Bu yaxınlarda qırx ildən artıq bir müddətdə yazdığım gündəliyi
vərəqləməyə başladım və belə qərara gəldim ki, bunalrı səliqəyə salıb
çap elətdirdim. Ona görə ki, mənim gündəliyim yaradıcılıq həyatımla
yanaşı görkəmli şəxsiyyətlərimiz haqqında da maraqlı məlumatlarla
zəngindir. Gündəlikdən bəzi səhifələri oxuculara çatdırmağı özümə borc
bilirəm:
Süleyman Rəhimlinin
bir yazıçı kimi özünəməxsusluğu nədədir? – deyə məndən soruşsalar,
deyərdim, - xalq həyatını, xalq ruhunu psixologiyasını, dilimizin
imkanlarını, əlvanlığını dərindən bilməsi və bu əngin dəryaya cəsarətlə
baş vurub milli psixologiyamıza güzgü tutması bir yazıçı, əvəzsiz
sənətkar kimi Süleyman Rəhimli yarıdıcılığının ana xətti, əsas
xüsusiyyətdir. Süleyman müəllimin zəhmətsevərliyinə, gecələrini
gündüzlərinə qatıb yazıb-yaratmasına, sözün yaxşı mənasında həsəd
aparmamaq olmur.
Mir Cəlal
yaradıcılığının ən üstün cəhədlərindən biri də onun təmiz, şaqraq və
büllur dilidir. Onun dili, xalq danışıq tərzinə uyğun, son dərəcə canlı,
təbii ifadələrlə zəngin və təbii dildir. Buna görə də o, istər elmi,
istərsə də bədii əsərlərə ilk növbədə dilin təmizliyi, qüsursuzluğu, ən
ümdəsi xəlqiliyi baxımından yanaşır, bu vacib şərtləri hamıdan tələb
edir.
O, 16 ildir ki, İranda öz vəsaiti ilə“Varlıq” dərgisini buraxır. Onun
təkcə bu fəaliyyətinin dəyərini bu gün heç bir ölçü vahidi ilə ölçmək
olmaz. Ona görə ki, ana dilinin hər yerdən qovulduğu bir ölkədə xalqıyla
onun öz dilində danışmaq o xalqın varlığını qorumaq, onun yaşaması üçün
əlindən gələn hər fədəkarlığı əsirgəməmək hansı meyarla qiymətləndirilə
bilər?
Mən onun çap olunan bütün kitablarını böyük həvəslə oxumuş və bu
kitablardan öyrənmişəm. Onun Azərbaycan tarixinə dair kitabı demək olar
ki, masaüstü kitabımdır. Son illərə qədər bizim tariximizi başqa
millətlərin alimləri yazmış, ən pis halda da onu başdan-ayağa qədər
saxtalaşdırıb soykökümüzü kimnisə quyruğuna calamışlar. Cavad Heyətin
kitabı mənim üçün bir də ona görə qiymətlidir ki, bu kitab türk ürəyi və
türk düşüncəsi ilə yazıldığından orda mənim milli varlığım olduğu kimi
görünməkdədir.
Hikmət Ziya
və onunla bir qrupda oxuyan ömür-gün yoldaşı Gülxanım universitetdə
mənim tələbəm olmuşlar. Himət uşaq kimi sadə, mələk kimi xeyirxah idi.
O, tələbəlik illərində necə idisə, ömrünün sonuna qədər elə də qaldı.
Bu da təsadüfi deyil. Ot kökü üstə bitər, deyərlər. Hikmət Şəkidə
xeyirxahlığı və ailəcənablığı ilə seçilən həqiqi ziyalı ailəsində
doğulmuşdu...
Şairliyinə gəlincə, yazdığı təmsillər onun ağlının itiliyini, dünya
görüşünün kamilliyini, arzu və idealının böyüklüyünü göstərirdi. Belə
ki, onun təmsilləri, içərisində yaşadığımız rejimin qüsurlarını,
eybəcərliyini göstərən və ifşa edən tutarlı bədii parçalardır. Onun
təmsillərinin qəhrəmanları ya əşyalardır, ya da heyvanlar. Buna görə də
“Əşyalar, heyvanlar olmasa insana aid olan təmsilin sonuna nöqtə
qoymaram” – deyə onu düzgün başa düşmək üçün özü oxucunun əlinə açar
verir.
Ədəbiyyata gəldiyi gündən keçdiyi yolları izlədiyim, şəxsiyyətindəki
bütövlüyə dərin hörmət bəslədiyim, əqidə yoldaşım Sabir Rüstəmxanlı
bizdən sonra ədəbiyyata gələn nəslin seçilən öncüllərindəndir. O, 50
illik ömrünü elə-belə yaşamamış, mərhum şairimizin – Xəlil Rzanın
dediyi kimi “kişi ömrü” yaşamışdır.
Cəsarətlə və bütün məsuliyyətimlə deyə bilərəm ki, onun ömür yollarında,
bu keşməkeşli yolların bütün dolaylarında atdığı addımlar ayaqlarınnı
deyil, əqidəsinin addımlarıdır. Bir sözlə, Sabir amal vəəqidəsinin
övladı olduğuna görəəqidə atasının buyuruğu iləədəbiyyata gəlmişdir.
Onun şairliyi əqidə sahibi etməyib, əksinə, əqidəsi onu şair edib.
Qələm yoldaşımız Qarayev Yaşarın ədəbiyyatımızın müxtəlif
dövrləri, ədəbi məktəblərdə, yetişən ayrı-ayrı sənətkarları, bu
sənətkarların fikir tariximizə gətirdiyi istiqamə haqqında onlarla
məqalələrini və kitablarını oxumuş, onun düşüncə və yazı tərzinin başqa
ədəbiyyatşünaslardan tamamilə seçildiyini görmüşük.
Nədir bu seçkinlik? Onun təhlil üsullarındakı özünəməxsusluq? Əlbəttə
bunu bir-iki cümlə ilə demək çox çətindir. Mən yalnız öz müşahidəmi və
mülahizəmi demək istəyirəm.
Yaşar təhlilə cəlb etdiyi ədəbi məktəbi, yaxud həmin məktəbin
nümayəndəsini, yaxud həmin nümayəndənin bir əsərini zamanın fonunda
götürməklə, zamanın gözü ilə ona baxmağı və buna görə də qol-budağa
deyil, məhz mahiyyətə varmağı bacaran filosof təhlilçidir.
Hüseyin Abbaszadə
ilə təxminən 60 il bundan əvvəl başlanan və bu günə qədər davam edən
dostluğumuzun bünövrə daşı heç şübhəsiz, bizim fikir vəəqidə
birliyimizdir. Bu fikir, əqidə onun həm yaradıcılığından, həm də
şəxsiyyətindən keçir. Hüseyn ən adi məişət məsələlərindən tutmuş, ən
ali, müqəddəs duyğulara və fikirlərə qədər həyatda nədirsə, əsərlərində
də odur. Mən onu həmişə elə görmüş, elə də tanımışam. Çünki onu idarə
edən əməllərinə yön verən gündəlik qayğılar deyil, əqidəsidir, amalıdır.
Nizami “Xəmsəsi”nin tədqiqatı, təhlil və kommentariyası, Azərbaycan və
rus dillərinə doğru, düzgün filoloji tərcüməsi işində Rüstəmin
fəaliyyəti son dərəcədə əhəmiyyətlidir. Belə ki, fars dilini
tədqiqatçılıq səviyyəsində bilməyən alimlərimiz üçün onun tərcümə və
izahları, nöqsansız qaynaq ola bilər. Əlbəttə, bir azərbaycan türkü
olmaq etibarilə hər bir azərbaycanlı üçün öz böyük şairini dərindən
bilmək, tanımaq baxımından da Rüstəmin elədikləri əvəzsiz xidmətdir.
Şəxsən mən Nizaminin böyüklüyünü, onun Azərbyacan milli təfəkkürünə
hansı böyük fikirləri gətirdiyini Süleyman Rüstəmin filoloji
tərcümələrindən və onlara yazdığı izahatrdan öyrənmişəm.
Emin Sabitoğlunu
bir bəstəkar kimi xalqa sevdirən mahnılarının özəyindəki melodiyadır.
Yalnız mahnı janrında deyil, ümumiyyətlə, musiqinin canı, cövhəri
melodiya olmalıdır.
Emnin demək oalr ki, bütün mahnılarında romans janrının əlamətlərini
görürük. Belə ki, bu mahnılarda olmuş bir əhvalat nəql olunur. Burda
təəssüf qarışıq bir giley, intizar qarışıq bir peşmançılığın fəryadını
eşidirik bununla yanaşı bu mahnılarda da vurğu əsasən nəqəratın üstünə
düşür, hiss, həyəcan nəqəratda sərgilənir və biz uzun müddət mahnısının
təsirindən çıxa bilmirik.
Emin yaradıcılığının ikinci üstün cəhəti seçilən mətnin şair qədər
duylmasındadır. O, seçdiyi mətni köynək kimi qəlbinə geyir, onun
istisinə isinir. Onu öz duyğusuna çevirib, sonra piano arxasına keçir.
Bəkir Nəbiyev
müasir ədəbiyyatımızın tədqiqatçısıdır. O, bütün ömrüboyu zərgər
dəqiqliyi ilə gözlərinin qarşısında boy atan, yüksələn ədəbi prosesi
izləmiş, onun keçdiyi yolları dəyərləndirmiş, yönümünü
müəyyənləşdirmişdir.
Bu, çox çətin məsələdir. Ona görə ki, klassiklərimizi tədqiq edən alim,
müəyyənləşmiş prosesi izləyirsə, bugünkü ədəbuyyatı öyrənən alim, hara
gedib çıxacağı məlum olmayan, tamamlanmamış, hələ yolda olan ədəbi
prosei tədqiq edir və yaxşısını-pisini göstərməklə ona yön verməyə
çalışır. Olanı göstərmək, tədqiq etmək bu mənada asandır, hələ yolda
olan yolçunun mənzil başına qədər hansı cığırlardan keçib ana yola
çıxmasına kömək rtmək kimi çətin iş tənqidçi alimin boynuna düşür.
Altmışıncı illərdəədəbiyyatımıza gələn yeni nəslin içərisində Anarın
ayrıca dəst-xətti, ayrıca yeri var. Mən demək olar ki, onun bütün
əsərlərini oxumuşam. Anarı bir yazıçı kimi mənə sevdirən əsas cəhət onun
əsərlərindəki psixologizimdir. Belə ki, o, yaratdığı obrazların
hərəkətlərinə, əməllərinə oxucunu inandıra bilir. Ona görə ki, yaratdığı
obrazlar onun yazıçı duyumundan süzülüb obrazlaşır. Buns görə də mən bu
obrazların çölünü (sifətini) deyil, iç dünyasını, qəlbindəki təlatümləri,
həyəcanları görür, mənfi və müsbətliyindən asılı olmayaraq bu xarakterin
məhz bu cür hərəkət edəcəyinə inanıram. Bu isə yazıçılıqda son dərəcə
əsas məsələdir.
