arxeoloji qazıntılardan əldə olunan tapmtılar baş geyimlərinin kiçik pərəklərlə bəzədilməsi tarixinin daha qədim olduğunu təsdiq edir.

Türkiyənin Anadolu bölgəsində istifadə edilən gəlin başlığı, XX əsrin əwəllərinə qədər Türkmənistan qadınlarının istifadəsində olan “kasava”, qazaxlar və qaraqalpaqlarda “saukele”, türkmən-çovdarlarda “şovkele” adlanan baş geyimləri dingə ilə analoji oxşardır.

İrəvanın Pəmbək mahalında çalmadan da istifadə edilmiş, bu geyim növü XX əsrin əvvəllərinə qədər öz varlığını, az da olsa, qoruyub saxlamışdı. Burada “Çalmalı Hürü”nün adı xalqın hafızə saxlancında bu günədək yaşadılmaqdadır. Adətən, çalmanın qabağına “günlük” adlanan bəzək tikilirdi. Günlük dingə, tərlik və başqa baş geyimlərinə əlavə olunan bəzəklərlə eyni formaya malik olub, metal pullardan ibarət idi.

Azərbaycan qadınının baş geyimləri içərisində örpək (örtük, örtək) xüsusi yer tuturdu və əsasən də imkanlı təbəqənin geyim kompleksinə daxil idi. Azərbaycan, xüsusən Naxçıvan və İrəvanın varlı qadmlarınm yüksək qiymətləndirdiyi baş örtüklərindən biri sərəndaz olmuşdur. Fotoşəkillər əsasında İrəvan bölgəsində sərəndazdan geniş istifadə olunduğu anlaşılır.

Kəlağayını və digər örtükləri başa müxtəlif formalarda bağlayırdılar. İrəvanda qadınüı yaşını təyin edən əlamətlərdən biri də baş örtmə formaları olmuşdur. Amasiya bölgəsi Güllübulaq kəndində vaxtilə mövcud olmuş başörtmə qaydalarının yaşa görə dəyişməsini izləyək: cavan gəlinlər “qıdanı” adlanan başörtmə üsulundan istifadə edirdilər. Bu üsula görə kiçik yaylıq alının önündən çəkilərək başm arxasında bağlanırdı. Qıdanının üstündən isə kəlağayı örtülərək çənənin altından çalkeçir edilib boyunun ardında bağlanırdı. Bu başbağlama üsulu “qızbaşı” adı ilə Qarabağ bölgəsində də mövcud olmuşdur, lakin Qarabağda qıdanı deyil tərçəkdən istifadə olunurdu. Orta yaşlı qadınlar isə əvvəlcə kəlağayını bağlayır, üstdən qəzmə (qəmzə) çəkirdilər. Qəzmə qıdanı ilə eyni formäda olsa da, bağlama tərzinə əsasən fərqli ada malikdir. Bunlardan fərqli olaraq yaşlı qadınlar əvvəlcə kəlağayı, onun üstündən çənənin altmdan keçirilməklə başın ortasında bağlanan ləçək, daha sonra qəzmə bağlayırdılar. Bu bağlama üsulu “korxama” adlamrdı. Eyni forma və məzmuna malik olsa da, bəhs etdiyimiz başbağlama üsulları ayrı-ayrı bölgələrdə müxtəlif adlarla məlumdur. Şamaxı bölgəsində bu başbağlama üsulu “dingə”, eyni zamanda “çəki”, “yelçək”, Qarabağ və əksər bölgələrdə “çalma” adlanır.

Azərbaycan milli qadın baş, eyni zamanda çiyin geyimləri arasında şal önəmli yer tutur. Çiyin şalını yaşlı qadmlar XX əsrin axırlarına qədər istifadə etmişlər. Soyuq fəsillərdə evdən çıxarkən, adından da göründüyü kimi, onu çiyinlərinə salır, eyni zamanda bellərinə dolayaraq bədənlərinin isti qalmasını təmin edirdilər. İrəvan xanlığının Ağbaba-Şörəyel mahalında qadınlar şalı çiyinin birindən qıyqacı aşırıb uclarını bel dairəsinə dolayaraq beldə bağlayırdılar. Buna “şərid” deyilirdi. O, bir növ müasir paltonu əvəz edirdi. Sonralar fabrik istehsallı ucuz və keyfıyyətli şallann məişətə geniş şəkildə daxil olması yer hanasında toxunan şal parçaları sıxışdırıb aradan çıxardı. Yerli çeşnidə (damalı) toxunmuş fabrik istehsallı yun şallar kənd yerlərində yaşlı qadınlar tərəfmdən XX əsrin 90-cı illərinə qədər geniş istifadədə olmuşdur. Bu şallara demək olar ki, hər bir evdə rast gəlmək mümkün idi. Bir qayda olaraq, belə şallar anadan qıza və ya gəlinə ötürülərək istifadə olunurdu. Məhz bu səbəbdən ailə saxlanclarında həmin şallara hələ də rast gəlmək olar.

Qadın geyim dəstinin vacib elementlərindən biri olan köynəklərin kişi köynəklərindən yeganə fərqi yaxa açırımının formasında və daha çox bəzədilməsində idi. Bütün Azərbaycan üçün xarakterik olan qadın köynəyinin İrəvan bölgəsi üçün dizə qədər, yanı yarmaclı forması səciyyəvi idi. Onun yarığının cınlmasınm qarşısını almaq üçün yarmacın başına üçbucaq parça tikirdilər. Eyniformalı köynəklər İrəvanla həmsərhəd olan Güney Azərbaycan və Qazax bölgəsində də istifadə olunurdu.

Köynəyin üstündən adətən arxalıq geyilirdi. Ağbaba-Şörəyel bölgəsində arxalıq Azərbaycanın digər bölgələrində geyilən arxalıqdan fərqlənirdi. Bu arxalıq Şərur-Dərələyəzin dağlıq bölgələrində  Qazaxda olduğu kimi “içlik” adlanırdı. Arxalığın üstündən bir qayda olaraq “qöcik” adlanan üst - geyüni geyilirdi. Ağbaba camaatı bu geyimi “qurduşqa” adlandırırdı. Qöcik və ya qurduşqa gənc - 5 və orta yaşlı qadınların geyim dəstinə daxil idi. İrəvan şəhər mühitində isə qadın üst geyimi kimi əsasən Naxçıvanda geniş yayılmış çəpkən tipli arxalıqdan istifadə olunurdu.

İrəvan bölgəsi əhalisi həmçinin Qarabağ arxalıqlanndan da istifadə etmişdir. Adətən bu g arxalıqlar İrəvana Şuşadan alınaraq gətirilir, ya da eyni biçim üsuluna əsasən yerli dərzilər ^ tərəfındən tikilirdi. Belə arxalıqlardaan iki nümunə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi Etnoqrafıya  fondunda mühafızə olunur. İrəvanlılar həmin arxalıqlara bölgə üçün xarakterik olan naxış elementi  əlavə etmişlər.

“XIX-XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan xalqının istifadəsində olan, türk etnik-mədəni c mühitində yaranıb-biçimlənən, qadınlı-kişili hər kəs tərəfindən geyilən çəpkən türk xalqlaı ının ortaq g milli-mənəvi və mədəni dəyərlərə sahiblik etdiyini göstərən əsas maddi iaktlardan biridir. Əwəllər daha çox şalvarla (tumanla) geyilən uzun çəpkənlərin artıq XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əwəllərində ətəyi kəsilərək gödəldilmiş və taxtalı tumanla geyilmişdir. Aşıq Alı yaradıcılığında yer alan misralar həmüı ətəyi gödəldilmiş çəpkən haqda danışır:

Mən gələli xeyli qəddin ucalıb,

Sənin dərdin məni çöllərə salıb,

Fikr etmə ki, Aşıq Alı qocalıb,

Gen tuman, çəpgəni dar istər könül.

Bütün Azərbaycan üçün xarakterik olan bu geyim növü İrəvan, Naxçıvan, Lənkəran bölgələrində artıq “çəpkən” deyil, “arxalıq” adlanır və əsasən qollannm quruluşuna görə fərqlənirdi. Bu çəpkənlərin qolları düz və uzun tikilir, hərəkət sərbəstliyi yaratmaq üçün qoltuğun altı açıq saxlanılırdı. XIX-XX əsrin əwəllərinə aid fotoşəkillərdə çəpkənin əsasən küləcənin altmdan geyildiyi görünür. Ta qədimdən bir neçə geyimin üst-üstə geyilməsi ənənə halını almışdı. Fotoşəkillər İrəvan, Naxçıvan, Qarabag, Bakı, Qazax-Borçalı və s. bölgələrdə eyni geyim tərzinin olduğunu müşahidə etməyə imkan verir.

M.İrəvaninin əsərləri sayəsində məlum olur ki, qadın geyimi kimi tanınan küləcə (Naxçıvan və İrəvanda bu geyim həm də çuxa adlanırdı) kişi geyim dəstində də yer almışdır. Küləcə dizə qədər, bədəni dar, ətəyi gen büzməli, yaxası boyvəboy açıq geyim növü idi. XIX əsrin birinci yansına qədər küləcələr yüksək səviyyədə bəzədilir və ya xəzə tutulurdu. Kişi, eyni zamanda qadın geyim dəstində xəz küləcələr status göstəricisi olaraq yüksək qiymətləndirilirdi. Artıq XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindən etibarən belə dəbdəbəli küləcələr kişi üst geyimi sırasından çıxmış, qadın geyim dəstində isə öz varhğmı XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etdirmişdir. İrəvan bölgəsində isə bu ənənə XX əsrin ortalarına qədər qorunub saxlanmışdır. Qərbi azərbaycanlıların verdiyi məlumata görə, XX əsrin ortalarına qədər rahatlığını nəzərə alaraq kişilər çöl təsərrüfat işləri zamanı sadə küləcədən (gödək çuxadan) istifadə edirdilər.

Küləcə kişı geyımlərındə olduğu kimi, qadm geyim dəstində də üstün yer mturdu. Azərbaycanın dıgər bolgələrindən fərqlı olaraq Şörəyel və Pəmbək mahallarmda küləcə qöciyin altmdan geyilmışdir.  Belə küləcələr Qazax bölgəsinə aid zıbını kimi sadə olur, ucuz parçalardan tikilirdi. Bunun əksinə olaraq, kübar ailələrdə yüksək bədü tərtibat verilmiş küləcələr üst geyimi kimi istifadə olunmuşdur. Yüksək təbəqə qadmlannm geyim dəstinə daxil olan küləcələr bahalı tirmə, məxmər parçalardan tikilir, kişi küləcələrindən fərqli olaraq müxtəlif tikmə üsulları (güləbətin, muncuq, təkəlduz və s.), geyim bəzəkləri ilə bəzədilir, yaxasına qızıl, gümüş qozalar düzülürdü. İmkanlı qadmlar ust tumanm ətək bəzəklərı ılə küləcənin bəzək elementlərinin həmahəng olmasına xüsusi dıqqət verırdılər.'- Aşıq Ələsgər küləcənin ətəyinə zər baftanın, yaxasına (bəlkə də köynəyin ətəyınə, çunkı qumrovlar həm geyimlərin yaxasına, həm də köynəyin ətəyinə düzülürdü) qumrovlarm düzülməsindən bəhs edir:

Silkinir, qumrovları

Zey-zey deyir, gəlir səsi...

...Əynində xas güləçə,

Ətəyində zər baftası;

Qaməti ər-ər kimi,

Əcəb yaraşır libası...

Naxçıvan və İrəvan bölgəsinə aid fotoşəkillər ustad aşığın məlumatını faktiki olaraq təsdiqləyir. Həmin sənədlərdə küləcələrin yaxasına qozaların düzüldüyü, yaxa kəsiyinin və ətəyinin baftalarla bəzədildiyi aydın görünür.

İrəvan bölgəsində qadm bel geyimləri, o cümlədən şalvarlar özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik idi. Qadın bel geyimləri qnıpuna daxil olan geyimlər eynilə kişi geyimləri kimi, alt və üst olmaqla iki variantda mövcud idi. Bununla belə qadın bel geyimləri çeşid zənginliyi, material fərqi ilə özünəməxsusluq təşkil edirdi. Qadın şalvan Ağbaba, Pəmbək, Qarabağ mahallannda “tuman” adı ilə istifadə olunmuşdur. İrəvan bölgəsində qadın tumam (iç don, şalvar) gen biçilib tikilir, topuqda bölgə əhalisinin “biləklik” (manjet) adlandırdığı parça hissəsi ilə yıgılırdı. Biləklik hissəyə rəngbərəng saplarla müxtəlif naxışlar salımrdı (həmin naxış qöciyin biləyinə də vurulurdu). Tumanm(şalvarm) üstündən büzməli, genətəkli, taxtalı tuman geyilirdi. Hər iki tuman nö\öi beldə tumanbağı vasitəsilə bağlanırdı.

Soyuq fəsillərdə xüsusən yaşlı təbəqə qadınlan döşəkcə tumandan istifadə edirdilər. Döşəkçə tuman Pəmbək mahalında “sırıqlı tuman” adı ilə məlumdur. İrəvanlılarm yaşlı nümayəndələri ilə aparılan sorğu nəticəsində sınqlı tumanın hazırlanma qaydası haqqmda məlumat əldə olunmuşdur. Bunun üçün alt qatı bez, üst qatı müxtəlif rəngli parça olmaq şərti ilə iki növ parça götürülür və parçalar iki taydan ibarət olaraq biçilir. Bezin üzərinə pambıq və ya yun döşənərək ikinci qat parça onun üzərinə çəkilir və rəngli sapla sırınır. Sonra iki tay arasma miyança verilərək taylar bir-birinə birləşdirilir. Belinə nifə tikilir, əyində durmasını təmin etmək üçün nifənin içərisinə tumanbağı keçirilərək büzülür və beldə bağlanırdı. Tumanın balaqlanna 5-10 sm köbə veriləıək topuqda yığılırdı.

Tuman(şalvar) bəzən dizlik də adlanırdı. Çiyin geyimləri, eyni zamanda üst tumanı iç donun (şalvarm, tumanm) üstünü örtdüyündən, həmçinin bəzən qadınlar da kişilər kimi uzunboğaz çəkmə geyindiklərindən həmin geyimin yalnız diz hissəsi görünür, bu səbəbdən geyim görüntüyə əsasən “dizlik” adlandırılırdı. Aşıq Ələsgər yaradıcılığında dizlik ifadəsinin işlənməsi də həmin geyim tərzinə işarədir:

Qüdrətdən çəkilib qaməti-şahbaz,

Mərnus dizlik geyib, çəpkəni atlas...

Alt və üst tumanı bir-birindən parçasına görə fərqlənirdi. Alt tumanları əsasən çit və bez parçadan tikilirdisə, üst tumanlan üçün daha qiymətli parçalar seçilirdi. Varlı təbəqənin xanımlan şalvarın ayağına müxtəlif bəzəklər vururdular.

Azərbaycanın digər bölgələrində geniş yayılmış büzməli və qatlama(qırçınh) tumanlardan fərqli olaraq İrəvanda bir-birindən fərqlənən bir neçə tuman növündən istifadə olunmuşdur. Belə tumanlardan biri ayağı qırçınlı tumanlar idi. Bu tumanlara beldən verilən büzmədən başqa balağına da ensiz qırçınlar əlavə olunurdu. Pəmbək mahalımn Gülltibulaq kəndində istifadə olünan qadüı tumanları isə fonna baxınnndan bir qədər fərqlənirdi. Bu tumanlar “don ”, “ətəkləmə” adlanır, bir tərəfı açıq olur, arxadan qabağa gəlməklə öndə bağlanır, beləliklə, açıq hissə önə düşürdü. Buna görə də mütləq şalvarla (tumanla, içdonla) və ya büzməli tumanla birlikdə geyilir, üstündən mütləq öynüh (önlük) bağlanırdı. Xatırladaq ki, bu tuman növünə Azərbaycanın heç bir bölgəsində rast gəlinmir, analoqu yalnız “beldəmçə” adı ilə Orta Asiyada mövcud olmuşdur. Heç şübhəsiz ki, bu geyim növü vaxtilə həmin ərazilərdən Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrinə, o cümlədən İrəvan və ətrafına köç etmiş türk tayfaları tərəfındən gətirilmişdi.

Bütün bunlarla yanaşı bölgədə gödək tumanlardan da istifadə edilmişdir. Bu tumanlar gödək olduğu üçün biləkli tumanla geyilirdi. İrəvana məxsus belə tumanlardan biri Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin kolleksiyasında qorunur. Tumanın ətəyi muncuq tikmə üsulu ilə bəzədilmişdir.

İrəvan bölgəsi qadınlarının ənənəvi ayaq geyimləri corab, çarıq, başmaq, çust, məst, uzunboğaz, dabanlı uzunboğaz çəkmədən ibarət olmuşdur. Qadın ayaq geyimlərinin əksəriyyəti kişilərin eyni tipli geyimləri ilə identiklik təşkil edir. XIX əsrdə bu geyimlər yalnız bəzək tərtibatına və ölçüsünə görə kişi ayaq geyimlərindən seçilirdi.

İrəvanın ayn-ayn bölgələrində ayaq geyimləri özünəməxsusluq təşkil edirdi. Ağbaba bölgəsi qadın geyim dəstində Anadoluda “kundura” adı ilə məlum olan qondora daha çox istifadə edilirdi. Onun dabanı 3 sm olur, geyinərkən özünəməxsus səs çıxarırdı. Bundan fərqli olaraq Şərur-Dərələyəz bölgəsində qonşu Naxçıvan və Qarabağa məxsus başmaq, çust, uzuüboğaz çəkmə kimi ayaq geyimləri xalqın istifadəsində idi. Həmin geyimləri Qarabağ və Naxçıvan sənətkarlarındaü satınalma yolu ilə alır, bəzi hallarda yerli sənətkarlara sifarişlə tikdirirdilər. Aşıq Ələsgər ustalıqla bir misrada həm sağrı başmaq, həm də qadın və kişilərin dəstamazın pozulmaması üçün ayağa geydikləri məs (məst) haqqında məlumat verir:

Əylən məclisinə gəlməsini gör,

Sağrı başmaq geyib, gəl məsini gör.

Sağrı at, qatır, uzunqulaq gönündən, nadir hallarda iri buynuzlu heyvanların gönünüdən aşılanaraq hazırlanırdı. Başmaqla məsin adının eyni yerdə işlədilməsi göstərir ki, söhbət yumşaq dəridən, xüsusən, keçi dərisindən hazırlanan “müşkü”dən tikilmiş ayaq geyimindən gedir. Onun fonnası yuxaüda haqqmda bəhs olunan məstlə eynidir. Bu geyim növünü adətən başmaq və uzunboğaz çəkmə ilə birlikdə geyinirdilər.

Azərbaycan qadınının milli geyim dəstini corabsız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Corab elə bir geyim növüdür ki, onu sinfı mənsubiyyətindən, yaşından və cinsindən, mövsümdən asılı olmayaraq bütun təbəqələr ıstıfadə edirdi. O həm də hədiyyə, cehiz kimi istifadə olunurdu. Verilən məlumata görə, Ağbabada qız evi oğlan evinə 6-12 cüt corab hədiyyə edərdi. Bu adət fabrik istehsallı corablar vasıtəsılə İrəvan və digər bölgələrimizdə son dövrlərə qədər qorunub saxlanmışdı.

Bəzəklər. Qədim İrəvan ərazisində aparılan arxeoloji qazmtılardan tapılan bəzək nümunələri Azərbaycanın dıgər bölgələrindən əldə edilən bəzəklərlə eyniyyət təşkil edib, onların eyni tayfa bırlıklənnə məxsus olduğundan xəbər verir. XIX-XX əsrlərdə İrəvan əhalisinin istifadəsində olan bəzək-zmət əşyaları da mınıllıklərdən keçib gələn mədəni mirasın varisləri rolunda çıxış edir. Bu dovrdə də İrəvanda istifadə edilən bəzəklər ümum-Azərbaycan xarakteri daşıyırdı. Kürəformalı muncuqlar Şəmkir (III minilliyin oıtaları), Abşeron (II minillik) bölgələrindən də əldə edilmişdir. Həmin formalı qızıl boyunbağıları bütün azərbaycanlılar güd, İrəvanlılar və qarabağlılar isə mirvari adı ilə bu günədək istifadə etməkdədir.

İrəvan qadınlarının bəzəkləri arasında topuğa taxılan xal-xal, müxtəlif fonnalı üzüklər, bilərziklər, sırğalar da ümum-Azərbaycan xarakteri daşımışdır. Aşıq Alı yaradıcılığında əyrəmçə adlı üzüyə rast gəlirik:

Kəmərin bağlayıb gərdən çəkəndə,

Əyrəmçədən keçər beli qızların.

Əyrəmçə üzük adına Azərbaycanın Salyan rayonu ərazisində də rast gəlinir. Çox güman ki, həmin ifadə XX əsrin 40-cı illərində əraziyə Ermənistandan deportasiya olunmuş İrəvanlılar tərəfındən gətirilmişdir.

Azərbaycan kişi və qadın milli geyim dəstində XX əsrin əvvəllərinə qədər kəmərlər əsas elementlərindən biri olmuşdur. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılardan əldə edilən maddi dəlillər hələ Tunc dövründə burada metal kəmərlərdən istifadə edildiyini təsdiqləyir. Eynı dövrə aid tunc kəmər nümunələri qədim İrəvan ərazisindən də aşkar olunmuşdur.

Kəmər eynilə papaq kimi kişinin qürur mənbəyi hesab olunurdu. Kişinin kəmərsiz, silahsız evdən bayıra çıxması qəbahət sayılır, onun hörmətinə xələl gətirirdi. Ümum-Azərbaycan xarakteri daşıyan kişi kəmərləri İrəvan əhalisinin geniş istifadəsində olmuşdur. Forma baxımından heç bir fərqlilik daşımasa da, həmin kəmərlərin adlanmasında digər bölgələrlə fərqlər özünü büruzə verir. Şərur-Dərələyəzdə Azərbaycanın digər etnoqrafık bölgələrində “təkbənd”, “körpülü”(“törpülü") adlanan kəmərlər İrəvanın Şərur-Dərələyəz bölgəsində “qabırğa kəmər” adı ilə məlum idi.

XIX-XX əsrlərdə bütün Azərbaycanda olduğu kimi, İrəvanda da qadın geyim dəstində kəmərlər vacib elementlərdən biri hesab olunurdu. Bölgədə gəlinə gümüş kəmər bagışlanması ənənə halına çevrilmişdi. Xalq arasında tez-tez istifadə olunan “ondan belin bağlıdırmı?”, “ona bel bağlayırsanmı?”, “ondan belini bağlamısanmı?”, “ona bel bağlamaq olmaz” ifadələri məhz etibarın, = inamın, sədaqət andının sinonimləri olaraq gəlinapardı mərasimində öz əksini tapırdı. Belə ki, qız gəlin köçərkən qaynata və ya qayın belindən kəməri açıb gəlinin belinə bağlar, bununla “sənə bel bağlayır, namusumuzu qoruyacağma inanırıq” — fıkrini təlqin edirdi. Həmin kəmər satıla, başqasına hədiyyə verilə bilməzdi. Hallavar kəndindən məlumatçımız Xanım Allahverdiyeva qayınatasınm toy günü onun belinə bağladığı gümüş kəməri bu günədək saxlayır.

İrəvan qadınlarının istifadəsində “gül kəmər”, “saçaq kəmər” adlarıyla məlum olan kəmərlər də geniş yer tutmuşdur. Gül kəmər həmçinin Zəngəzur kəməri, bəzənsə, Qarabağ kəməri kimi də tanınır. Həmin kəmərlərdən biri Surəyya Ələsgərovanın şəxsi saxlancında bu günədək qalır. Saçaqlı kəmər isə Naxçıvanda “sallama” kəmər adı ilə məlumdur. Bu kəmərin ətəyinə halqalaüa əlavə bəzəklər, əksər hallarda gümüş pullar asılırdı.

Vaxtilə kişi və qadın geyim dəstində qurşaqlar da özünəməxsus yer mtmuşdur. İrəvan bölgəsinə aid rəsm əsərlərində, eyni zamanda fotoşəkillərdə qurşaq nümunələrini izləmək mümkündür. Bariz nümunə kimi Q.Qaqarinin İrəvan xanı və əyanlarının əks olunduğu “İrəvan xanmın qəbul otağı” rəsmindəki zəngin qurşaqlarmı misal göstərmək olar. Təsvirlərdən göründüyü kimi, kiçik xəncərlər qurşağa keçirilirdi. Qurşaqlar müxtəlif parçalardan olurdu. Onlann uzunluğu 2 metr, eni 70-80 sm-ə çatırdı. O, belə bir neçə dəfə sannaraq ucu içəri tərəfə keçirilir və beldə bərkidilirdi. Varlılarm qurşaqlan bahalı parçalardan, kasıblannkı isə sadə parçalardan hazırlanırdı. Yüksək təbəqənin geyim dəstində tirmə qurşaq daha üstün hesab olunurdu. Aşıq Ələsgər öz əsərlərindən birində tinnə qurşağın varlılar tərəfmdən istifadə olunduğuna işarə edir:

Kimi ətlaz geyir, tirmə qurşayır,

Kimi üryan gəzir qarın içində.

Kişi geyim dəstində bütün Azərbaycan, eyni zamanda Qafqazda olduğu kimi hazırdaşlardan da istifadə edilirdi. Hazırdaşlar daşıyan şəxsin sosial statusundan asılı olaraq gümüş, mis, ağac, sümük materiallarından hazırlanırdı. Aşıq Ələsgər əsərlərindən birində gümüş vəznəli (hazırdaşlı - G.A.) Göyçə bəylərindən bəhs edir.

Geyim mədəniyyətinin formalaşması prosesində baş verən dəyişikliklərdə etnik-mədəni təmas, ticarət-iqtisadi əlaqələr də əsas rol oynamışdır. Geyimlərlə bağlı yeniliklər ilk növbədə, mədəni səviyyədə öndə olan saray mühitində, sənət və ticarətin inkişaf etdiyi şəhər mərkəzlərində baş verirdi. Ucqarlarda, gediş-gəlişin zəif inkişaf etdiyi dağ kəndlərində bu proseslər çox gec və ləng gedirdi. Çünki inkişaf etmiş təbəqələrdən kənarda yaşayan insanlar öz geyim mühafızəkarlığını qomyub saxlamağa maraqlı idilər. Ucqarlarda yaşayan insanlann həmin təbəqə ilə təmasımn olmaması da inkişafm ləngiməsini şərtləndirirdi. Eyni zamanda onların maddi imkanları da yenilənmə prosesini qarşılamağa imkan vemürdi. Məşhur geyim tədqiqatçısı B.Adler geyimlərin meydana gəlmə şəraitini araşdırarkən bu məsələni belə izah edirdi: “Əlaqələr nəticəsində insan öz geyimlərini, qablarını, silahlannı sürətlə təkmilləşdirir. Təcrid olunmuş şəraitdə, dağlarda, sıx meşəliklərdə yaşayan insanlar isə əksinə, öz şəraiti və maddi mədəniyyətini yaxşılaşdırmaq üçün maraqlı deyildir. Buna görə də onlann geyimi sadə formasım saxlayırdı”. Məhz bu səbəblərdən İrəvanın ayrı-ayn bölgələrində geyim mədəniyyətində mühafızəkarlıq hətta ötən əsrin ortalarına qədər qorunub saxlanmış, əhalinin qadın qismi milli geyimləri çox gec tərk etmişdir. Aparılan araşdırmalar sübut edir ki, qadın geyimləri kişi geyimlərinə nisbətən öz mühafızəkarlığını daha uzun müddətə qomyub saxlamış, hətta həmin geyimlərin bir qismi (kəlağayı, büzməli tuman və s.) bu günədək xalqm istifadəsindədir.