Azərbaycanda
lirik-psixoloji teatr məktəbinin yaranması, inkişafı və formalaşması
Tofiq Kazımovun adı ilə bağlıdır. O, görkəmli teatr xadimi, şair Səməd
Mənsurun oğludur. Səməd Mənsur Bakıda mövcud olan bir sıra mədəni-maarif
cəmiyyətləri (məsələn, "Nicat", "Səfa") teatr truppalarının
rəhbərlərindən idi. Tofiq Kazımov 14 yanvar 1923-cü il Bakıda doğulub və
yeddiillik təhsilini burada alaraq teatr məktəbini bitirib (1939-1942).
Böyük Vətən müharibəsində iştirak edib. Döyüşlərdə yaralanaraq 1943-cü
ildə qayıdıb və Gənc Tamaşaçılar Teatrında aktyor işləyib. Əyyub
Abbasovun "Məlik Məmməd", Abdulla Şaiqin "Ana" dramlarının tamaşalarında
Bulud və Əmrah rollarını oynayıb. 1945-1951-ci illərdə Moskvada
Ümumittifaq Teatr Sənəti İnstitutunda rejissor təhsili alıb. Tələbə ikən
Ağdam Dövlət Dram Teatrında Həsən Qasımovun "Kür sahilində" pyesini
tamaşaya hazırlayıb. 1951-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrında diplom
tamaşası kimi Hüseyn Muxtarovun "Ailə namusu" ("Allanın ailəsi") pyesinə
səhnə quruluşu verib. 1952-ci il aprelin 25-də Gənc Tamaşaçılar Teatrına
baş rejissor göndərilib, ancaq burada tamaşa hazırlamayıb. Elə həmin il
oktyabrın 1-də Akademik teatra rejissor götürülüb. 1964-cü il martın
16-da bu teatra baş rejissor təyin olunub. Tofiq Kazımov 1980-ci il
avqust ayının 2-də avtomobil qəzasında həlak olana qədər baş rejissor
işləyib. 1958-ci ildə kinostudiyaya işə qəbul olunaraq "Azərbaycanfilm"də
çəkilən "Səhər" kinolentində rejissor kimi çalışıb. Elə həmin il rus
dram teatrında Ənvər Məmmədxanlının "Şərqin səhəri" pyesini tamaşaya
hazırlayıb. 1960-cı ildə kinostudiyadan çıxaraq yenidən Akademik teatra
quruluşçu rejissor götürülüb. Tofiq Kazımov 1960-cı ildə Musiqili
Komediya Teatrında Tofiq Quliyevin "Qızıl axtaranlar" (dramaturq: Həsən
Seyidbəyli) operettasma quruluş verib. Naxçıvan teatrında Məmmədəli
Tarverdiyevin "Kölgəli dağ" (1964), Quba teatrında Rza Şahvələdin "Qız
qalası" (1961), Şıxəli Qurbanovun "Əcəb işə düşdük" (1963), Gəncə
teatrında Altay Məmmədovun "Yadındamı" (1969) dramlarına quruluş verib.
Tofiq Kazımov uzun illər teatr institutunda aktyor və rejissor
sənətindən dərs deyib. Xalq artistləri Ağasadıq Gəraybəyli, Məmmədəli
Vəlixanlı, Kazım Ziya, Əliağa Ağayev (Zəfər Nemətovla birgə), İsmayıl
Osmanlı barədə monoqrafiyalar yazıb. "Çağırış", "İşıqlı yollarda", "Şəfəq",
"Qoçaq Polad" və digər pyeslərin müəllifidir. Mətbuatda teatr sənətinə,
müxtəlif tamaşalara aid resenziya və məqalələrlə çıxış edib. Tofiq
Kazımov 1965-ci ildə "Antoni və Kleopatra" (Uilyam Şekspir) və 1979-cu
ildə "Şəhərin yay günləri" (Anar) tamaşalarına görə Dövlət mükafatları
ilə təltiflənib. Respublikanın əməkdar incəsənət xadimi (1961) və xalq
artisti (1 iyun 1974) fəxri adlarına layiq görülüb. Akademik teatrda
sıravi rejissor kimi Karlo Haldoninin "Məzəli hadisə" (1952), Mirzə
Fətəli Axundzadənin "Lənkəran xanının vəziri", Lope de Veqanın "Sevilya
ulduzu" (1953), "Dəlilər" (1963), Maksim Qorkinin "Vassa Jeleznova"
(1954), Rəsul Rzanın "Qardaşlar", Nazim Hikmətin "Qəribə adam" (1956),
Ənvər Məmmədxanlının "Şirvan gözəli" (1957), Şıxəli Qurbanovun "Əcəb işə
düşdük", Aleksis Parnisin "Gözıllik və sevgi adası" ("Afrodita adası",
1961), Viktor Hüqonun "Mariya Tüdor" (1962), Sabit Rəhmanın "Sevimli
rollar" (1963) pyeslərinə səhnə təfsiri verib. Baş rejissor kimi
Akademik teatrda Vilyam Şekspirin "Antoni və Kleopatra" (1964), "Hamlet"
(1968), "Fırtına" (1974), İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə mənimləsən"
(1964), "Unuda bilmirəm" (1968), "Məhv olmuş gündəliklər" (1969), "Bağlardan
gələn səs" (1975), Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" (1966), Şıxəli
Qurbanovun "Sənsiz" (1967), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin "Pəri cadu"
(1969), Branislav Nuşiçin "Nazirin xanımı" (1970), Sabit Rəhmanın "Yalan"
(1965), "Küləklər" (1970), Bəxtiyar Vahabzadənin "Yağışdan sonra"
(1971), Yucin O'Nilin "Qızıl" (1971), Cəfər Cabbarlının "Aydın" (1972),
İmran Qasımovun "Nağıl başlananda" (1973), Aleksandr Vampilovun "Övlad"
(1974), Məmməd Səid Ordubadinin "Qılınc və qələm" (1976, səhnələşdirəni
özüdür), Maqsud İbrahimbəyovun "Ümid" (1976), Mirzə İbrahimovun "Bəşərin
komediyası və yaxud Don Juan" (1977), Anatoli Safronovun "Daşqın",
Dmitri Asenovun "Qızıldan qiymətli" (1977), Mirzə Fətəli Axundzadənin "Müsyö
Jordan və dərviş Məstəli şah" (1978), Əkrəm Əylislinin "Quşu uçan
budaqlar" (1978), "Yastı təpə", Taufiq əl Hakiminin "Karıxmış sultan"
(1980) pyeslərini tamaşaya hazırlayıb. Tofiq Kazımov baş rejissorluğu
dövründə teatra çoxlu istedadlı gənc cəlb etdi. Tofiq Kazımov yeni teatr
poetikası yaratmaqla, onun estetik səciyyələrini müəyyənləşdirdi. Tofiq
Kazımov, sözün əsil mənasında, hazırladığı səhnə əsərlərində "tamaşanın
müəllifi" səviyyəsinə yüksəlirdi. Tofiq Kazımov səhnəni maksimum
dərəcədə boşaltmağa çalışır və bununla fəza (məkan) genişliyinə nail
olurdu. Səhnə tərtibatındakı "xəsislik" əsas diqqəti aktyora yönəldirdi.
Tofiq Kazımov qaysaqlanıb köhnəlmiş səhnə şərtiliklərini cəsarətlə
sındırırdı. Onun quruluş verdiyi tamaşalarda pərdə obraz-rəmzə
çevrilirdi. Tofiq Kazımov klassik dramlara "doğma", "toxunulmaz" kimi
baxmaq flkrinin əleyhinə çıxır, həmin əsərlərin tamaşalarında cəsarətli
eksperimentləri, inamlı axtarışları, dəyərli nəticələri ilə diqqəti cəlb
edirdi. Tofiq Kazımov səhnədə məşq prosesində tamaşanın kompozisiyasını
qurandan sonra ecazkar improvizələr edir, gözlənilməz fəlsəfi-estetik
qənaətlərə gəlirdi. Bədii materialın səhnə təfsirində Tofiq Kazımovun
əsas "silahı" poetik, psixoloji, dramatik flkir yükü daşıyan mizanlar
idi. Tofiq Kazımovun tamaşalarında obraz üçün məxsusi yazılmış mahnıları
aktyorlar özləri oxuyurdular. Buna görə də ifaçı səhnədə həmişə obrazda
olur və bununla da vəziyyəti bilavasitə yaşayırdı. Tofiq Kazımov "özgələşmə
effekti"nin milli formasını yaratmaq üçün epik teatrın ünsürlərindən
cəsarətlə və novatorcasma bəhrələnirdi. Tofiq Kazımovun hazırladığı
tamaşalarda divar, qapı, pəncərə və sairə əşyalar (obyektlər) həm özünün
konkret məişət mahiyyətini yerinə yetirir, həm də atribut-obraza
çevrilirdi. Akademik teatrda həmişə gənc qəhrəman rolları tanınmış,
müəyyən fəxri adlarla təltiflənmiş 50-60 yaşlı aktyorlara verilirdi. Bu
səmərəsiz ənənəni məhz Tofiq Kazımov cəsarətlə sındırdı. O, "Sən həmişə
mənimləsən" tamaşasında 18 yaşlı Nargiləni tələbə Amaliya Pənahovaya, "Ölülər"dəki
gənc İsgəndəri 28 yaşlı Həsən Turabova... tapşırdı. Tofiq Kazımovun
tamaşalarında həm fikir, həm də estetik forma baxımından həmişə
təzətərlik, təravət vardı. Tofiq Kazımovun quruluş verdiyi tamaşalarda
iyirminci əsrin hərəkət və təfəkKür sürəti, qlobal ictimai və siyasi
proseslərin ritmi, insanların həyat tərzinin dinamikası, düşüncə
tərzinin itiliyi müxtəlif bədii, estetik, fəlsəfi, psixoloji formalarda
parlaq təcəssümünü tapırdı. Tofiq Kazımovun tamaşalarının finalı özü bir
tamaşa idi. Rejissorun əsər üçün seçib qurduğu bədii, estetik, fəlsəfi
konsepsiya finalda zahirən həlim, lirik, sakit, yumşaq, ancaq enerji
nüvəsində coşğunluq, əzəmət, hayqırtı olan tərzdə tamaşaçılara
çatdırılırdı. Milli rejissuramızın korifeylərindən sayılan Tofiq
Kazımovun məzarı Bakıda ikinci Fəxri xiyabandadır.
|