Ömrü dastana çevrilmiş insan haqqında həyat hekayəti

 

Bir neçə il qabaq dünya şöhrətli “Molodaya qvardiya” nəşriyyatının “Görkəmli adamların həyatı” seriyasından Hüseynbala Mirələmovun Moskvada çapdan çıxmış “Zərifə Əliyeva” kitabını oxuyarkən öz–özümə sual vermişdim: “Bu kitab niyə əvvəlcə Bakıda çıxmayıb?” Tezcə də beynimdən başqa fikir keçdi: “Bəlkə də müəllif özü bilə–bilə belə edib ki, “Molodaya qvardiya”nın şöhrəti, auditoriyası çox böyük, rusdilli oxucuların əhatə dairəsi daha genişdir”.

Açığı, o zaman düşünmürdüm ki, bu nəşrin Azərbaycan variantını da oxuyacaq, sonra da onu redaktə etməli olacağam. Bunu da deyək ki, əvvəllər müəllif “Molodaya qvardiya” nəşriyyatında Heydər Əliyev və İlham Əliyevə həsr edilmiş kitablarını nəşr etdirmişdi. “Zərifə Əliyeva” hörmətli ədəbiyyatşünaslardan birinin təbiri ilə desək, “Əliyevnamə” trilogiyasının üçüncü kitabıdır.

Əsər geniş, əhatəli, oxunaqlıdır. Ələ götürəndə, yerə qoya bilmirsən. “Zərifə Əliyeva” adlı bədii–publisistik, sənədli romanın Azərbaycan dilində nəşrə hazırlanan variantını yenidən vərəqləyirəm. Bir–birilə əl verib görüşən, körpülənən, bir–birini tamamlayan poetik fəsillərin sayı on altıya çatır.

Əsərin öncəsi — “Dastanın əvvəli” fəsli belə bir cümlə ilə başlayır: “Zərifə xanım ilk dəfə dövlət təhlükəsizliyi zabiti Heydər Əliyevlə görüşəndə iyirmi beş yaşı var idi”.

Səhifələr bir–birini əvəz edir. Biz hadisələrin burulğanına düşür, xəyalən Zərifə Əliyevanın bəlkə də romanlara belə sığmayan enişli–yoxuşlu, zəhmətlə yoğrulmuş romantik həyatının aylarından, illərindən keçir, çox–çox insanların bu nəcib şəxsiyyət haqqında ürəkdən gələn hərarətli sözlərini, bizi kövrəldən, düşüncələrə daldıran həzin xatirələrini oxuyur, ondan ayrıla bilmirik.

…Ədəbi–mədəni həyatımızın axarını izləyəndə aydın görürük ki, müəllifin imzası heç vədə gözdən yayınmayıb, həmişə diqqət mərkəzində olub. Həmkarları hərdən qibtə hissi ilə deyirlər: “Qələm həmişə əlindədir, gecə–gündüz yazıb–yaradır”.

Qəzet, jurnal səhifələrində, teatr afişalarında, kitab mağazalarında, sərgilərdə adının tez–tez görünməsi, onun gərgin yaradıcılıq yolunun genişliyindən, janr rəngarəngliyindən xəbər verir. O, nəsr, dramaturgiya və publisistikada qələmini uğurla sınayır, vaxtaşırı oxucuların, tamaşaçıların görüşünə yeni–yeni əsərlərlə gəlir. Bəlkə də onun sözə, qələmə sevgisi, yazmaq eşqi oxucunu heyrətləndirir. O, daim həyatın qoynunda, insanların arasında, yaşadığımız günlərin burulğanındadır. Bu da onu yazı stolundan aralanmağa qoymur. Hekayələr, pyeslər, povestlər, romanlar… bir–birinə qovuşur, yazıçının ədəbi taleyində işıq yandırır, onu gələcək illərə səsləyir.

Söhbət yazıçı–dramaturq Hüseynbala Mirələmovun çoxşaxəli yaradıcılığından gedir. O, tarixə baş vurur, əsrlərin dolaylarında, dolanbaclarında nəsillərə nümunə ola biləcək hadisələri silkələyir, keçmişdən bu günə körpü salır, oxucunu heyrət dalğasına bürüyür, sehrləyir.

Bu yaxınlarda akademik Bəkir Nəbiyevin sanballı ön sözü ilə nəşr olunmuş “Sonuncu fateh” trilogiyası çoxillik zəhmətin, inamlı, inadlı yaradıcılıq axtarışlarının səsi, müjdəsidir. “Sonuncu fateh” yazıçının ədəbi taleyində,yüksəlişində uğurlu bir mərhələdir.

Əlbəttə, bizim söhbətimiz bu fundamental əsər haqqında deyil, başqa bir nəşrdən—”Zərifə Əliyeva” sənədli–publisistik romanından gedəcək. Kitabın səhifələrini çevirdikcə ondan ayrıla bilmir, fəsildən–fəslə keçir, hadisələrin cazibəsinə düşürsən. Gözlərin qarşısında Əziz Əliyevn övladları içərisində öz ağlı, biliyi, istedadı ilə seçilən, illər keçdikcə mübarizləşən Zərifə xanımın zəngin hadisələrlə dolu qaynar ömrünün ayrı–ayrı çağlarını, yüksəliş yolunun mərhələlərini öyrənirsən, xəyalında bu cazibədar Azərbaycan qadınının dolğun obrazı canlanır.

Əziz oxucu, bəlkə də sən onun üzünü görüb, qayğıkeş səsini eşitməmisən. Ancaq bu kitab elə bil səni onunla görüşdürür, onunla ülfət bağlayır, doğmalaşırsan.

Ailənin nəsil şəcərəsi qədim İrəvanla bağlı olsa da, Zərifənin ömür yolu Naxçıvanın Şahtaxtı kəndindən başlayıb. Ailə İrəvandan qaçqın düşüb Şahtaxtıya pənah gətirsə də, burada çox duruş gətirməyib, Arazın o tayına keçib, Cənubi Azərbaycanın Ərəblər kəndində sığınacaq tapıb. Hamının fikri–xəyalı isə Azərbaycanda idi. Valideynlər də, uşaqlar da Bakı arzusu ilə yaşayırdılar. Günlərin birində bu arzuya qovuşdular. Rusiyada Hərbi Tibb Akademiyasında təhsili yarımçıq qalmış Əziz Əliyev Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur.

Necə romantik, unudulmaz günlər idi!

Tələbəlik illəri başa çatır. Əziz Əliyev həyatın qoynuna atılır. Gecə–gündüz ömrünü insanların taleyi, sağlamlığı ilə bağlayır. Və illərin qanadında yüksəlidikdcə yüksəlir… Tibb İnstitutunda müxtəlif vəzifələr, Bakı şəhər Səhiyyə Şöbəsinin müdiri, xalq komissarının müavini, xalq komissarı, Tibb İnstitutunun, Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru… Əziz Əliyev səhiyyənin yorulmaz mücahidi kimi tanınır, gündən–günə şöhrətlənirdi.

Zərifə xanımın atası, görkəmli həkim, alim, partiya və dövlət xadimi kimi şərəfli həyat yolu keçmiş Əziz Əliyev! O, Stalinin tapşırığı ilə müharibə illərində və sonrakı dövrdə, düz 8 il Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi işləmişdir. Dağlar diyarında çoxmillətli xalqlarla doğmalaşıb, onlarla bir nəfəs alıb və ürəklərdə özünə əbədi heykəl ucaltmışdı.

Müəllif bütün sovetlər ölkəsində məşhur olan Həmzətovlar ailəsinin— Dağıstan poeziyasının klassiki Həmzət Sadasanın, xalq şairi Rəsul Həmzətovun, görkəmli elm xadimi Hacı Həmzətovun dediklərini kitaba iri hərflərlə daxil etmişdir. Xalq şairi Həmzət Sadasa xatırlayırdı ki, mən indiyəcən Əziz Məmmədkərim oğlunun yüksək mədəniyyətinə, xeyirxahlığına və alicənablığına kölgə sala biləcək heç bir söz və eyham eşitməmişəm. O, həqiqətən çox gözəl insan idi!

Rəsul Həmzətov isə onu “Mənim Dağıstanımın və mənim Azərbaycanımın böyük oğlu” adlandırmışdır.

Kitabı oxuduqca sənə elə gəlir ki, kövrək xatirələr çələnginin çeşid–çeşid güllərini, çiçəklərini dərirsən. Zərifə xanımın ürəkdən, candan sevdiyi, bağlandığı doğma qardaşlarının öz bacıları haqqında xatirələri ürəkləri titrədir, oxucunu düşüncələrə daldırır…

“Zərifə Əliyeva” kitabının “Əvəzolunmaz insan” fəslində müəllif qəhrəmanın doğulub boya–başa çatdığı ailə, nəsil–nəcabət, xüsusilə də onun atası — görkəmli həkim, alim və dövlət xadimi Əziz Əliyev haqqında çox zəngin, tutarlı faktlara, epizodlara, xatirələrə üz tutur…

“Zərifə və Heydər” fəslində isə yazıçı bu iki ölməz insanın ülvi məhəbbətindən, ailə sevinclərindən bəhs edən unudulmaz epizodlar canlandırır. Onlar tanış olduqları ilk gündən ömrün qürubuna qədər bir nəfəs almış, ürəkləri bir döyünmüş, bir–birinə arxa–dayaq olmuş və iki övlad böyüdüb boya–başa çatdırmışlar.

Zərifə xanım bir qadın, ana, həkim, alim, ictimai xadim, birinci xanım olaraq əfsanəvi taleyə malik olmuş, insanların ümumi axınına nə qədər də təbii bir şəkildə qoşulmuşdu! O, özündən çox ailəsi, əri, balaları, hələ o zaman tək olan nəvəsi Zərifə haqqında düşünürdü. Son nəfəsində Heydər Əliyevə yazdığı bu məktub insanı sarsıdır: “Məndən ötrü narahat olma, uşaqlara yaxşı bax. Unutma ki, mən səni sevirəm… Unutma ki, mən səni sevirəm!..”

Heydər Əliyev ömrü xatirəyə dönmüş Zərifə Əziz qızını belə kövrək duyğularla xatırlayırdı: “Bilirsiniz ki, həyatım gənclik illərimdən dövlət xidməti ilə bağlı olub. Bütün həyatımı buna həsr etmişəm və indi də bu sahə ilə məşğul oluram. Hesab edirəm ki, mənim müvəffəqiyyətli xidmətimdə ailəm böyük rol oynamışdır. Mən ona görə xoşbəxt idim ki, mənim Zərifə xanım kimi həyat yoldaşım vardı və o, mənim ailəmdə çox gözəl mənəvi mühit yaratmışdı”.

Ailənin övladları—Sevil və İlham Əliyevlərin öz anaları haqqında dediklərini oxuyanda istər–istəməz riqqətlənirsən, qəlbin işıqla dolur. Budur, övladların ana ürəyi, ana əzəməti haqqında düşüncələri… Sevil Əliyeva: “Anam sadəcə olaraq, özünü tamamilə atama, bizə həsr eləmişdi. Bununla belə, elmi fəaliyyətlə, ictimai işlərlə məşğul olmaqdan da heç vaxt ayrılmayıb”.

İlham Əliyev: “O, həmişə qəlbimdədir”.

Kitabda Zərifə xanımın gəlini Mehriban Əliyevanın və nəvəsi Leyla Əliyevanın da müsahibələrinə, ürək sözlərinə yer verilmişdir.

Dahi sənətkar, SSRİ xalq artisti Müslüm Maqomayev Əliyevlər ailəsinin sevimlisi idi. Konsertlərdə, görüşlərdə, ad günlərində vaxtaşırı görüşürdülər. Sevil Əliyevanın bəstəkarlığı da onun bu ailə ilə bağlılığını bir az da möhkəmlətmişdi. O, Sevil xanımın anasına həsr etdiyi məşhur “Qayıt, əzizim” mahnısını televiziyada ilk dəfə ifa etmiş, bəstəkarın şöhrətini ellərdən–ellərə yaymışdı.

Müslüm Maqomayev xatirələrində gah xoş məqamlardan söz açır, gah da oxucuları riqqətə gətirir, gözlərdə yaş gilələnir.

“İlk dəfə Heydər Əlirza oğlunu Zərifə xanımla vida mərasimində gözü yaşlı gördüm. Mən onu güclü, vüqarlı, dözümlü insan kimi tanıyırdım. Burada isə… Biz ona yaxınlaşanda, tamamilə başqa şey gördük— elə bil o, atılmış böyük uşaq idi. Bu mənzərə adamın ürəyini sıxırdı. O, ayağa qalxdı, bizi öpdü, dedi: “Siz təsəvvür edə bilməzsiniz ki, o, sizi necə sevirdi. Öz uşaqları kimi”.

Zərifə xanımın həyatdan getməsinin bir ili keçiriləndə onun qəbri üstünə getdik. Heydər Əlirza oğlu məndən oxumağı xahiş etdi. Mən Zərifə xanımın çox sevdiyi, Üzeyir Hacıbəyovun “Sənsiz”ini astadan oxudum. Biz onunla bir daha vidalaşdıq. Sonralar Heydər Əlirza oğlu onun cənazəsini Azərbaycana gətirdi, burada dəfn elədi”.

O, ağlar–sızlar dəfn günlərində sanki bütün Azərbaycan Əliyevlər ailəsinin yanında idi. Hamı Heydər Əliyevə, onun doğmalarına ürək–dirək verirdi. Onların arasında söz ustaları da var idi. Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin qəlbində dərin kədərlə təzəcə yazdığı “Mərsiyə–rekviyem”in misraları ağlayırdı:

 

Axır qəbristana el axın–axın,

Başlarda çətirlər yaşıl, qırmızı.

Qəbrin nurla dolsun!

Mənim xalqımın

Novodeviçyedə yatan tək qızı!

Sən hörmət qazandın ləyaqətinlə,

Hörmət qazanılmaz qəzəblə, kinlə,

Hər şeyi dərk edir; insan büt deyil,

İçində yatdığın o tabut deyil,

Ləyaqət taxtıdır, ləyaqət taxtı!

 

Hüseynbala Mirələmov kitab üzərində işləyərkən Zərifə Əliyevanın uşaqlıq, gənclik illərini, dostlarını, onun bacı və qardaşlarını, bir yerdə işlədiyi həkimləri, alimləri, Moskva, Sankt–Peterburq oftalmoloqlarını, tanınmış elm adamlarını dindirmiş, onların ürək sözlərini, xatirələrini qələmə almışdır. Bu cərgədə Mirvarid Dilbazi, Püstəxanım Əzizbəyova, Alimə Əliyeva, Zəhra Quliyeva, Əlfəddin Abdullayev, Rəfiqə Axundova, Paşa Qəlbinur,.. jurnalistlərdən Aydın Vəlixanov, Nəriman Həsənəli, Telman Qafar, Zərifə Bəşirşızı, Svetlana Nəcəfova, Elmira Axundova və onlarca başqalarının dediklərini oxuyanda adam Zərifə xanımın necə mehriban, işıqlı bir insan, loğman–filosof olduğuna ürəkdən inanır, onun obrazını təsəvvüründə canlandırır, ürəyinin dərinliyində ona dönə–dönə rəhmət diləyir. Klinikada işləyən bir süpürgəçinin, sadə bir Dağıstan kəndlisinin Zərifə xanım haqqında kövrək söhbətləri adamın qəlbini titrədir.

Hörmətli həkim–akademikin 90 illiyinəcən işıq üzü görəcək bu kitab “Zərifə Əliyeva” adlansa da, onun Əziz Əliyevə və Heydər Əliyevə həsr olunmuş oxunaqlı, zəngin fəsilləri qəhrəmanın obrazını tamamlayır. Və adama elə gəlir ki, bu fəsillərin hər biri kitab içində ayrıca bir kitabdır. “Zərifə Əliyeva” publisistik–sənədli romanı ömrü əfsanəyə çevrilmiş həkim–loğman, sədaqətli ömür–gün dostu, istedadlı insan və dünyaşöhrətli alim haqqında böyük hörmətlə, ehtiramla yazılmış və sevilə–sevilə oxunan həyat hekayətidir. İnanırıq ki, oxucular bu yeni nəşri — Azərbaycan variantını da sevəcək, alqışlayacaq, müəllifə sağ ol deyəcək.

Mübarəkdir!

 

 

Nahid HACIZADƏ.

 

Ədalət.-2013.-10 noyabr.-S.5.